ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ
Yüklə 3,52 Mb.
|
|
Azər HÜSEYNOV: Adil müəllim, eyni zamanda onu da etiraf etmək gərəkdir ki, Sizin fəlsəfi biliklərinizlə yanaşı, hüquqi bilikləriniz də kifayət qədər inkişaf etmişdir. Ərəstun MEHDİYEV: Amma Adil müəllim ilk öncə filosofdur, onun yalnız elmi fəaliyyətində deyil, bütün fəaliyyətində, irəli sürdüyü layihələrin adlarında belə onun filosof olduğu aydın bir şəkildə sezilir. Fikrət ORUCOV: Adil Əsədov alim olmaq üçün doğulanlardandır. Kamal ABDULLA: Adil Əsədov bir alim olaraq istedadına mənim də inandığım insanlardandır. İzzət RÜSTƏMOV: Siz Adil Əsədovun bir alim olaraq istedadından və üstünlüklərindən bəhz etdiniz. Dediklərinizlə tamamilə razıyam. Mən eyni zamanda onun bir müəllim olaraq da istedadını və üstünlüklərini qeyd etmək istərdim. Adil müəllim Azərbaycan Milli Akademiyasının alimi olmaqla yanaşı, həm də uzun illərdir ki, Bakı Dövlət Universitetində dərs verir. Belə bir məqamı diqqətinizə çatdırmaq istərdim ki, onun on dəqiqəlik söhbəti bir çox başqalarının saatlarla dediklərindən daha dəyərlidir. Çünki o, öz zəkasının gücü ilə dinləyicisini işıqlı bir ideyaya doğru yönəldə bilir. Adil ƏSƏDOV: Fikirlərini mənim üzərimdə cəmlədikləri üçün və qiymətli vaxtlarını mənim nəzəri mövqelərimin mənalandırılmasına sərf etdikləri üçün möhtərəm alimlərimizə minnətdaram. Əfrand DAŞDƏMİROV: Sizin ideyalarınız və mövqeyiniz, yəqin ki Sizi varlı etməyəcək, amma layiq olduğunuz hörmət və ehtiramı Sizə mütləq gətirəcəkdir. sözARDI ƏVƏZİNƏ: Kitab üzərində düşüncələr «Mən belə hesab edirəm ki, siyasətdə gələcək nəsillər üçün də ədalətli və doğru ola biləcək ümumi həqiqətləri müəyyən etmək üçün bizim dünya hələ çox gəncdir. Bizim hələlik üç min ili əhatə edən təcrübəmiz yoxdur». Bu sözləri David Yum 1740-cı ildə, Makiavellidən üzü bəri 300 ilə yaxın siyasi təcrübənin nəticələrini yekunlaşdırarkən yazmışdı. Onun yaşadığı vaxtdan indiyə qədər bəşəriyyət bir neçə möhtəşəm siyasi və mənəvi çevrilişlərdən keçmişdir. İndi üçüncü minilliyin başlanğıcındayıq. Problemin aktuallığı da göz qabağındadır. İnsanın təbiətində və siyasətdə olan danılmaz həqiqətləri ümumiləşdirmək üçün bizim kifayət qədər təcrübəmiz və elmi təhlil qabiliyyətimiz vardırmı? Qədim yunanlar qırx yaşı elmi mühakimə və yaradıcılıq qabiliyyətlərinin zirvəsi hesab edir və ömrün bu çağını «akme» adlandırırdılar. Adil Əsədovun Siyasətin fəlsəfəsi adlandırdığı əsər hər cəhətdən - həm minilliklərin fəlsəfi yekunlaşdırılması baxımından, həm də qədim yunanların akme adlandırdıqları hadisə baxımından vaxtında ərsəyə gəlmişdir. Hər bir elmin əsasını öyrənilən hadisə və proseslərin daha uğurlu təhlilini verməyə imkan yaradan ideal-tipik konstruksiyalar təşkil edir. Bəşəriyyətin siyasi inkişaf ənənələrinin hər bir ölkədə özünəməxsusluğunu şərtləndirən müxtəlifliklərin təhlili ideal-tipik konstruksiyalar olmadan mümkün deyildir. İdeal arxetiplər ciddi şəkildə ilk dəfə Maks Veber tərəfindən irəli sürülmüş və işlənilmişdir. Vahid fikri obraz təşkil etməklə bərabər «obyektiv mümkün» olan ideal-tipik konseptlərdən istifadə hər bir elmi təhlilin ən vacib xüsusiyyətidir. Poststrukturalist filosoflar Delez və Qvattari özlərinin «Fəlsəfə nədir?» adlı yeni kitabında yazırlar: Filosofun vəzifəsi fəlsəfi təfəkkür konseptlərini, paradiqmalarını kəşf etmək, yaratmaq və formalaşdırmaqdır». Bunun öhdəsindən gəlməyi isə Kant «özünün şəxsi mühakimə cəsarəti» adlandırırdı. Adil Əsədov qarşısına qoyduğu vəzifənin öhdəsindən ləyaqətlə gəlmiş, yeni ideal-tipik modellər təqdim etməklə, fəlsəfənin möhtəşəm dünyasına, bir «damla» da əlavə etmişdir. Və mən Rikkertin Veber metodu haqqında dediklərini misal gətirərək, öz təəssüratımın bununla tam üst-üstə düşdüyünü bildirirəm. «Veberin dahiliyi ondadır ki, onun elmi nəzəriyyəsi heç bir adi metodoloji sxemə yerləşmədiyi halda, dərin bir sistemliliyə malikdir; lakin, məhz elə buna görə də yeni-yeni və xüsusi tədqiqatlara yol açır, onları istiqamətləndirir». Son illərdə siyasi qütblərin və qovğaların sıxışdırdığı ölkəmizdə tarix və siyasət yalnız, necə deyərlər, qapı və pəncərəmizdən hər birimizin həyatına daxil olmuş, hər bir kəs onun iştirakçısına çevrilmişdir. Siyasət, futboldan sonra insanların ən çox bacardığı sahəyə çevrilmişdir. Burada ən təəssüf doğuran xüsusiyyətlərdən biri də odur ki, insanlar müvafiq dünyagörüş sistemi olmadan, Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, şüurlardakı inqilabı yaşamadan həyatın, siyasətin və tarixin inqilabları ilə üz-üzə qalmışlar. Ən çox səslənən sual isə «Nə etməməli?» sualıdır. «Fəlsəfənin siyasətin fəlsəfəsində başa çatması» qənaəti çox məntiqidir. Metafizik anlayışların problematik müstəvisində təhlil aparan müəllif Materiya, Dünya Ruhu, Dünya İradəsi, Dünya Zəkası, həyat seli, substansiya, ekzistensiya, mütləq ideya kimi kateqoriyalara münasibətini bildirir. Mənim subyektiv fikrimə görə, müəllif dualist və ya plyuralist olmaqdan daha çox, monistdir və onun yanaşma metodu Hegelin panlogizminə yaxındır, bəlkə də eynidir. Digər tərəfdən, müasir elmin bəraət qazandırdığı «subyektiv başlanğıc» faktorunun həlledici hesab edilməsi elmiliklə bərabər, XX əsrdə qulaqları döyənək etmiş maddi-iqtisadi başlanğıcın birinciliyi fikrinə əksdir və ən azı məhz buna görə də, çox orijinal və yenidir. Platon belə hesab edirdi ki, dövləti filosoflar idarə etməlidir. Leybnits isə belə hesab edirdi ki, dövləti akademiyalar idarə etməlidir. Təbii bir sual meydana çıxır: alim kimdir?, necə olmalıdır? Elmdə 20/80 nisbəti hər kəsə məlumdur. 20% dahi, ideyalar ixtiraçısı, 80% isə tədqiqatçı, sistemləşdirici və təsnifatçı kimi məlumdur. Problemin belə qoyuluşuna etiraz edənlərə demək istərdim ki, Platonun dahi ixtiraçı, ideyalar yaradıcısı, Aristotelin isə təsnifatçı, sistemləşdirici kimi səciyyəsi elmdə qəbul olunmuş fikirdir. Yaxud yunan elmi ixtiraçı, Şərq elmi isə təsnifatçı kimi xarakterizə edilir. Mübahisəli olsa da, mənim fikrimcə, hər iki sahə öz-özlüyündə dəyərlidir. Biri olmadan o biri mümkün deyildir. Elm hər ikisinin vəhdətindən ibarətdir. Birinci anlayırsa, ikinci izah edir və hermenevtik dairə tamamlanır. Bu məqamı Adil Əsədov xüsusi bir vurğu ilə qeyd edir. Adil Əsədov Siyasətin fəlsəfəsini fəlsəfənin son sözü adlandırır. İlk əvvəl bu fikir şaşqınlıq yaradır. Lakin müəyyən tarixi paralellər aparılarsa, bu şaşqınlıq aradan qaldırıla bilər. Kibernetikanın və sinergetikanın banisi A.Boqdanov yazırdı: nizam elmi (tektologiya) olan yerdə fəlsəfəyə ehtiyac qalmayacaq; Yaxud Fukudzava liberalizmi bəşəriyyətin və tarixin ən ideal sonu, vəziyyəti, kəşfi adlandırırdı. Bu kontekstdə Adil Əsədovun məntiqi başa düşülür, burada liberalizm deyil, siyasi aristokratizm «tarixin sonudur». Mən belə başa düşürəm ki, müəllif Dünya Ruhunu insan, Dünya Nizamını gerçəklik, birincidən ikinciyə doğru yolu mümkün edən siyasi əməl fəlsəfəsini isə son söz adlandırır. Buna qarşı etiraz etmək isə qeyri-mümkündür.
Nizam elmini alimlər, filosoflar təqdim edir, «centlmenlər» (L.Straus) həyata keçirir. Adil Əsədovun aristokratizmə verdiyi tərif belədir: «Aristokratik siyasi doktrina ictimai həyatın ideal formasını heç bir hakimiyyətin olmadığı və hər bir insanın sosial orqanizmdə öz həqiqi yerini tapa bildiyi cəmiyyətdə görür». Aristokratizmin əsas prinsipləri kimi ədalətli əxlaq və mənəviyyat, intellektual qüdrət, yenilməz iradə və nəciblik hesab olunur. Necə deyərlər, XXI əsr siyasətinin arzu olunan modeli burada öz əksini tamamilə tapmışdır. Bu model dünyada baş verən sosial-mədəni transformasiyaların meyli ənənəsini də, əksmərkəzləşmə meyillərini, iki minilliyin sosial nəticəsi kimi formalaşmış «siyasi fəal insan» (A.Smolenski) faktorunu da əhatə edir. Biz «uğur və fayda» sivilizasiyasında yaşayırıq. Bu, həqiqətdir. Yaponiyanı bugünkü səviyyəyə gətirib çıxaran milli uğur fəlsəfəsi (mey-dzi) və texnonasionalizmdir. Çıxış yolu axtarmaq üçün hökmən «fayda» fenomeni nəzərə alınmalıdır. «Ya fayda, ya ədalət» prinsipini bir qədər dəyişərək «elə etməlisən ki, əxlaqi və mənəvi ədalət faydalı olsun» prinsipi irəli sürülməlidir. İnsanın bir varlıq kimi baza strukturu nəzərə alınmalıdır. Siyasi nizamın meyarı isə çox düzgün müəyyən edilmişdir: siyasi nizamın meyarı heç də fayda deyildir, əxlaq və mənəviyyatdır. Siyasi əməl və mənəviyyat birlikdə sözün böyük mənasında nizama aparır. Həyata ölümlə hədd qoyulursa, əmələ, siyasi əmələ mənəviyyatla hədd qoyulmamalıdır. Bu həddi keçmək olmaz. Bəşəriyyətin bütün fəlakət və məşəqqətləri bu həddin pozulması üzündən baş vermişdir. Adil Əsədovun ideal siyasi nizam fəlsəfəsi nizama nail olmanın ən düzgün və yeganə meyarını əks etdirdiyi üçün real siyasi fəaliyyətin əsası kimi qəbul edilə bilər. Mənəviyyat, vicdan bir vaxt Qədim Yunanıstanda «zəiflərin güclülərə qarşı hiyləsi» kimi qəbul edilsə də, mən heç şübhə etmirəm ki, sivilizasiyanın bütün fəlakətləri mənəvi və əxlaqi təfəkkürün parçalanması üzündən baş vermişdir. Məhz buna görə də, tarixi fürsət siyasi əxlaqla üst-üstə düşərsə, gələcəyin əzəməti və əbədiyyəti danılmazdır. Siyasi fəlsəfəsinin Adil Əsədov təqdimatı tarixi və siyasi psixologiya kimi elm sahələri ilə məşğul olanlar üçün də, göydəndüşmə əsərdir. Mən bu sahədə daim ədəbiyyat axtaran tədqiqatçılara rast gəldiyim üçün belə deyirəm. Elita və psixologiya az işlənmiş problem sahəsidir. Müəllifin ideal-tipik modelləri əsasında hər bir elitanın fəaliyyət motivlərini anlamaq və qiymətləndirmək mümkündür. Necə deyərlər, elita və onun siyasi fəlsəfəsi gözlərimiz önündə bütün aydınlığı ilə canlanır. Qərar qəbul edən şəxs hansı meyara əsaslanırsa, onun hansı elitaya aid olduğu aydın olur. Sonda demək istərdim ki, bizim bəyənmədiyimiz Qərbdə elita 80 ildir ki, intellektual testlərdən keçir və burada siyasi fəlsəfəni alimlər dövlətə təqdim edir. Bizim sosializmdən əxz etdiyimiz vərdiş isə hələ qalmaqdadır, siyasi fəlsəfəni elmə dövlət təqdim edir. Və əgər hələlik Qərbə «fayda və uğur» fəlsəfəsi irad tutulursa, onda Qərbin buraxdığı səhvləri təkrar etməmək üçün Adil Əsədov siyasi nizam fəlsəfəsini təqdim edir: növbə elitanındır. Bu gün qanun islahatları konveyerinin aramsız işlədiyi bir vaxtda Otto fon Bismarkın sözləri yada düşür: pis qanunlarla və yaxşı məmurlarla bir təhər idarə etmək mümkündürsə, yaxşı qanunlarla və pis məmurlarla idarə etmək isə heç cür mümkün deyildir. Hazırda inkişaf demokratiya və Azərbaycan modeli haqqında tədqiqatlar baş alıb gedir. Siyasi fəlsəfə isə öz inamlı addımlarını hələ təzəcə atmaqdadır. Hər halda «dünyanın o başına səyahət birinci addımdan başlayır» (Lao-tszı). Tahirə ALLAHYAROVA, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru Zadəgan dövləti ideyasının ortaya atılması, doğrudan da, zadəganlıq əməlidi, xilaskarlıqdı. Zadəgan dövləti ideyası ölümdən qurtara bilər müasir dünyanı. Bir qədər bəxt də lazımdır ki, bu möhtəşəm ideyaya biganə qalmasınlar. Siyasi fikir sahəsində son əsrlərdə yaranmış düşüncə yeknəsəkliyini məhz bu kitab pozmalıdır. Demokratiyadan elə yapışıblar ki, elə bil bəşərin yaradıcılıq imkanları tükənib. Onsuz da hamı hiss eləyir ki, demokratiya idealının azdan-çoxdan malik olduğu şirə artıq qurtarmaq üzrədir. Demokratiya gerçəkliklə sövdələşmədi. İnsani problemlər yalnız İdealdan qopan İşığın nuru ilə həll oluna bilər. Demokratiya Atasızlıqdı. Ögey Atanın zülmündən (despotiyadan) qaçıb sığınıblar demokratiyaya. Bəşərin, doğrudan da, ən amansız, ən praqmatik vaxtıdı. Kitab gözəl, işıqlı, dərin fəlsəfi idrakçılıq nümunəsidi. Müəllif alimlik edəndə onunla razılaşmamaq olar, bəzi məsələlərdə etiraz etmək olar, lakin elə ki, filosofluq başlayır … mübahisə əbəsdir. Saflıqla, azadlıq eşqi ilə, alovlu insanpərvərliklə mübahisə günahdır. Filosofluqla bağlı elə bir məqam olmadı ki, ürəyimdə əks-səda doğurmasın. Müəllifin gücü – fəlsəfi refleksiyadadır. Filosof aqibəti, fəlsəfə, məntiq barədə mülahizələr – dahiyanə. Metodologiya cəfəngiyatının tənqidi necə orijinal, qəti və gözəldir! «Tədqiqatçı alimdən daha çox oxuyur, daha çox savadlıdır». Dahiyanə ştrixdi! Bu cür ştrixlər o qədər çoxdur ki, yağış kimi üstünə səpələnir elə bil. «Sənətkar və qətiyyət» mövzusu dəhşətli dərəcədə təzə və sarsıdıcı təsir bağışlayır. Məncə, burada uduzma yoxdur. Sənətkar dərin olduğu üçün iradəsi fəaliyyətsiz olur. O bilir ki, mütləq mənada bu Çayın qabağını almaq mümkün deyil. Bunu onun qədər duymaq çox çətindir. Cəngavərdə qətiyyət körpə sadəlövhlüyü hesabına yaşayır. Kşatri dünyanın mahiyyətinə qapıla bilsəydi, qılıncını atardı, brahman olardı, dağlara çəkilərdi (Budda kimi). Upanişadalarda, Mahabharatada bu hal tez-tez açılır. Bu, müdriklik və fəallıq mövzusudur. Sənətkar müdrik olmasa da, ona doğru gedən yoldur. Bu yolu təkcə Tolstoy, Taqor kimilər getsə də. Hind ruhunun əsas ideyası: problemlər, ziddiyyətlər mayyanın ifadəsidir. Həqiqət ziddiyyətsizliyin dərkidir. Problemlərin dərkindən də həqiqətə yüksəlmək olar, inkarından da. Əsas məsələ ziddiyyətsiz, problemsiz, mütləq, sonsuz, kamil təmələ təmas edə bilməkdir. Hind materialına istinad yoxdur. Hərçənd ki, brahman (zadəgan), kşatri (cəngavər), vayşi (icmaçı, əkinçi), şudra (şəhərli) paraleli üzdədir. Şəhərli ruhu (praqmatik, dayaz) elə şudra ruhu kimi təqdim edilir. Demokratiya («gəda hakimiyyəti») elə şudra erasıdı. «Dünyanı zadəgan-cəngavər birliyi xilas edəcək» fikri hinddə vardır. «Zadəgan mədəniyyətində insanın öz təbii təyinatına uyğun sosial məkandan kənarda qalması, başqa sözlə yazıqlıq qadağan olunur» - deyirsiniz. Tam anlamıram. Yazıqlıq məsələsi ilə tam razıyam. O biri təyini isə anlamıram. Zadəganlar – tacsız imperatorlardır. İsa kimi kasıb tələbələrin əhatəsində gəzəndə belə. Onlar sosial mühiti axtarmırlar, yaradırlar. Şahanə görkəmi və ruhi rəvanlığı onlara həqiqətin dərki gətirir. Buddaya şahlıq da gədalıq kimi gəldi. Tolstoy sərgərdanlığı qraflıqdan üstün saydı. Hansı sosial mühitdən gedir söhbət? Zadəganı yazıqlaşdırmırmı bu «sosial mühit» axtarışı? Zadəgan-cəngavər fərqi. Zadəgan üstünlüyünün açılmasını istərdim. Bir az da geniş. Zadəganın nurdan başqa səlahiyyəti, imtiyazı, hökmü olmamalıdır, məncə. Kitabda qoyulan məsələlərin bir çoxu mənim düşüncəm üçün yeni olduğundan onların mənalandırılması və mənim daxili dünyamla razılaşdırılması, yaxud inkarı üçün xeyli vaxt lazımdır. Bu fikirlər isə isti-isti ruhumda yaranmış həyəcanların yalnız ilkin ifadəsidir. Həmişə dünyada iki tip adamlar olub, olacaq: Əsillər və Saxtalar, Sağlamlar və Şikəstlər, daxilində Xeyir daşıyanlar və Şərə xidmət edənlər. İkincilər minlərlə doğulur həmişə. Birincilər həmişə az olur. Əsillik libasına bürünməyən saxta tapmayacaqsınız, sağlamlıq libasına bürünməyən şikəstə rast gəlməyəcəksiniz. Elə Şər yoxdu ki, Xeyir paltarı geymək arzusunda olmasın. Bu onların qədim şakəridi. Problem bundadı. Dünyanı saxtaların hakimiyyətindən qurtarmaq üçün gedən mübarizə əbədidir. Uğur olsun! Müşfiq ŞÜKÜROV, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Respublika Elmi Tədqiqatların Təşkili və Əlaqələndirilməsi Şurasının Fəlsəfə, Politologiya və Sosiologiya elmləri üzrə Problem Şurasının elmi katibi MƏNBƏLƏR COLON. Qanunlar LAO-TSZI. Dao de szin KONFUSİ. Lun Yuy MO-TSZI. Mo-tszı PLATON. Siyasətçi. Dövlət. Kritiy. Qanunlar ARİSTOTEL. Politika HİND SİYASİ TRAKTATI. Arthaşastr ŞAN YAN. Şan vilayəti hökmdarının kitabı, b.e.ə. 350 MEN-TSZI. Men-tszı, b.e.ə. 332 SYUN-TSZI. Syun-tszı, b.e.ə. 258 XAN-FEY-TSZI. Xan-fey-tszı, b.e.ə. 240 POLİBİ. Ümumi tarix SİSERON. Dövlət haqqında. Qanunlar haqqında LUKRETSİ KAR. Şeylərin təbiəti haqqında STRABON. Coğrafiya, b.e.ə. 24 PLUTARX. Müqayisəli bioqrafiyalar. Dövlət işləri haqqında nəsihətlər TASİT. Tarix. Annallar XRİSTİANLIĞIN MÜQƏDDƏS KİTABI. İncil İUDAİZMİN MÜQƏDDƏS KİTABI. Talmud ULPİAN. Vətəndaş hüququnun məcmusu, 228 AVQUSTİN. İlahi dövlət haqqında, 413-426 MƏHƏMMƏD PEYĞƏMBƏR. Hədislər ƏLİ. Nəch əl-bəlağə FƏRABİ. Fəzilətli şəhər əhlinin baxışları. Xoşbəxtliyin əldə edilməsi HƏLLAC. Ədalət və tovhid. Siyasət, xəlifələr və əmirlər. Nurun nuru. Səmimiyyət və qurtuluş FİRDOVSİ. Şahnamə İBN SİNA. Ədalət kitabı OĞUZ EPOSU. Kitabi-Dədə-Qorqud NİZAMÜLMÜLK. Siyasətnamə KEYKAVUS. Qabusnamə XAQANİ. Mədain xərabələri. Həbsiyyə NİZAMİ. Sirlər xəzinəsi, 1177 NİZAMİ. İsgəndərnamə, 1203 SÜHRƏVƏRDİ. İşığa dair traktat İBN-ƏL ƏRƏBİ. Məkkə vəhyləri. Təfsir əl-Quran FRANSIZ XALQ QƏHRƏMANLIQ EPOSU. Roland haqqında nəğmə, 1170 İSPAN XALQ QƏHRƏMANLIQ EPOSU. Mənim Sidim haqqında nəğmə, XII əsr ALMAN XALQ QƏHRƏMANLIQ EPOSU. Nibelunq haqqında nəğmə, XII əsr NESTOR. Ötən illərin dastanı, XII əsr ÇJU Sİ. Dörd kanon məcmuəsinə şərh. Dəyişikliklər kitabının həqiqi mənası. RUMİ. Məsnəvi SƏDİ. Bustan, 1257. Gülüstan, 1258 RƏŞADƏDDİN. Cami ət-təhvarix, 1311 DANTE. Monarxiya haqqında, 1312 MARSİY PADUAN. Sülhün müdafiəçisi, 1324 İBN XƏLDUN. Müqəddimə, 1375 HAFİZ. Divan, 1390 NƏİMİ. Cavidannamə. Vəsiyyətnamə, 1393 ƏMİR TEYMUR. Vəsiyyət FORTESKYU. Təbii hüququn təbiəti haqqında, 1440 CAMİ. İsgəndərin müdriklik kitabı, 1486. CAMİ. Baharistan, 1487 MOR. Utopiya, 1516 ERAZM. Xristian hökmdarının tərbiyəsi LÜTER. Alman millətinin xristian zadəganlarına. Xristianın azadlığı haqqında. Tezislər, 1517 MÜNSER. Knyazlar qarşısında moizə, 1524 MAKİAVELLİ. Hökmdar, 1532 MOJEVSKİ. Dövlətin islahı haqqında, 1551 BRUT. Hökmdarlardan müdafiə haqqında BOESİ. Könüllü köləlik haqqında mühakimə, 1560 BODEN. Tarixin asan öyrənilməsi metodu, 1566. BODEN. Respublika haqqında altı kitab, 1576 MONTEN. Esselər, 1580 BEKON. Siyasi və əxlaqi esselər, 1597 SERVANTES. Don Kixot, 1605-15 KAMPANELLA. Günəş şəhəri, 1623 QROTSİ. Müharibə və sülh hüququ barədə, 1623 QRASİAN. Siyasətçi, 1640 RİŞELYE. Siyasi vəsiyyət HOBBS. Leviafan, 1651 LAROŞFUKO. Memuarlar, 1662 PASKAL. Fikirlər, 1669 SPİNOZA. Dini-siyasi traktat, 1670 SPİNOZA. Siyasi traktat, 1677 BOSSYUE. Ümumdünya tarixi haqqında düşüncə, 1681 LABRÜYER. Xarakterlər, və ya əsrimizin adətləri, 1688 LOKK. Dövlətin idarə olunması haqqında iki traktat, 1680 LEYBNİTS. Teodisiya, 1710 VOLF. Siyasət, və ya İnsanların ictimai həyatı haqqında ağlabatan fikirlər, 1721 VİKO. Millətlərin ümumi təbiəti haqqında yeni elmin əsasları, 1725 BİRİNCİ PYOTR. Vəsiyyət, 1725 SVİFT. Qulliverin səyahəti, 1726 MELYE. Vəsiyyət, 1729 VOVENARQ. İnsan zəkasının dərk olunmasına giriş, 1746 KONSTAN. Konstitusiya siyasəti kursu MONTESKYÖ. Qanunların ruhu haqqında, 1748 RUSSO. Elmlər və sənətlər haqqında düşüncə, 1750 DİDRO. Tiran, 1753 MORELLİ. Təbiətin kodeksi, 1753 RUSSO. İnsanlar arasında bərabərsizliyin mənşəyi haqqında düşüncə, 1754. VOLTER. Ümumi tarix, xalqların adətləri və ruhu haqqında, 1756 BÖRK. Təbii cəmiyyətin bəraətləndirilməsi, 1756 RUSSO. İctimai müqavilə, 1762 BEKKERİA. Cinayətlər və cəzalar haqqında, 1764. FRANKLİN. Böyük imperiyanı necə kiçik dövlət etmək olar, 1773 HOLBAX. Təbii siyasət, 1774 CEFFERSON. Britaniya Amerikasının hüquqlarına ümumi baxış, 1774. CEFFERSON. Virciniya haqqında qeydlər, 1787 CEFFERSON. İstiqlaliyyət bəyannaməsi, 1775. MABLİ. Qanunvericilik haqqında, və ya Qanunların prinsipləri, 1776 TÜRQO. Sərvətlərin yaradılması və bölüşdürülməsi haqqında düşüncələr, 1776 HERDER. Bəşəriyyət tarixinin fəlsəfəsi ideyasına dair, 1784-91 EYNZİDEL. Aforizmlər RİVAROL. Xalq və güruh, 1789 MİRABO. Despotizm haqqında esse, 1789 SİYES. İmtiyazlar haqqında esse, Üçüncü silk nə deməkdir, 1789. İnsan və Vətəndaş Hüquqları Bəyənnaməsi. Böyük Fransa İnqilabının aktı, 1789 RADİŞŞEV. Peterburqdan Moskvaya səyahət, 1790 BÖRK. Fransada inqilab barədə düşüncələr, 1790 ROBESPYER. İnqilabi qanunçuluq və ədalət mühakiməsi, 1793 PEYN. Zəka əsri, 1794-95. Sağlam təfəkkür BABÖF. Plebeylərin manifesti, 1795 KONDORSE. İnsan zəkası tərəqqisinin tarixi mənzərəsi, 1795 MESTR. Fransa haqqında düşüncələr, 1796 FİXTE. Təbii hüququn əsasları, 1796 KANT. Hüquq haqqında təlimin metafizik başlanğıcları, 1797 ŞATOBRİAN. İnqilablar haqqında esse, 1797 LİXTENBERQ. İngiltərədən məktublar, 1798 ŞATOBRİAN. Xristianlığın dühası, 1802 MESTR. İnsani təsisatların yaradıcı prinsipi barədə esse, 1810 KLAUZEVİTS. Müharibə haqqında HEGEL. Hüququn fəlsəfəsi, 1821 SEN-SİMON. Yeni xristianlıq, 1825 PESTEL. Rus həqiqəti, 1825 VİNYİ. Sen-Mar, 1826 TOKVİL. Amerika demokratiyası haqqında, 1835 RUQE. Siyasət və fəlsəfə, 1840 LAMENNE. Fəlsəfənin eskizi, 1840-56 KABE. Mən necə kommunist oldum, 1840. İkariyaya səyahət, 1840 KARLEYL. Qəhrəmanlar, qəhrəmanlara ehtiram və tarixdə qəhrəmanlıq, 1841 DÜMA. Üç müşketyor, 1844 ŞTİRNER. Yeganə və onun mülkiyyəti, 1845 BELİNSKİ. Qoqola məktub, 1847 MARKS. Kommunist partiyasının manifesti, 1848 MARKS. Fransada sinfi mübarizə, 1850 BAB. Bəyan KİREYEVSKİ. Avropa maarifçiliyinin xarakteri və onun Rusiya maarifçiliyinə münasibəti haqqında, 1852 Yüklə 3,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|