ADĠLƏ NƏZƏrova

APOSTERĠORĠ  [lat.  a  posteriori]  aprioridən  fərqli  olaraq, 
təcrübədən  alınmış  biliyi  ifadə  edən  termin.  ―Sonradan  gələn‖ 
mənasındakı latın dilindən keçmə  fəlsəfi anlayış. Tez-tez ―sonra-
dan gələn‖ məlumat mənasında istifadə edilər və təcrübə, hisslərlə 
əldə edilən məlumatı ifadə edər. Klassik alman filosofu Kantdan 
sonra məlumat  fəlsəfəsindəki  təməl  anlayışlardan birini meydana 
gətirır. 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
24 
APPERSEPSĠYA [lat. ad-doğru, perseptio qavrayış] – hər bir 
yeni  qavrayışın  insanın  əvvəlki  həyat  təcrübəsindən  və  qavrayış 
anında onun psixi vəziyyətindən asılılığı. 
APRĠORĠ  [alm.=fr.=ing.  A  priori;  lat.  A  priori  -  əvvəldən, 
əvvəlcədən  olan;  osm.  tr.  kabli]  –  Təcrübədən  asılı  olmayan, 
amma  təcrübəylə  canlandırılabilən,  şüuruna  varıla  bilən  bilik. 
Apriori  bilik  təcrübəsindən  kənarda  qalan  biliyin  doğru  qəbul 
edilməsidir.  Hər  cürə  təcrübədən  əvvəl,  yalnız  ağıla  əsaslanaraq 
qəbul  olunan,  əvvəlcədən  mənimsənilən,  qanunlardan  çıxarılan 
sırf  teorik  anlamda  qəbul  edilə  bilən.  İdealist  fəlsəfədə  termin, 
aposterioridən  fərqli  olaraq  təcrübədən  əvvəl  və  təcrübədən  asılı 
olmadan əldə edilən və başlanğıc şüura xas biliyi ifadə edir. 
APROBASĠYA – nəzəri olaraq qurulmuş metodların, hesabla-
maların, xüsusilədə iqtisadi  olaraq proqnozlaşdırılmış modellərin 
təcrübədə,  həqiqi  həyatda  sınaqdan  keçirilməsi.  Aprobativ  etika 
[lat.  approbatio  –  bəyənilmə]  –  əxlaq  haqqında  idealist  nəzəriy-
yədir.  
ARREQASĠYA –  siyasi  qərarları  qəbul  edənlərin  qarşılıqlı 
bərabərliyinin qorunması. 
ARXETĠP [alm. Archetyp; fr. Archètype; ing. Archetyp;  yun. 
Arkhè-typos;  osm.  tr.  enmuzec-i  evvel]  –  hər  şeyin  ona  görə 
həyata  keçirildiyi  düşünülən  əsas  ideya.  Mundus  archetypus: 
həqiqət  dünyasında  hər  şeyin  onlara  görə  həyata  keçirildiyi 
ideyalar, ilk prinsiplər dünyası.  
ARI [Arık] 1- Saf, arı, arınmış 2- irmaq, dərə. Tarix boyu bəzi 
millətlər və xalqlar öz millətinin saflığı, təmizliyi və qarışıqsızlığı 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
25 
ideyasını  əllərində  bayraq  tutaraq  irqin  ariliyi  nəzəriyyəsindən 
mənfəətlərinə uyğun faydalanmışlar. 
ARPA  -  əski  türkcədə  sehr,  tilsim,  şamanist  ənənələrdə 
qamların oxuduğu dua deməkdir.  
ARVĠġ – sehr, tilsimli, sirli hal və xüsusiyyətlər, türkcədir. 
ARQUMENT  [alm.=fr.=ing.  Argument;  lat.  Argumentum; 
osm.  tr.  delil;  ər.  مُند;  tr.  Kanıt]  –  gətirilən  dəlilin  əsası.  Nəyinsə 
tərifinin  sübutunun  əsasında  dayanan  şey.  Hər  hansı  bir  tərifin 
əsaslandığı  yaxud  onun  doğru  və  yaxud  yalnış  olduğunu  ortaya 
qoyan prinsip. Əsası latıncadan götürülmüşdür. Arguere – göstər-
mək,  tanıtmaq,  açıqlamaq  mənalarını  verir.  Dilimizdə  daha  çox 
ərəbcədən keçmə dəlil ifadəsi işlənir. Misal üçün; Məsələni aydın-
laşdırmaq üçün daha əsaslı bir arqument gətir. Yaxud; gətirdiyiniz 
arqumentlər kifayət etmir, daha açıq bir dəlilə ehtiyac var.  
ASSĠMĠLASĠYA (ing.  assimliation)  –  qarşılıqlı  mənəvi 
nüfuzetmə.  Assimliyasiya  müxtəlif  elm  sahələrində  mövcuddur. 
Belə ki, istər dilçilikdə, istər biologiyada, istərsə də sosiologiyada 
assimliyasiya  aid  olduğu  elmin  xarakterik  xüsusiyyətlərinə  və 
tədqiqi metodologiyasına tabe olaraq özünəməxsus anlamlar ifadə 
edir. 
ASKETĠZM  [alm.  Askese,  asketik;  fr.  Ascetisme;  ing. 
Ascetism;  osm.  tr. zühdiyye;  yun.  Askein  den  –  məşq edirəm]  1. 
Ümumi olaraq ənənəvi, ayinlərdə təbii fəaliyyətləri, hissi-yyatları 
imkan  olduğu  qədər  azaltmağa  çalışmaq  şərtilə  özünün  və 
nəfsinin  öhdəsindən  gəlmə  vərdişlərinin  aşılanmsı.  Asketizmi 
bəzən dünyəvi olanlardan uzaqlaşmaq kimi də xarakterizə edirlər. 
Asketik həyat formasını sufizmlə eyniləşdirənlər də vardır.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
26 
ASSOSĠASĠYA  [ing.  Assosiation;  lat.associatio  –  birləşmə; 
osm. tr. ittifak; ər. قبفرإ] – birləşmə, əlaqələnmə və s. Tamın hissə-
ləri  arasında  olan  bağllılıq,  əlaqələnmə,  birləşmə  və  s.  Müasir 
anlamda  assosiasiyalar  qruplaşmış  birliklər,  ittifaqlar,  təşkilatlar 
mənasında işlədilir.  
ASTRONOMĠYA  [ing.  Astronomy;  fr.  Astronomi;  yun. 
Astron+nomos;
َٛجٌٕآ
ٌّ
ٍُع
]  –  göy  cisimləri,  onların  sistemləri  və 
kosmik materiyanın başqa formalarının vəziyyəti, hərəkəti, quru-
luşu və inkişafı haqqında elm. Yunancada astron ulduz, nomos isə 
qanun,  qayda  deməkdir.  Astronomiya  elmi  Şərqdə  özünəməxsus 
adla  nücum  elmi  adlandırılmışdır.  Nücum  hərfi  mənada  ulduzlar 
deməkdir.  Bu  elm  qədimdən  bəzi  xalqlarda  tayfalarda  mövcud 
olmuşdur.  
ATARAKSĠYA  [alm.  Ataraxie;  fr.  Ataraxie;  ing.  Ataraxia; 
yun. Ataraksia; osm. tr. itminan – i nefs; yun. Atarakia – təmkin-
lilik]  –  ruhi  rahatlıq  və  sakitlik  vəziyyəti,  bəzi  qədim  yunan 
filosoflarının  fikrincə  ataraktiv  hala  mütəfəkkir,  dühalar,  sufilər 
nail  ola  bilir.  Xüsusilə  də,  Stoa  fəlsəfəsində  insanın  davranışları 
ilə  psixoloji  təlimin  məqsədi,  ideyası  olaraq  ortaya  çıxan  və 
mütləq yaxşı olaraq xarakterizə edilən ruhi hüzur, sakinlik, dərd-
lərdən arınmış olma halı. Ataraktiv vəziyyət günümüzdə daha çox 
sufilərin  asketik  hallarına  bənzəyir.  Belə  ki,  bütün  bu  hal  və 
məziyyətlər  əslində  insan  ruhunun  maddi  olanlardan  arınaraq 
onlardan  üstün  olan,  onların  fövqündə  dayanan  ruhi  halları  kəsb 
etmədir. Yalnız bu formada insan özünün daxili məninə təskinlik 
verir  və  maddi  gərginliklərdən  və  sıxıntılardan  xilas  olur.  Bu  və 
ya bu qəbildən olan təcrübə halları, psixoloji təlimlər həm islam-

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
27 
da, həm digər səmavi dinlərdə, eləcə də qeyri-səmavi dinlərdə də 
müxtəlif dövrlərdə fərqli formalarda təzahür etmişdir.  
ATEĠZM  [alm.  Atheismus;  fr.  Ethèisme;  ing.  Atheism;  yun. 
A-theos;  tr.  Tanrıtanımazçılık;  ər.  داهنإ]  –  Tanrını  rədd  etmək, 
təbiətdə  və  kainatda  Tanrının  rolunu  danmaq.  Sovet  hakimiyyəti 
dövründə  Sovet  İttifaqına  daxil  olan  ölkələrdə  və  kommunizmin 
hakim olduğu dövlətlərdə Marksizm – Leninizm fəlsəfəsi əsasın-
da  elmi  ateizm  geniş  tədris  edilirdi.  Elmi  ateizm  Tanrının  varlı-
ğının  təhrif  edilməsi  ideyasını  elmi  dəlillər  və  arqumentlərə 
dayanaraq  əsaslandırırdı.  Ərəbcədə  isə  daha  çox  ilhad  termini 
işlədilir.  Ateizm  a  –  teos  –  yəni  hərfi  anlamda  Tanrının  inkarı 
deməkdir. Bu cür baxışlar sistemi sadəcə islamdan, xristinalıqdan 
və  yəhudilikdən  bizə  məlum  olan  Tanrı  anlayışını  deyil,  hər  növ 
dini  iman  və  etiqadi  sistemlərdə  Tanrı  və  Tanrı  adına  olan  hər 
varlığı inkar edir.  
ATƏġGAH  –  atəşpərəst  məbədi,  ibadətgah.  Sözün  sonuna 
artırılan  atəş+gah  şəkilçisi  fasrcada  yer  və  məkan  bildirir.  Misal 
üçün  xanəgah,  ibadətgah  və  s.  Atəşgah  sözünün  özündən  də 
göründüyü kimi bu məbəddə əsas olan od, alov olmuşdur. İndi də 
dünyanın  fərqli  yerlərində  mövcud  olan  atəşgahlarda  insanlar 
toplaşaraq oda, alova sitayiş  edirdilər. Azərbaycanda da zərdüşt-
lərin  qədim  sitayiş  yerləri  olan  atəşgahlar  tarixi  abidələr  kimi 
qorunub saxlanılır.  
ATOM  [alm.  Atom;  fr.  Atome,  ing.  Yun.  A-tomos;  osm.  tr. 
cüz-i fərt; ər.حّسص] – bölünməyən, parçalanmayan. Qədim dövrdən 
bəri  mütəfəkkirləri,  filosofları  düşündürən  əsas  məsələlərdən  biri 
də təbiətin  ən kiçik bölünməyən parçası,  hissəsi  olmuşdur.  Antik 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
28 
yunan  filosofları  bunlara  a-tomos  [bölünməyən,  parçalanmayan] 
deyirdilər.  Daha  sonraları  atomlar  maddənin  ən  kiçik  bölünməz 
zərrəcikləri  kimi  xarakterizə  edilirdi.  Bu  ideyanın  əsasını  qoyan 
filosof alim isə Jon Dalton olmuşdur. Bu təlim elmdə atomistika 
[alm.  Atomismus;  fr.  Atomisme;  ing.  Atomism.  osm.  tr.  cüz-i 
fərdiyyə. ər. خٍذشف ﺀضﺟ] kimi məşhur idi. 
ATRĠBUT  [alm.=fr.  Attribut;  ing.  Attribute;  osm.  tr.  sıfat, 
sıfat-i zatiye; lat. attribuo; ər. 
خٍرآص
ٌّ
خفص
; tr. öznitelik] – qalıcı, əsas 
xüsusiyyətlər, sifətlər. Söz latın mənşəlidir, hərfi mənada verirəm, 
bəxş  edirəm  deməkdir.  Müasir  anlamda  çox  işlənir.  Misal  üçün, 
dövlətin  atributları,  təşkilatın  atributları  və  s.  Azərbaycan 
dövlətinin  himninin  atributlarını  onun  sözləri  və  musiqisi  təşkil 
edir.  Atributlar  elə  şeylərdir  ki,  onlarsız  həmin  varlıq,  şey  yaxud 
predmet nə düşüncədə nə də reallıqda mövcud ola bilməz.  
ATA – ata, ulu əcdad, bilgə. Əski bir kəlmə olub, qədim oğuz 
dilindən bu yana işlədilməkdədir. Valideyn mənasında çox işlənir. 
Lakin fərqli anlamlarda da daşıyır. Misal üçün; ulu, hörmətə layiq 
insan,  dədə,  baba  mənasında,  ad  və  soyadın  bağlandığı  əcdad 
yaxud da bilgə, mütəfəkkir mənalarını verir.  
ATAHAN  –  qurucu,  böyük.  Ata+han  sözlərinin  kombinasi-
yasından  yaranmışdır.  Əski  türklərdə  atahan  deyimi  əsasən 
dövlətin ilk qurucusuna deyilirdi, çünki bəzən dövlət onun adı ilə 
adlandırılırdı. Misal üçün; Osmanlı dövləti – Osman; Teymurilər 
Dövləti – Əmir Teymur və s.  
ATALAY-  məşhur  olan  adam.  Bəzi  qədim  türkcəni  araşdıran 
tədqiqatlarda  bu  sözün  əslində  Atillanın  adından  atilay  şəklində 
törədiyini  iddia  edənlər  var.  Hərfi  anlamda  isə  məşhur  olmuş, 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
29 
ortaya  çıxmış,  öz  cəsarəti  və  şücaətinə  görə  fərqlənmiş  şəxslərə 
şamil edilirdi.  
ATASAGUN  –  ulu  həkim.  Ata+saqun  sözlərinin  kombina-
siyasından  əmələ  gəlmişdir.  Saqun  şamanist  təlimlərdə  ən  yaxşı 
özünü  göstərən  fərqlənən  qamlar  üçün  işlədilirdi.  Hərfi  anlamda 
ən yaxşı müalicə edən, dərdə dərman edən adam deməkdir. 
AVERROĠZM  –  Orta  əsrlərdə  Qərbdə  ortaya  çıxmış  fəlsəfi 
təlim. Sözün kökündə dayanan Averroes müsəlman aləmində İbn 
Rüşd  kimi  tanınır.  Orta  əsr  fəlsəfəsində  İbn  Rüşdün  ideyalarını 
tədris edən və  yayanlara averroistlər adını verirdilər. Qərbin ənə-
nəvi  kilsə  fəlsəfəsi  Orta  əsrlər  Avropa  Universitetlərinə  nüfuz 
edən  və  tədris  edilən  averroizmin  qarşısını  alır,  bu  təlimin 
ardıcılını isə lənətləyib yandırırdılar.  
AVESTA  –  Zərdüştiliyin  müqəddəs  kitablar  külliyyatı.  Bəzi 
tədqiqatlara  görə  bu  kitab  Makedoniyalı  İsgəndərin  səfəri  əsna-
sında onun tərəfindən  yararlı hesab edilməmiş və  yandırılmışdır. 
Tarixçilər  Avestanın  inək  dərilərinə  yazıldığını  iddia  edirlər. 
Lakin  sonrada  onun  vedalar  adlanan  müxtəlif  parçaları  bərpa 
edilmişdir.  
AVROPASENTRĠZM 
(ing. 
Europecentrism; 
ru. 
Европасент-ризм) – avropasayağılıq. Sözün kökündən də görün-
düyü  kimi,  bu  dünyagörüşü  formasında  Avropa  elmi-mədəni 
məkan  olaraq  önə  çəkilir.  Tarixi  etibarı  ilə  daha  müasir  olan  bu 
təlimdə  cəmiyyətdə  mövcud  olan  bütün  yaxşı  dəyərlərin,  elmin, 
incəsənətin,  fəlsəfənin,  ədəbiyyatın  və  s.  Avropadan  qaynaq-
landığı və ya oradan təsirləndiyi qeyd olunur.  

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
30 
AVTOXTONLUQ  (yun.  Autochthon;  ru  – местный –
 коренной)  –  yaxud  aborigenlik;  bir  xalqın,  yaxud  millətin  hər 
hansı  bir  yerə,  bölgəyə,  regiona  aid  olması,  yerli  əhali  hesab 
edilməsi.  
AVTONOMĠYA  [yun.  auto  –  öz  və  nomos]  –  yunancadan 
digər  Avropa  dillərinə  keçən    bu  terminin  hərfi  mənası  özünü 
idarə etmə deməkdir. Termnin ingiliscədən dilimizə bir mənası da 
autonomous -  muxtariyyət anlamındadır.  
AVTORĠTARIĠZM –  Latın  dilində  təşəbbüscü,  müəllif  bani 
yaradıcı  və  s.mənaları  verən  avtoritarlıq  qeyri-demokratik 
rejimləri və onlara uyğun olan siyasi şüur formalarını ifadə etmək 
üçün  işlədilir.Avtoritarizm  nəzəriyyəsi  XIX  əsrin  başlanğıcında 
J.de Mentr və L.de Bonald kimi ulturamühafizəkar nəzəriyyəçilər 
tərəfindən  işlənib  hazırlanmışdır.  (Fransa  inqilabına  və  sosialist 
hərakatına cavab olaraq ). 
AVTORĠTET  [  lat.  Autoritas  –  ləyaqət,  qüvvə,  hakimiyyət]  
termin  olaraq  nüfuz,  etibar,  səlahiyyət  və  s.  Anlamlar  ifadə  edir.  
Misal  üçün,  Avtoritet  qazanmaq.  Avtoritetdən  düşmək.  Nüfuzlu 
adam. 
AZADLIQ  [alm.  Freiheit;  fr.  Libertè;  ing.  Liberty,  freedom; 
lat. Libertas; osm. tr. hürriyet; ər. حَّ ّشح] – bağlı olmamaq, kiminsə 
təsiri  altında  qalmamaq,  məcbur  edilməmək,  hər  növ  xarici 
istəkdən  arınmış  olmaq.  Fəlsəfi  anlayış;  insanların  idrak  və 
zərurətə  yiyələnməsi  vasitəsi  ilə  nail  olduğu  real  sərbəstlik. 
Azadlıq anarxiya və hərcmərclikdən ciddi şəkildə fərqlənir. Azad-
lığın  əsasında  demokratizm  və  humanizm  dayanmırsa  azadlıq 
başıpozuqluğa  və  hərcmərcliyə  çevrilir.  Dilimizdə  azadlıqla 

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
31 
yanaşı hürriyyət terminindən də istifadə edilirdi. Misal üçün; hürr 
insan = azad insan.  
AVVAM  [وىا]  –  kütlə,  insan  təbəqəsi,  avamlar.  Ərəbcədə 
avvam  adlandırılan  bu  insan  təbəqəsi  guya  Haqdan  xüsusi  bilik, 
işarə, yaxud zəka almamışlar. Bu səbəbdən onlar sözlərin daxilinə 
nüfuz edə bilmir, onlar ancaq hərfi anlamda qəbul edirlər.  
AYƏ  [حُآ]  –  ayə.  ərəbcədən  hərfi  mənası  ―işarə‖,  ―əlamət‖ 
deməkdir.  Qurani  Kərimin  surələri  təşkil  edən  cümlələrə  ayə 
deyilir.  Allahın  varlığını  və  peyğəmbərlərin  peyğəmbərliyini 
təsdiq etmək üçün göstərilən möcüzələrə də ayə deyilir. 
ARXETĠP  [ing.  Archetype;  yun.  Archetupos]  –  ideya  yaxud 
ilkin  başlanğıc.  Antik  fəlsəfənin  sonlarında  timsal,  ideya. 
Yunancada  arche  –  başlanğıc,  əvvəl,  tupos  –  forma,  nümunə 
demək idi.  
AFFEKT  [ing.  Affect;  lat.  affectus]  –  ruhi  həyəcan.  İnsanın 
hallardan  və  ehtirasdan  [hissdən]  fərqli  olaraq  güclü,  gərgin  ola-
raq baş verən və nisbətən qısa müddətli olan emosional həyəcanı, 
qəzəbi,  dəhşəti  və  s.  Affekt  kəskin  ifadəli  hərəkətlərlə  [spesifik 
mimika və əl hərəkətləri] və səs reaksiyaları [ağlama, qışqırıq] ilə 
də müşayiət olunur. 
AYAN-ı  sabitə  [
حرتاع
 
ٌاُْػأ
]  –  sabit  olan  varlıqlar.  Əyan 
sözünün  kökündə  dayanan  eyn  [ٍُػ]  kəlməsinin  hərfi  mənaları 
göz, nəzər, bulaq, mənbə və s. dir. Müsəlman Şərqi fəlsəfəsində 
zatı mümkün olan varlıqların Allahın elmindəki həqiqətləri əyani 
sabitələrdir.  
AFFITSĠRLƏġMƏ  [lat.  Afficere;  es.  Tr.  Sebebiyet;  ər.  خججع] 
– səbəbi  olma. Qərb filosofu Kant  tərəfindən ortaya çıxarılan və 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
32 
onun  fəlsəfəsində  işlək  bir  söz  olan  bu  termin  məna  olaraq 
predmetin hiss üzvlərinə təsir etmə qabiliyyətini ifadə edir. 
AKÇORA – Yaxşılıq mələyi. Ak və çora sözlərinin birləşmə-
sindən  əmələ  gəlmişdir.  Şamanizmdə  daha  çox  təsadüf  olunur. 
Şamanist  adət  ənələrdə  akçora  xeyir  gətirən  mələk  kimi  xarak-
terizə edilirdi.  
AKSĠOM  [alm.  Axiom;  fr.  Axiome;  ing.  Axiom;  yun. 
Axiama.  osm.  tr.  mütearife;  ər.  ]  dəlilə  ehtiyac  olmadan  qəbul 
edilən  müddəadır.  Aksiomlar  irəli  sürülən  elə  təkliflərdir  ki, 
onların  düzgünlüyü,  dəqiqliyi  müzakirə  mövzusu  deyil.  Aksi-
omlar adətən məlum həqiqətlər olur. Adətən riyaziyyata hər hansı 
bir yeni bölmə və ya anlayış daxil edildikdə bu yeni bölmə bir sıra 
qəbul edilmiş mülahizələr əsasında qurulur. Belə mülahizələr sis-
tem daxilində aksiom adlanır. 
AVAR  –  Heybətlilik,  inadkarlıq.  Əski  türkcədə  abar  şəklində 
işlənilirdi. Bu sözdən törəyən abartmaq, abartı ifadəsi də mövcud-
dur.  Abartmaq  –  nəyisə  şişirtmək.  Mübaliğə  etmək  deməkdir. 
Avar adında xalq da mövcuddur.   
AYIRD  –  Fərq,  müxtəliflik.  Dilimizdə  hazırda  ayırd  etmək 
ifadəsi mövcuddur.  

F
ə
ls
ə
f
ə
 term
i
nl
ə
r
i
n
i
n 
i
zahl
ı
 l
üğə
t
i
 
 
 
33 
 
B 
 
BACARIQ  [alm.  Vernögen;  fr.  Facultè;  ing.  Faculty;  lat. 
Facultas; osm. tr. meleke; ər. خ
ٍٍّثبل] – insanda var olan bir şeyi edə 
bilmə  gücü,  qabiliyyəti.  Bacarıq  əski  türkcədəki  beceri  sözündən 
qaynaqlanır.  
BAĞIMSIZ  –  Müstəqil.  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Bağlı 
olmayan, özgür, müstəqil deməkdir. Bağı, əlaqəsi olmayan, bağla-
rından xilas olmuş anlamına gəlir.  
BARIġ  –  Sülh,  sükunət  və  s.  anlamlara  gəlir.  Türk  mənşəli 
qədim sözdür. Varış, gediş, gedişat; Sukunət, sülh; Sərvət, xəzinə 
mənalarını da verir.  
BAY  –  varlıq,  zənginlik.  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Varlıq, 
zənginlik, ərlik, üstünlük, bolluq sözlərinin mahiyyətini ifadə edir. 
Türk adlarının vacib birləşmələrindən başqa sözlərlə istifadə olu-
na bilən, işlədilən kəlməni tamamlayıb, gücləndirən, həm  əvvəli-
nə, həm də sonuna əlavə olunan ad. 
BƏY – Əski türkçdə beğ işlədilirdi. Bəy, ərlik, güc, idarəedici 
yığıcılıq, liderlik, nəcabətlik və s. mənaları verir.  
BENGI: Türk mənşəli qədim sözdür. Bengü, mengü – sonsuz, 
sonsuzluq, əbədiyyət, əbədi.  
BĠLGƏ:  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Bilgili,  filosof,  alim, 
bilgin, ulu kişi deməkdir. Sözün kökü bil-dir. Bilgin isə türk. Elm 
adamı, filosof, mürdik insan deməkdir. 
BĠRLĠK [alm. Einheit; fr. Unitè; ing. Unity; lat. Unitas = unus 
–  bir;  osm.  tr.  vahdet;  ər.  حذدٚ].  Çoxluğun  birliyi  [buna  bəzən 

Ad
i
l
ə
 N
ə
z
ə
rova 
 
 
34 
kəsrət  də  deyilir]  yaxud  da  birlik  halında  olan  çoxluq.  Özündə 
çoxluğu və bölünməzliyi də əhatə edən sırf bütün. Birlik müxtəlif 
formalarda  və  müxtəlif  anlamlarda  təzahür  edə  bilər.  Məsələn, 
məntiqi  birlik,  fikir  birliyi,  kateqorial  anlamda  birlik  –  vəhdət, 
transandent-spekulyativ  birlik  və  s.  Kəlmə  olaraq  türk  dilinə 
məxsusdur və müasir Azərbaycan dilində də həm fəlsəfi anlamda, 
həm  də  çox  işlək  söz  kimi  ittifaq  mənasında  geniş  işlənir.  Birlik 
terminini  vəhdət  mənasında  filosoflar  çox  işlətmişlər.  Varlığının 
birliyi,  yaxud,  vəhdəti  mənasında  İslam  mədəni  bölgəsi  fəlsəfə-
sində,  Plotində  hər  növ  müxtəlifliyi  əhatə  edən  mənasında  və 
Spinozada bütünlük mənasında işlənmişdir.  
BĠOLOGĠZM  [alm.  Biologismus;  fr.  biologisme].  Həqiqəti 
tək tərəfli olaraq ancaq bioloji baxımdan tədqiq edən təbii, dialek-
tik  həyatın  anlamlarını  digər  real  sahələrə  də  tətbiq  edən  dünya-
görüş.  
BĠTĠM  –  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Qayə,  hədəf,  ideya 
deməkdir.  
BOYDA[ğ]  –  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Mücərrəd,  absurd 
mənalarını verir.  
BÜYÜ  –  Türk  mənşəli  qədim  sözdür.  Sehir,  gizlinlərdən, 
qeybi olanlardan xəbərdar olmağa, agah olmağa deyilir.  
BABUVĠZM  –  XVIII  əsrdə  Fransada  ―Bərabərlik  Respub-
likası‖  –  vahid  mərkəzdən  idarə  edilən,  vahid,  ümummilli 
kommuna uğrunda aparılan inqilabi hərəkat.  
BAĞ  [Alm.  Relation,  Beziehung,  fr.  ,  ing.  Relation;  lat. 
Relatio;  ər.  خمﻼع]  –  bağ,  əlaqə.  əski  türkçədir.  Hər  hansı  bir 
düşüncə çərçivəsində arxa-arxaya sıralanaraq gələn iki və ya daha