Afferent nervlar sezuvchanlikni oshkuvchl moddalar

EFFERENT INNERVATSIYAGA TA’SIR ETUVCHI MODDALAR
Efferent innertsiyaga ta’sir etuvchi moddalami yaxshi o'zlashtirish uchun qisqacha bo‘lsa-da efferent nervlarning anatomik hamda fiziologik xossalari ustida to'xtab o‘tish lozim. Efferent nervlarga vegetativ hamda mushaklarni harakatlantiruvchi nervlar kiradi. Vegetativ nerv sistemasi simpatik va parasimpatik blimlardan iborat, vegetativ nervlar ichki a’zolar, qon tomirlar va bezlami innervatsiya qiladi. 4-jadvaI Begetativ nerv slstemasinlng ichkl a’zolar faollyatlga ta’siri A'ZOLAR Simpatik nerv sistemasining ta’sirlari Parasimpatik nerv sistemasinine ta’sirlari Yurak taxikariya, qo'g'aluvchanlik q o 'g ’aluvchanlik va zo ‘rayishi qisquruvchanlikning kamayishi Qon bosimi ko ‘tariladi pasayadi Tomirlar: Yurak ko ‘pincha kengayadi ko ‘pincha qisqaradi Miya qisqaradi kengayadi Ichki a ’zolar qisqaradi kengayadi Teri qisqaradi kengayadi Jinsiy a ‘zolar qisqaradi kengayadi SkSet mushaklar kengayadi kengayadi Bronxlar kengayadi qisqaradi Bronx shilliq qavati bezlari sekretsiyasi kamayadi sekretsiyasi kuchayadi K o’z qorachig'i kengayadi torayadi Teri mushaklari qisqaradi Me'da-ichak qisqarishi kamayadi qisqaradi Qovuq bo ‘shashadi qisqaradi SfinkW tar qisqaradi bo 'shashadi Bo ‘yrak usti bezining miya qismi sekretsiya kuchayadi Meda osti bezi - sekretsiyasi kuchayadi So'lak bezlari sekretsiya kuchayadi sekretsiyasi kuchayadi Parasimpatik nervlar bosh miyaning suyagidan chiqadigan III — n. oculomotorius, VII — n. facialis. IX — n. glossopharingeus va X — n. vagus tarkibida hamda orqa miyaning chanoq bo‘limidan chiqadi. Simpatik nervlar esa orqa miyaning ko'krak va bel bo‘limidan chiqadi. Vegetativ nervlar tuguncha — gangliy yoki sinapslar tufayli presinaptik hamda postsinaptik tolalarga bo‘linadi. Parasimpatik nervlar uzun presinaptik, qisqa postsinaptik tolalardan iborat; simpatik nervlar orqa miyadan chiqishi bilan bo‘linib, paravertebral zanjir hosil qiladi, qisqa presinaptik, uzun postsinaptik tolalarga ega. 50 Parasimpatik nerv H-xolinomimetiklar /Л M-xolinomimeliklar i£|i ganglioblokatorlar | M-xolinolitiklar Miorelaksantlar Harakallanuvchi nerv Simpatik n eiv H-xolinomimetiklar / X gangliablokatorlar - atsetilxolin simpatolitiklar metiklar •y> - noradrenalin •„° 1-rasm. Efferent innervatsiyaga ta ’sir etuvchi moddalar Impulslar presinaptik toladan postsinaptik tolaga, ulardan a’zolardagi retseptorlarga kimyoviy moddalar — mediatorlar orqali o‘tkaziladi. Parasimpatik nervlaming presinaptik hamda postsinaptik tolalarining oxiridan mediator atsetilxolin ajraladi, bu nervlar va sinapslar xolinergik deb ataladi. Simpatik nervlaming presinaptik tolasini oxiridan atsetilxolin ajraladi, ushbu tola xolinergik deb ataladi, postsinaptik tolasidan, ya’ni nervning oxiridan mediator noradrenalin ajraladi, ushbu tola va sinaps adrenergik deb ataladi. Harakatlantiruvchi efferent nervlar orqa miyaning' Aldingi shoxlaridan chiqadi, tolalarga bo‘linmaydi, ularning oxiridan atsetilxolin ajralib, impulslami skelet mushaklariga o'tkazadi. 51 Buyrak usti bezi faqat presinaptik tolaga ega, o‘zi morfologik tuzilishi jibatidan simpatik tugunchalarga o'xshaydi, uni katta simpatik gangliy deb hisoblasa ham bo‘ladi. Simpatik nervlaming presinaptik tolasidan atsetilxolin ajralganidek, buyrak usti bezi nervining oxiridan ham atsetilxolin ajraladi, bu a’zo faqat parasimpatik innervatsiyaga ega. Ichki a’zolarni efferent innervatsiyasiga dofaminergik, serotoninergik neyronlar, purinergik sistema, peptidlami faoliyati ham ta’sir ko'rsatadi; oxirgi yillarda traxeya, me’da-ichak, kichik toz a’zolarini innervaisiyasida azot oksidi NO ni mediatorlik faoliyati aniqlangan. Efferent innervatsiyaga ta’sir etuvchi moddalar 3 ta guruhga boiinadi. 1. Xolinoretseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar. 2. Adrenoretseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar. 3. Dofamin va serotoninretseptorlarga ta’sir etuvchi moddalar. Xolinoretseptorlar simpatik va parasimpatik tugunchalarda, parasimpatik nervlaming postsinaptik tolalarining oxirida, harakalantiruvchi nervlar oxiiida — mionevral plastinkalarda, buyrak usti bezida, markaziy nerv sistemasida joylashgan, impulslami ushbu sinapslardan mediator atsetilxolin o‘tkazadi. Organizmda mediator atsetilxolin xolin va atsetilkoenzimdan xolinatsetilaza fermenti ishtirokida-hosil bo‘ladi. 0 1 CoA - C - CH3 ^ QH - CH 2 ~ CH2 - N = (СНз)з = Atsetil -Ko-A Xolin 0 1 -H 3C -C -0 -CH3 -CH2N = (CH3)3 + CoAsH+H20 Atsetilxolin Koenzim A Hosil bo'lgan atsetilxolin sinaptik pufakchalarga — vezikulalarda joylashgan, nervlardan impuls kelgandan keyin atsetilxolin vezikulalardan ajralib sinaptik oraliqqa chiqadi. Har bir impulsga javoban 200-300 vezikulalar atsetilxolindan bo'shab qoladi (vezikulalaming umumiy tarkibi 20000 ga boradi). Atsetilxolin Ca ionlari ishtirokida vezikulalardan sinaptik oraliqqa ajraladi. Oraliqqa 52 chiqqan atsetilxolin postinaptik membranada joylashgan xolinoretseptorlarga ta’sir ko'rsatadi. Sinaptik oraliqda atsetilxolinni parchalaydigan xolinesteraza fermenti ham ko'p miqdorda mavjud. Atsetilxolinning xolinesteraza bilan parchalanishi sinaptik oraliq yokL postsinaptik membranada o'tadi. Xolinesteraza haqiqiy va soxta: (butirilxolinesteraza) turda bo‘ladi. Haqiqiy xolinesteraza sinaptik oraliqda joylashgan bo‘lib, asosan atsetilxolinni parchalaydi, soxta xolinesteraza plazmada va hujayralardan tashqari suyuqlikda joylashib, atsetilxolindan tashqari efir bog‘lamli birikmalami ham parchalaydi. Atsetilxolin quyidagicha parchalanadi: atsetilxolin molekulasi qutbli bo'lib, musbat zaryadli trimetilammoniyli (kationli) turkumdan hamda manfiy zaryadli karboksil (anionli) turkumdan iborat. Xolinesteraza fermentining faol joyida ham zaryadli anion va esteraz markazlar bor. Atsetilxolinning kationli turkumi xolinesterazaning anionli markazi bilan bog'lanadi, xolinesterazaning esteraz markazi esa atsetilxolinning karboksil turkumini uglerodi bilan kovalent birikma hosil qiladi. Shundan keyin atsetilxolinning molekulasidan efir birikmalari ajralib ketib, xolin va atsetillangan ferment hosil bo'ladi. Postsinaptik membranada joylashgan xolinoretseptorlaming tuzilishi xolinesterazaga o'xshab ketadi. Xolinoretseptorlaming ham anion, ham esteraz markazi bor. Nerv impulsi tufayli vezikulalardan chiqqan mediator atsetilxolin va xolinotrop moddalar xolinoretseptorlaming faol markaziga ta’sir ko'rsatadi. Xolinoretseptorlaming farmakologik moddalarga nisbatan sezuvchanligi har xil bo'ladi. Ular muskarin sezuvchanlarga — Mxolinoretseptorlarga va nikotin sezuvchanlarga — Hxolinoretseptorlarga bo'linadi. M-xolinoretseptorlarni muskarin qo'zg'atadi, atropin falajlaydi, H-xolinoretseptorlami nikotinning kichik miqdorlari qo'zg'atadi, katta miqdorlari falajlaydi. M-xolinoretseptorlar postsinaptik, parasimpatik nervlaming oxirida — a’zolarda, bezlarda, qon tomirlarda hamda markaziy nerv sistemasining po'stlog'i va retikular formatsiyasida joylashgan. Mxolinoretseptorlar joylashishiga qarab, M,, M,, M3-xolinoretseptorlar kenja tiplarga bo'linadi. M l-xolinoretseptorlar vegetativ tugunchalarda va markaziy nerv sistemasida, M2-xolinoretseptorIar asosan yurakda, M,-xoIinoretseptorlar silliq mushaklarda va endokrin bezlarda joylashgan. Moddalarning M-xolinoretseptorlarga bo'lgan ta’siri asosan ulaming postsinaptik M3 va M,-xoIinoretseptorlar bilan 53 bog'lanishi tufayli kelib chiqadi, soddalashtirish uchun bundan keyin xolinoretseptorlaming tartiblarini keltirmasdan M-xolinoretseptorlar deb ataladi. H-xolinoretseptorlar simpatik va parasimpatik nervlaming tugunchalari — gangliylarda, buyrak usti bezining xromaffin to'qimalarida, karotid sinusda, skelet mushaklarida, neyrogipofiz va markaziy nerv sistemasining bosh miya po‘stlog‘i, piramidal sistema va orqa miyada joylashgan. Anion Esteroz markazi markazi Atsetilolinesterazaning \7Як ® shartli tuzilishi H.C\ + H jC -н - с н г -с н 2 - о - с * * о s I H,C CHS Atsetilxolin H.C И .С - H3C ; > ' < r o - c — o I / 4 H3C CH, Prozerin »,c i CHt W ' / • v - C h .- C H .- a - c • * v CH CHj 1 Нт°>° ъ ь о ' ^oCjH, L>t'r | - Birikmalarning gidrolizjoyi 2-rasnu Atsetilxolin va xolinesteraza qarshi moddalarning atsetilxolinesteraza bilan o ‘zaro ta ’siri 5