Agrokimyo kirish

5.4.4. AMIDLI AZOTLI O’G’ITLAR

196. 
     
     Mochevina (karbamid) — CO(NH₂)₂ Sintetik mochevina oq tusli zarrabin modda bo’lib, tarkibida 46% azot tutadi. Mochevina CO₂ va ammiakni yuqori bosim ostida ta’sirlashishi asosida olinadi.
     

197. Mochevina suvda yaxshi eriydi, gigroskopikligi kam, lekin haroratning oshishiga mos ravishda ortib boradi. Uzoq saqlanganda yopishib, mushtlashib qoladi. Fizikaviy xossalarini yaxshilash uclmn granulalanadi (0,2-1,0 yoki 1-1,25 mm kattalikda) yoki yog’li moddalar qo’shiladi. Granulalash jarayonida o’simliklarga zaharli ta’sir ko’rsatuvchi modda- biuret hosil bo’ladi;

     
     

2CO (NH₂)₂ → (CONH₂)HN + NH₃

1. 
   
   Biuret
   

198. Zarrabin mochevinada biuret miqdori 0,8% dan, donador mochevinada esa 1,0% dan oshmasligi kerak. Uning miqdori 3,0% dan oshib ketsa, nihollar nobud boladi. Tuproqda biuret 10—15 kun ichida parchalanadi, shu bois mochevina urug’larni ekishdan 20—30 kun oldin tuproqqa kiritilsa, ekinlarga salbiy ta’sir ko’rsatmavdi.

     
     

199. Mochevina tuproqda to’la eriydi va urobakteriyalar tomonidan ajratiladigan ureaza fermenti ta’sirida ammonifikatsiyalanadi:

     
     

CO (NH­₂)₂ + 2H₂O = (NH₄)₂CO₃

Bu jarayon gumusga boy tuproqlarda 2—3 kun ichida tugallansa, qumli va botqoq tuproqlarda nisbatan sekin kechadi. Hosil bo’ladigan ammoniy karbonat beqaror birikma. Havo ta’sirida u ammoniy bikarbonat va amrniakka aylanadi:
(NH₄)₂CO₃ → NH₄HCO₃ + NH₃
Demak, mochevina yuza ko’milsa yoki tuproqning betiga tushsa, azotning ammiak sifatida isrof bo’lishi sodir bo’ladi.

200. Mochevina tuproqqa kiritilgan dastlabki kunlarda gidrolitik ishqoriy tuz—(NH₄)₂CO₃ hosil bo’lishi tufayli tuproqda muvaqqat ishqoriy muhit yuzaga keladi. Ammoniy karbonat nitrifikatsiyalanib brogan sari tuproqning ishqoriyligi kamayadi.

     
     

201. Mochevina — eng yaxshi azotli o’g’itlardan biri bo’lib, aksariyat ekinlar uchun samaradorligi bo’yicha selitraga, sholi uchun ammoniy sulfatga teng keladi.

     
     

202. Mochevinani asosiy o’g’it sifatida ishlatish yoki barcha ekinlarga qo’shimcha oziqlantirishda, sabzavotlar va mevali daraxtlarga ildizdan tashqari oziqlantirishda qo’llash mumkin. Donli ekinlar mochevina bilan kech muddatlarda oziqlantirilsa, oqsil miqdori sezilarli darajada oshadi. Mochevina boshqa azotli o’g’itlardan farqli olaroq, yuqori konsentratsiyasi ham (5% dan ortiq) barglarni kuydirmaydi. Yem—xashakka qo’shib berilgan mochevina chorva mollarining jadal rivojlanishiga yordam beradi.

     
     
203.