Agrokimyo kirish

III bob. TUPROQLARNING O’SIMLIKLARNI OZIQLANISHI VA O’G’IT QO’LLASH BILAN BOG’LIQ XOSSALARI

95. Tuproqlarni o’rganish, tarkibi, xususiyatlari hamda ularda sodir bo’ladigan fizikaviy, fizika─kimyoviy, kimyoviy va biologik jarayonlarni bilish dehqonchilikda o’g’itlardan samarali va oqilona foydalanishda muhim ahamiyatga ega.

    
    

96. Tuproqqa kiritilgan o’g’itlar turli o’zgarishlarga uchraydi, tarkibidagi oziq moddalarning eruvchanligi, o’zlashtirilish darajasi va harakatchanligi o’zgaradi. Mazkur o’zgarishlar bevosita o’g’itlarning fizikaviy, kimyoviy va biologik xususiyatlari bilan bog’liqdir.

    
    

97. O’g’itlar ham o’z navbatida tuproqlarga sezilarli ta’sir ko’rsatadi: oziq moddalarga boyitadi, tuproq eritmasining reaksiyasini, mikrobiologik jarayonlarning xususiyati vajadalligini, shuningdek, unumdorlikka ta’sir etuvchi ayrim omillarni o’zgartiradi.

    
    

3.1. TUPROQNING TARKIBI

98. 
    
    Tuproq havosi. Tuproq mikroorganizmlari tomonidan kislorodning o’zlashtirilishi, organik moddalarning parchalanishi va ildiz tizimining nafas olishi natijasida karbonat angidrid (CO₂) hosil bo’ladi. Shu sababdan atmosfera havosida karbonat angidrid miqdori 0,03% bo’lgani holda tuproq havosida bir foiz atrofida, ba’zan 2—3% ga yetadi. Tuproqdagi karbonat angidrid miqdori atmosfera va tuproqdagi havo almashinuvi (aeratsiya) jadalligiga monand o’zgaradi. Hosil bo’ladigan karbonat angidridning bir qismi atmosferaga tarqaladi, bir qisrni esa tuproqdagi namlik ta’sirida erib, karbonat kislotaga aylanadi. Atmosferaga uchib chiqadigan karbonat angidrid o’simliklar tomonidan o’zlashtirilib, hosil miqdorini oshirishga xizmat qilsa, karbonat kislota tuproq eritmasining nordonligini oshiradi: CO₂ + H₂O = H₂CO₃ → H_­ ^─ + HCO₃ ^─ Atmosferadagi CO₂ miqdori oshganda, tuproq eritmasidagi karbonat angidrid miqdori ham ko’payadi. Aksincha, ayni gazning havodagi miqdorini kamayishi tuproq eritmasi tarkibidagi CO₂ ning bir qismini atmosferaga uchib chiqishiga sabab bo’ladi. Tuproqda karbonat angidrid miqdorining ko’pavishi ham ijobiy ham salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Yaxshi tomoni shundaki, hosil bo’ladigan karbonat kislota tuproqdagi mineral birikmalar (fosfatlar, kalsiy karbonat va boshqalar) ning eruvehanligini oshiradi va ularni o’simliklar oson o’zlashtiradigan shaklga o’tkazadi. Ikkinchi tomodan, tuproqda namlik ko’p, aeratsiya sust bo’lsa, karbonat angidrid miqdorining ortishi va kislorodning yetishmasligi oqibatida o’simlik va mikroorganizmlarning me’yorida rivojlanishi buziladi. Kislorod tanqisligida ildizning o’sishi va nafas olishi susayadi, o’simlik tomonidan oziq moddalarning o’zlashtirilishi sekinlashadi. Bunda, ya’ni aeratsiya susayganda, tuproqda anaerob─qaytarilish jarayoni kuchayadi.
    
99.