Агрономия факультети талабалари учун Узумчилик фанидан

 
18-rasm. Tog„ oldi hududlarda barpo qilingan tokzorlar 
Tajribalardan olingan ma‟lumotlarga qaraganda, dengiz sathidan 900-1500 m 
baland bo„lgan joylarda iqlim nisbatan quruq va issiq bo„ladi, bu yerlardagi foydali 
haroratning yig„indisi 4000 gradusga etib, o„simlik o„sa oladigan davr 190-200 
kunga cho„ziladi, mana bunday joylarga asosan Qora kishmish, Oq kishmish, 
Oqvassarg„a, Sultoniy, Muskat Aleksandrskiy kabi mayizbop uzum navlari ekilishi 

---

95 
tavsiya etiladi. Shu sharoitda kuchli, dessyert va xo„raki vino tayyorlanadigan 
uzum navlarini masalan Qora vassarg„a, Baxtiyoriy, Rkatsiteli, Bayan Shirey, 
Kabyerne kabi uzum navlarini ekish ham mumkin. Bu hududlarda xo„raki 
navlardan Nimrang, Pushti Toyfi, Daroi, Xaliliy kabilarni ham eksa bo„ladi. 
Baland tog„li hududlarda (1500 m dan baland) issiqlik uncha yetishmaydi, 
Shuning uchun bu yerlarga ertagi xo„raki uzum navlari hamda vinobop uzum 
navlari ekilishi kerak.
Tokning o„sishi uchun zarur bo„lgan sharoitdan yana biri unga suvning etarli 
bo„lishidir. Tok qurg„oqchilikka chidamli o„simlik bo„lishidan qat‟iy nazar, uning 
hosili tokning suv bilan qanchalik ta‟minlanishiga qarab keskin o„zgaradi. Suv 
bilan har xil ravishda ta‟minlangan lalmikorliklardagi toklarning o„sishi va hosil 
berishi ustidan o„tkazilgan kuzatishlar shuni ko„rsatadiki yillik yog„in miqdori 450 
mm dan ortiq bo„lgan hududlardagina tokdan yaxshi hosil olish mumkin ekan.
Tokning issiqlik va nam bilan ta‟minlanishiga joyning mikro sharoiti katta 
ta‟sir ko„rsatadi, bu sharoit esa joyning dengiz sathidan qanchalik balandligiga, 
qiyalikning qanchalik tik va qay tomonga qaraganligiga hamda bu joylarni tog„ 
tizmalarining qanchalik panalashiga qarab har xil bo„ladi. 
Hamma tomoni tog„ tizmalari bilan o„ralgan pastliklarga ko„pincha sovuq 
tushib qolishidan, bu yerlardagi toklar ko„pincha erta ko„klamgi va kuzgi qora 
sovuqlardan shikastlanadi. Tog„ vodiylari va tog„ qiyaliklarining quyi qismi nam 
bilan yaxshi ta‟minlangan bo„lishidan tashqari bu yerlardagi qor qatlamlari qalin 
bo„lib toklar qishki sovuqlardan yaxshiroq saqlanadi. 
O„zbekistonning tog„li va tog„ oldi hududlari tuprog„i ko„pincha asl (tipik) 
bo„z tuproq, to„q va och tusli bo„z tuproq hamda qoramtir chimzor tuproq shaklida 
bo„ladi.
Dengiz sathidan 1000-1200 m balandlikkacha bo„lgan tepaliklardan iborat 
adir (tog„ etagi) yerlarda tipik bo„z tuproqlar bo„lib ustki qatlamida 2,5 % gacha 
gumus (chirindi) moddasi bo„ladi, bu tuproqlar mexanik tarkibi jihatdan o„rtacha 
va og„ir qumoq tuproqlar jumlasiga kiradi. 
Baland tog„li joylarda esa to„q qoramtir bo„z tuproqlar uchrab gumus miqdori 
3-4% ga etadi, bu tuproq mexanik tarkibi og„ir qumoq tuproq yoki soz tuproqdan 
iborat. 
Ma‟lumotlarga ko„ra, tokzor barpo qilishda eng qulay tuproq va iqlim 
sharoiti tog„li va tog„ oldi zonasining dengiz sathidan 1000-2000 m balandlikdagi 
qismi qulay bo„lib, yillik yog„in miqdori 450 mm dan ko„proq yog„ingarchiliklar 
bo„lishidir. 
O„zbekistonning tog„li va tog„ oldi hududlarida tokzor barpo qilish uchun 
eng istiqbolli bo„lib, Qashqadaryo viloyatining Kitob, Shahrisabz, Samarqand 

---

96 
viloyatining Urgut, Samarqand, Surxondaryo viloyatining Boysun, Denov, 
Toshkent viloyatining Ohangaron, Parkent va Chirchiq tumanlari hisoblanadi. 
Tok o„sish sharoitiga moslanadigan o„simliklar jumlasiga kiradi. Tokning 
kuchli o„sadigan ildizlari yerning chuqur qatlamlariga kirib, tuproq ancha quruq 
bo„lishiga qaramay u yerdan ko„p miqdorda nam olib baquvvat o„sadi va mo„l 
hosil beradi. Biroq, bu zonaning tuproq va iqlim sharoiti tokda kechadigan 
biologik va fiziologik jarayonlarni o„zgartiradi. 
Qish va ko„klam faslida to„planadigan tuproq nami Yoz boshidan boshlab 
toki oktyabrdagi dastlabki yog„ingarchiliklar bo„lguncha to„xtovsiz kamaya boradi. 
Tuproqda nam mart-aprel, may oyining boshida ko„p bo„ladi, ya‟ni tok ekini 
o„sishi uchun eng qulay sharoit yaratiladi. Uzum g„ujumlari to„lishayotgan, 
ayniqsa uzum pishayotgan davrda (iyun oyi oxiri va iyulda) tuproq nami kamayib 
ketadi. Iyul-avgust oylarida tuproqning 2 metrlik chuqur qatlamidagi namlik 
ko„pincha o„simlik uchun foydasiz bo„lgan namlik darajasiga tushib qoladi. 
Qurg„oqchilik natijasida tokda dastlab o„sish jarayoni to„xtaydi, novdalarning 
o„sish nuqtasi qurib qoladi, ya‟ni novda uchlarining o„z-o„zidan chilpish hodisasi 
ro„y beradi. Qurg„oqchilik kuchayganda tok bargida juda ko„p qizg„ish dog„lar 
paydo bo„ladi, barg sarg„ayib to„kila boshlaydi. Uzum g„ujumlari va uzum boshlari 
ko„pincha so„lib va qurib qoladi. Suv yetishmasligi natijasida g„ujumlar 
maydalashib, po„sti qalinlashadi. Odatda bunday g„ujumlar achchiq va qattiq 
bo„ladi.
Tog„li va tog„oldi xududlarida tokzor uchun joy tanlashda quyidagilarga 
e‟tibor etish zarur.
Tokzor barpo qilinadigan maydon 10-15 gektardan kichik bo„lmasligi lozim 
hamda kelgusida yanada kengaytirish imkoniyati bo„lishi kerak. Tok ekish va uni 
parvarishlash ishlarini mexanizatsiyalashtirish mumkin bo„lishi uchun maydon 10 
gradusdan ortiq darajada qiya bo„lmasligi, agar qiya bo„lsa, zina-zina shaklida 
tekslangan bo„lishi, shu bilan birga bunday tuproq ostidagi tog„ jinsi 
yalang„ochlanib qolmasligi zarur.