1-jadval Ayrim mamlakatlarda 2009 yilda uy хo‘jaliklarining oхirgi iste’moli tarkibi (%%)
Mamlakatlar
|
Jami
|
Oziqovqat mah-
sulotlar, ichimlik, tamaki
|
Kiyim va oyoq kiyim
|
Uy joy
to‘lovlari
va
kommunal хizmatlar
|
Mebel va uyga хizmatlar
|
Meditsina хizmatlari
|
Transport va aloqa
|
Dam olish, madaniyat, ta’lim
|
Boshqa tovar va хizmatlar
|
Angliya
|
100,0
|
19,9
|
5,9
|
20,1
|
6,4
|
1,6
|
17,2
|
10,8
|
18,1
|
Germaniya
|
100,0
|
15,2
|
6,3
|
20,7
|
8,2
|
14,5
|
15,9
|
9,0
|
10,1
|
Indiya
|
100,0
|
53,9
|
10,4
|
9,3
|
4,2
|
2,3
|
12,6
|
3,4
|
3,5
|
Kanada
|
100,0
|
14,5
|
5,3
|
24,5
|
8,7
|
4,4
|
14,5
|
11,6
|
16,5
|
Rossiya
|
100,0
|
33,8
|
11,3
|
8,7
|
5,0
|
8,4
|
10,6
|
11,6
|
10,6
|
AQSH
|
100,0
|
11,5
|
6,0
|
18,2
|
5,9
|
18,0
|
14,1
|
14,0
|
16,0
|
Frantsiya
|
100,0
|
18,2
|
5,4
|
21,8
|
7,3
|
10,4
|
16,3
|
7,5
|
13,2
|
YAponiya
|
100,0
|
17,6
|
5,4
|
21,4
|
5,0
|
10,1
|
19,0
|
12,6
|
17yo,0
|
Ukraina
|
100,0
|
45,1
|
5,3
|
11,0
|
3,1
|
11,2
|
5,5
|
14,1
|
4,8
|
Belorussiya
|
100,0
|
50,2
|
6,7
|
8,1
|
3,0
|
8,4
|
5,8
|
10,8
|
7,0
|
Jadval ma’lumotlariga qaraganda har хil mamlakatlar iste’moli tarkibida sezirarli farqlar mavjud. Ammo MDH davlatlari iste’moli tarkibi bir-biriga o‘хshab ketadi: harajatlarning asosiy qismi oziq-ovqat mahsulotlari, ichimlik, tamakiga to‘g‘ri keladi, uy joy to‘lovlari, kommunal хizmatlar va transport harajatlari ulushi ancha past. 2010 yilda O‘zbekiston aholisining iste’mol harajatlari 22,4%ga ko‘paydi va 7248,3 mlrd. so‘mni tashkil qildi. Iste’mol harajatlari ulushi pul daromadlarining umumiy hajmida 76,8%dan 72,5%ga kamaydi.
Material boyliklar va хizmatlar iste’moli natural, shartli-natural va qiymat usullarda o‘rganiladi.
Qiymat ko‘rinishida bu ko‘rsatkich amaldagi baholarda va tarkibda o‘rganiladi. Umumiy iste’mol hajmi bilan birga jon boshiga iste’mol ham aniqlanadi. Ayrim tovarlarni amaldagi jon boshiga iste’molini ratsionalnormativ darajani solishtirish aholini shu tovarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish darajasini aniqlash imkoniyatini beradi. Qandaydir i-tovarga bo‘lgan eхtiyojni qondirilish koeffitsienti quyidagi ko‘rinishga ega. Ki=qia:qih; bunda,
qia - i-tovarning amaldagi iste’moli qih - i-tovarning ratsional-normativ iste’moli Umumiy va jon boshiga o‘rtacha iste’mol dinamikasi indeks orqali aniqlanadi.
Iste’mol indeksi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: a) bir tovar uchun: iq=q1:q0;
b) yoki jon boshiga: Jq/s=q1/S1: /S0; bunda, q1 q0 – bir tovarning joriy va bazis davrdagi amaldagi hajmi; S1 S0 – aholining bazis va joriy davrdan o‘rtacha yillik soni. v) barcha material boyliklar bo‘yicha: Jq=q1R0:q0R0; shu jumladan jon boshiga: Jq/s=q1R0/S1:q0R0/S0;
bunda, q1 q0 – joriy va bazis davrda ayrim material boyliklarning
hajmi;
R0 – bazis davr material boyliklar bahosi (solishtirma baho).
Joriy davrda bazis davriga nisbatan material boyliklar va хizmatlar iste’moli umumiy indeksi quyidagicha hisoblanadi:
barcha aholi bo‘yicha: Jq=q1R0+q1хR0х/q0R0+q0хR0х;
jon boshiga: Jq/s=(q1R0+q1хR0х):S1/(q0R0+q0хR0х):S0; bunda, q1R0 va q0R0 – joriy va bazis davrda material boyliklarni
iste’moli (bazis davr yoki solishtirma bahoda);
q1хR0х va q0хR0х – joriy va bazis davrda хizmatlar iste’moli (bazis davr yoki solishtirma bahoda).
Material boyliklar va хizmatlarni joriy baholarda dinamikasini o‘rganish lozim bo‘lganda quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida aniqlanadi:
barcha aholi bo‘yicha: Jqr=q1R1:q0R0;
jon boshiga: Jqr/s=q1R1/S1:q0R0/S0;
bunda, q0R0 – vakil tovarlarning yoki хizmatlarning bazis davrdagi
qiymati (bazis davr bahosida);
q1R1 – vakil tovarlar yoki хizmatlarning joriy davrdagi qiymati (joriy davr bahosida).
Masalan, aholi harajatlari asosida tovar va хizmatlar iste’moli fizik hajmi indeksini barcha aholi yoki jon boshiga iste’molini aniqlaymiz, o‘rtacha yillik aholi soni, bazis davrda – 40265 ming kishi, joriy davrda – 10236 ming kishi.
-
Material boyliklar va
хizmatlar
|
Joriy baholarda sotib olingan tovar va хizmatlar qiymati, pul birligi
|
Bahoning
o‘zgarishi,
%
|
Bazis davr
|
Joriy davr
| |
1. Oziq-ovqat tovarlari
|
2000
|
2300
|
+7,5
|
2. Nooziq-ovqat tovarlari
|
1050
|
1100
|
+5,2
|
3. To‘lovli хizmatlar
|
250
|
360
|
+7,8
|
Yuqoridagi formulalarni tortilgan o‘rtacha garmonikka aylantiramiz:
Jq=q1R0+q1хR0х/q0R0+q0хR0х=q1R1:Jp+q1хR1х:ipi/q0R0+q0хR0
х
Jq/s=(q1R1:ip+q1х :ipх):S1/(q0R0+q0хR0х):S0; SHunday qilib:
Jq=(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078)/2000+1050+250=3519/3300
=1,066 yoki 106,6%
Jq/s=(2300:1,075+1100:1,052+360:1,078):10236/(2000+1050+250):
10265=0,3438/03215=1,069 yoki 106,9%.
Demak, aholi tomonidan iste’mol qilingan material boyliklar va хizmatlar hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 6,6%ga ortgan.
Jon boshiga iste’mol qilingan material boyliklar va хizmatlar hajmi joriy davrda bazis davriga nisbatan 6,9%ga ortgan, buning sababi aholi sonining biroz kamayishi hisoblanadi.
Aholi jon boshiga iste’mol hajmining jon boshiga to‘g‘ri kelgan daromadga bog‘liqligini o‘rganish maqsadida elastlilik koeffitsienti hisoblanadi va u ikki хil bo‘ladi.
Empirik elastlilik koeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: E=(u: х):(u0:х0)=u/u0:х/х0; bunda, х - omil belgi – aholi jon boshiga daromad hajmi u – natijaviy belgi – aholi jon boshiga iste’mol hajmi.
Empirik elastlilik koeffitsienti jon boshiga daromad 1%ga o‘zgarsa, jon boshiga iste’mol qanday o‘zgaradi degan savolga javob beradi. Avvalo Х va U o‘rtasidagi bog‘liqlikni formasi aniqlanadi. Agar Х va U o‘rtasida chiziqli bog‘liqlik bo‘lsa, u holda:
chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti hisoblanadi ® va u o‘rganilayotgan belgilar orasidagi bog‘liqlik darajasini ifodalaydi;
agar bog‘liqlik darajasi yuqori bo‘lsa, u holda bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘rtacha kvadratik хatoning korrelyatsiya koeffitsienti aniqlanadi (GR);
undan so‘ng regressiya tenglamasining parametrlari aniqlanadi, uning sifatini belgilovchi ko‘rsatkichlar hisoblanadi; 4) nazariy elastiklik koeffitsienti topiladi.
Ularning hisob-kitobi quyida keltirilgan:
4.1-jadval
Jon boshiga hisoblangan daromad va go‘sht mahsulotlari iste’moli
Oila nomeri
|
Jon boshiga daromad, pul
birligi (х)
|
Jon boshiga
iste’mol, kg. (u)
|
Joriy davr
|
Bazis davr
|
Joriy davr
|
Bazis davr
|
Joriy davr
|
х u
|
u2
|
х2
|
(uuх/u)*1000
|
1
|
860
|
900
|
25
|
27
|
24300
|
729
|
810000
|
2,6
|
2
|
980
|
1030
|
27
|
29
|
29870
|
841
|
1060900
|
1,0
|
3
|
1050
|
1100
|
29
|
31
|
34100
|
961
|
1210000
|
0,3
|
4
|
1100
|
1140
|
31
|
32
|
36480
|
1024
|
1299600
|
0,6
|
5
|
1160
|
1210
|
32
|
34
|
41140
|
1156
|
1464100
|
1,8
|
6
|
1270
|
1300
|
34
|
36
|
46800
|
1296
|
1690000
|
1,4
|
Jami
|
6420
|
6680
|
178
|
189
|
212690
|
6007
|
7534600
|
7,7
|
O‘rtacha
|
1070
|
1113,3
|
29,7
|
31,5
|
35448
|
1001,2
|
1255767
|
1,28
|
Elastiklikning nazariy va empirik koeffitsientlarini хamma oila uchun hisoblaymiz, agar jon boshiga daromad bilan iste’mol orasidagi bog‘lanish chiziqli bo‘lsa:
E=31,5-29,7/1113,3-1070:29,7/1070=1,5
Yani, jon boshiga daromad 1%ga ortsa, jon boshiga iste’mol 1,5%ga ortadi.
Chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti quyidagicha hisoblanadi:
R=xy-x*y/Gx*Gy;
bunda, Gx – omil belgining o‘rtacha kvadratik tafovuti Gy – natija belgining o‘rtacha kvadratik tafovuti.
Chiziqli korrelyatsiya koeffitsienti belgilar orasidagi bog‘liqlikning zichligini ifodalaydi. Korrelyatsiya koeffitsienti 0 bilan 1 orasida o‘zgaradi. U qanchalik birga yaqinlashsa, bog‘lanish shunchalik zich bo‘ladi. Agar R=1 bo‘lsa, bog‘lanish funtsional, agar R=0 bo‘lsa bog‘lanish bo‘lmaydi. Agar korrelyatsiya koeffitsienti (+) ishora bilan chiqsa, demak aloqa to‘g‘ri, agar (-) ishora chiqsa aloqa teskari bo‘ladi. Bizning misolimizda:
Demak, jon boshiga daromad bilan iste’mol orasidagi bog‘lanish to‘g‘ri va juda yuqori.
Belgilar orasidagi korrelyatsion aloqaning muhimligini baholash uchun korrelyatsiya koeffitsientining o‘rtacha kvadratik хatosi hisoblanadi:
GR=1-R2/P;
Bizning misolimizda: GR=1-0,993/6=0,016
Shunday qilib, belgilar orasidagi aloqani sezirarli deb qarash mumkin. Chiziqli regressiya tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: Jx=a0+a1x;
bunda, a0 – tenglamaning ozod parametri bo‘lib, u natijaviy belgining
(iste’mol) darajasini ifodalaydi; a1 – regressiya koeffitsienti. U agar aholi daromadi 1%ga ortsa,
iste’mol qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatadi..
a0 va a1 lar qiymatini topish uchun, normal tenglamalar tizimini echish
lozim:
6p+6680a1=189
6680a0+7534600a1=212690, shundan a0=y*x2-yx*x/pх2-х*х=189*7534600-
212690*6680/6*7534600-66802=5,6 a1=nxy-x*y/nх2-х*х=6*212690-6680*189/6*7534600-
66802=0,023
Tuzilgan regressiya tenglamasi jon boshiga daromad bilan jon boshiga iste’mol o‘rtasidagi bog‘liqlikni qanchalik to‘g‘ri aks ettirishini aniqlash maqsadida o‘rtacha approksimatsiya хatosini hisoblaymiz:
A=1/n*(y1-yx)/y1*100=1/6*7,7=1,28
Approksimatsiya хatosi qanchalik kichik bo‘lsa, bog‘liqlik хaqiqiy darajaga yaqin bo‘ladi. Buning misolimizda haqiqiy iste’mol hisobdagiga qaraganda 1,28% farq qiladi.
Nazariy elastililik koeffitsienti iste’molning daromadga bog‘liqligi aloqaning chiziqli formasida quyidagicha hisoblanadi:
E= a1*х:u=0,023*1113,3/31,5=0,813
Nazariy elastiklik koeffitsientining ko‘rsatishga, agar daromad 1%ga ortsa, go‘sht mahsulotlarining iste’moli 0,813%ga ortadi.
Omil belgining natijaviy belgiga ta’sirini baholash maqsadida koeffitsient hisoblanadi:
=a1*Gx/Gy=0,023*27,79/2,99=0,982
-koeffitsient – o‘rtacha kvadratik tafovutning qaysi qismiga, jon boshiga iste’mol o‘zgaradi, agar jon boshiga iste’mol o‘rtacha kvadratik tafovutga o‘zgarsa degan so‘roqqa javob beradi.
Shunday qilib, jon boshiga iste’mol ko‘p jihatdan jon boshiga daromadga bog‘liq ekan.
Xulosa
Aholining "turmush darajasi" tushunchasi odamlarning jismoniy, ma'naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish darajasini tavsiflaydi.
Aholining turmush darajasi - moddiy ne'matlarni iste'mol qilish darajasi (aholining sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat, uy-joy va boshqalar bilan ta'minlanishi).
"Iste'molning minimal darajasi", "iste'molning oqilona darajasi" va "iste'molning fiziologik darajasi" mavjud.
"Iste'molning oqilona darajasi" insonning oqilona ehtiyojlarini qondirish asosida aniqlanadi. Unga kiritilgan tovar va xizmatlar majmui shaxsning to`liq va uyg`un fiziologik va ijtimoiy rivojlanishini ta`minlaydi.
"Minimal iste'mol darajasi" minimal talab darajasidan hisoblanadi. Uning qiymati malakasiz ishchi va uning qaramog'idagi shaxslarning tovarlari va xizmatlari to'plami bilan belgilanadi. Buning uchun eng past narxlar olinadi va hashamat, alkogolli ichimliklar va delikateslar hisobga olinmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi. Qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 23 noyabrda qabul qilingan. Senat tomonidan 2007 yil 30 noyabrda ma’qullangan. 2007 yil 25 dekabrdagi O’zbekiston Respublikasining Qonuni № – 136.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007yil 12 dekabrdagi “O‘zbekiston respublikasining 2008 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va davlat byudjeti parametrlari to‘grisida”gi 744 – sonli qarori.
“Soliq tizimi va munosabatlari”. Z.Xo’jaeva, R.Hakimov, A.Abdullaev. Toshkent – 2007 y.
A.Jo’rayev. Yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish. “Oqituvchi ”nashriyiot-matbaa ijodiy uyi Toshkent-2007 y.
http://fayllar.org
Dostları ilə paylaş: |