Akademiya

hinayana oqimi (sanskrit tilida hinayana – kichik arava degan ma’noni anglatadi) xalos bo‘lishning tor yo‘li bo‘lib, mazkur yo‘lni tanlagan dindorlarning dunyoviy hayotdan voz kechishlari va rohiblikni qabul qilishlari talab qilinadi. Rohiblar xalos bo‘lish va nirvanaga erishishning individual yo‘lidan borib, arxatlar (sanskrit tilida arhat – avliyo odam degan ma’noni anglatadi) darajasiga erishadilar. Arxatlar nirvanaga erishgan, ya’ni ma’naviy poklik va haqiqatni bilishi orqali iztiroblardan xalos bo‘lgan hamda ruhning qayta tug‘ilishini to‘xtatgan avliyolardir. Hinayana kishining rohiblikni qabul qilmasdan samoviy rohat-farog‘atga erishishini inkor etmaydi. Lekin bunday holat vaqtinchalik deb hisoblanadi. Nirvanaga erishishi uchun uning ruhi qayta tug‘ilib, rohiblik turmush tarzini qabul qilishiga to‘g‘ri keladi;

mahayana (sanskrit tilida mahayana – katta arava, buyuk yo‘l degan ma’nolarni anglatadi) xalos bo‘lishning keng yo‘lidir. Mahayanada bodxisatvaning (sanskrit tilida – uning mohiyati bilimdir degan ma’noni anglatadi) murabbiyligida dunyoviy kishi ma’naviy poklanish qoidalariga amal qilsa, nirvanaga erishishi mumkin degan g‘oya mavjud. Bu yo‘lni tanlagan odam quyidagi axloq qoidalariga amal qilishi lozim:

1. 
   jonzodlarni o‘ldirmaslik;
   
2. 
   o‘g‘rilik qilmaslik;
   
3. 
   zino qilmaslik;
   
4. 
   yolg‘on gapirmaslik;
   
5. 
   ehtiroslarni qo‘zg‘atadigan ichimliklarni iste’mol qilmaslik. Mahayanada kishidan xulq-atvor qoidalari va juda ko‘p diniy ma-
   

rosimlarni bajarish talab qilinadi. Mahayana arxatlik g‘oyasini odamlarga xos xudbinlikning bir ko‘rinishi deb baholab, bodxisatvaning ruhiy mukammallik qoidalariga amal qilish orqali nirvanaga to‘liq erishishi mumkinligini targ‘ib qiladi. Bodxisatvalar rohiblar yoki dunyoviy kishilarning nirvanaga erishishlariga yordam berar ekan, bundan biron-bir manfaat ko‘zlamaydi. Ular iztiroblardan xalos bo‘lib, ilohiy mukammallik darajasiga yetgan va ruhining qayta tug‘ilishini to‘xtata olgan bo‘lsalar ham, bu yo‘ldan yana ko‘proq kishilarni o‘tkazish maqsadida yana qayta tug‘ilaveradilar. Bodxisatvalar odamlar tarafida turib, ularning zimmasidagi yumushlarni yengillashtirish, iltijolarining bajarilishiga ko‘maklashish kabi g‘ayritabiiy kuchga ega avliyolar sifatida ulug‘lanadilar. Shuning uchun mahayanada diniy marosim va urf-odatlarga katta e’tibor beriladi.
Buddaviylikda kundalik, davriy va kishi hayotining muhim voqealari bilan bog‘liq bo‘lgan marosimlar mavjud. Kundalik marosimlarga har kuni
bajariladigan ibodat, rohiblarga oziq-ovqat ulashish va boshqalar kiradi. Buddaviylar kundalik ibodatni ikki marta – ertalab va kechqurun bajaradilar. Ertalabki va kechqurungi ibodat ibodatxonada, uyda yoki bunday ish uchun mos keladigan boshqa joylarda bajariladi. Ibodat vaqtida Budda haykali yoki uning ramziy belgilari oldida muqaddas yozuvlardan sutralar (sanskrit tilida – ip, kalava degan ma’nolarni anglatadi; diniy- falsafiy ta’limotlarning qisqacha bayoni) ifodali o‘qiladi, unga ta’zim bajo keltiriladi. Budda haykali gullar bilan bezatiladi, sham yoqilib, xushbo‘y hidli isiriqlar tutatiladi. Gullar ibodat ishtirokchilariga hayotning o‘zgaruvchanligini, muattar isiriq hidlari esa ularga munosib yashash kelajakdagi shirin onlarning garovi ekanligini eslatib turadi. Sham ilohiy haqiqatga erishishning ramziy belgisidir. Kundalik marosimlarga rohiblarga oziq-ovqat ulashish ham kiradi. Ularga moddiy yordam berish savob hisoblanadi.
Davriy marosimlarga bir oyda ikki marta ehtiyojlarni cheklash marosimini misol keltirishimiz mumkin. Marosim e’tiqodning mus- tahkamligini, intizomni va ma’naviy yetuklik darajasini sinashga yo‘naltirilgan. Bunday kunlarda rohiblar intizom to‘g‘risidagi nizom qoidalarini targ‘ib qiladilar, bu qoidalarga sodiq ekanliklarini shaxsiy hayotlari bilan namoyish etadilar. Ruhoniylar shaxsiy xizmatlari va savoblarini odamlar bilan bo‘lishish maqsadida ularga suv sepadilar. Odamlar yaxshiliklarini ajdodlari bilan baham ko‘rish maqsadida yerga suv sepadilar.
Kishi hayotining muhim voqealari bilan bog‘liq marosimlarga tug‘ilgan kun, balog‘at yoshi, oila qurish, yangi uyga ko‘chish, vafot etgan kunni nishonlash kabilarni misol keltirish mumkin. Bunday marosimlar ruhoniylar rahbarligida o‘tkaziladi.
Buddaviylarning asosiy bayramlari – yangi yil kirgan, ilohiy haqiqat ayon bo‘lgan, Budda tug‘ilgan va vafot etgan kunlardir. Buddaviylikda yangi yil kishining shaxsiy karmasida o‘tgan yil davomida qanday o‘zgarishlar bo‘lganligini sarhisob qilish, poklanish va yangi ezgu maqsadlarni rejalashtirish bilan bog‘liq bayram deb qaraladi. Hinayana oqimiga mansub buddaviylar yangi yilni oy taqvimi hisobida aprel oyining o‘rtalarida nishonlaydilar. Yangi yil bayrami uch kun davom etadi. Bayram tantanalarida odamlar Budda haykalini suv bilan poklaydilar, rohiblar va oqsoqollarga yaxshi tilaklar bildirib, suv sepadilar. Rohiblar ham savob ishlarini bayram ishtirokchilari va ajdodlari bilan baham ko‘rish maqsadida tantanalarda ishtirok etadilar. Bayram tantanalari qurg‘oqchilik mavsumining tugashi va yog‘ingarchilikning boshlanishi
davriga to‘g‘ri keladi. Shunday vaqtda kishilarning bir-biriga suv sepib, yaxshi niyatlar tilashlari nafaqat diniy bayram bilan, balki yangi yilda ob- havoning dehqonchilik uchun qulay kelishi va ilohiy kuchlar ham ularga madadkor bo‘lishini niyat qilishlari bilan ham bog‘liq.
Budda tug‘ilgan, ilohiy haqiqat ayon bo‘lgan va Budda vafot etgan kunlar turli vaqtlarda nishonlanadi. Hinayana buddaviylari bu bayramlarni bir kunda, ya’ni mayning oy to‘lishgan kunida bayram qiladilar. Shri- Lanka orolida bu kun olovlar bayrami deb ataladi. Bayram kuni xonadonlarda, bog‘lar va ko‘chalarda chiroqlar yoqib qo‘yiladi. Yaponiyada buddaviylar Budda tug‘ilgan kunni 8 aprelda, ilohiy haqiqat ayon bo‘lgan kunni 8 dekabrda, u vafot etgan kunni 15 fevralda nishonlaydilar.
Xulosa qilib aytganda, buddaviylik Hindistonda vujudga kelgan va yerda zafarli yurish davridan o‘tib, butun Hindistonga yoyilgan. Lekin u diniy ta’limotlar o‘rtasidagi kurashda hinduizm bilan raqobat qila olmagan. Natijada buddaviylik Hindistondan siqib chiqarilgan. Buning sababi quyidagilardan iborat:

1. 
   buddaviylik jamiyatning kastalarga bo‘linishini inkor etadi. Hindistonda odamlar qadimdan tabaqalarga bo‘linib yashagan. Har bir kasta o‘zining an’analari va tasavvurlariga ega biqiq ijtimoiy guruh bo‘lishi bilan birga, o‘zining betakror madaniy qadriyatlarini yaratgan. Shuning uchun kastalarga bo‘linish buddaviylik davrida ham saqlanib qolgan. Kasta tuzumiga asoslangan hind jamiyati buddaviylik yoki hinduiylikni tanlashga to‘g‘ri kelganda aholi jamiyatning kastalarga bo‘linishini ilohiylashtiradigan hinduiylikni afzal ko‘rdi;
   
2. 
   buddaviylik ta’limoti hind xalqi mentalitetiga ham mos kelmagan. Tabiatiga ko‘ra, doimo umid va ishonch bilan yashaydigan, ehtirosli, quvnoq xalq tushkun g‘oyalar ustuvorlik qiluvchi buddaviylikdan asta- sekinlik bilan voz kechgan;
   
3. 
   ma’lumki, buddaviylikda kuch ishlatmaslik g‘oyasi tirik jonzod- larga zulm qilish va ularni o‘ldirishni taqiqlaydi. Bu esa asosiy ishlab chiqaruvchi kuch bo‘lgan dehqonlarning jamiyatdagi mavqei pasayishiga olib kelgan. Chunki dehqonchilikda chorva mollarining kuchidan keng foydalanilishi sababli, ular odatda og‘ir mehnatdan nobud bo‘lavergan.
   

Yuqorida qayd etilgan va boshqa sabablar ta’sirida buddaviylik uzoq davom etadigan siyosiy kurash va harbiy to‘qnashuvlarsiz, tinch yo‘l bilan o‘z o‘rnini hinduiylikka bo‘shatib bergan. Hinduiylikning siquvi natijasida miloddan avvalgi IV–III asrlarda dastlab u Osiyo qit’asining janubi va janubi-sharqiga, milodiy I asrdan boshlab shimoli, shimoli-g‘arbi va
shimoli-sharqiga yoyilgan. Buddaviylik Hindistondan tashqarida birinchi bo‘lib Seylon (Shri-Lanka)da davlat dini sifatida qabul qilingan. Bu yerda rohiblar va buddaviylikni qabul qilgan dindorlar uyushmasidan diniy tashkilot – sangxalar paydo bo‘lgan.
Buddaviylikning yirik markazlaridan biri Hindixitoy yarimorolidir. Hindixitoyda Janubi-sharqiy Osiyodagi buddaviylarning 95 % ga yaqini istiqomat qiladi. Hindixitoyga buddaviylik Xitoy orqali kirib kelgan. Xitoyga esa Markaziy Osiyo orqali milodiy I asrdan kirib kela boshlagan. Bu yerda buddaviylikning mahayana oqimi keng yoyilgan. Uning mintaqada gullab yashnagan davri milodiy VI–X asrlarga to‘g‘ri keladi. Mahayana ta’limoti juda sodda bo‘lib, o‘rta va quyi tabaqa vakillari uni hinayanaga nisbatan yaxshi tushunishgan. Mahayananing negizini tashkil etgan g‘oyalar xitoyliklarning mentalitetiga mos kelgan. Sababi, mahayana nirvanani subyektiv (individual) voqelik emas, balki butun olamni qamrab oluvchi borliq, Buddaning tabiati sifatida qaraydi. Uning tabiati buyuk bo‘shliq bo‘lib, hamma narsa undan kelib chiqadi va unga qaytadi. Buyuk bo‘shliqning yaratuvchilik mohiyati to‘g‘risidagi g‘oya Xitoy buddaviyligi ta’limotining tamal toshi hisoblangan.
Xitoy buddaviyligi chan-buddaviylik deb ataladi. «Chan» so‘zi hindilarning «dxyana» atamasidan kelib chiqqan va fikrni to‘plab olish, diqqatni qaratish, meditatsiya qilish degan ma’nolarni anglatadi.
Buddaviylik ta’limoti Xitoy timsolida o‘ziga xos betakror madaniy muhitga duch kelgan. Uning mahalliy diniy qarashlar bilan muloqoti natijasida daosizm ta’limotining muhim jihatlarini aks ettiruvchi chan- buddaviylik ta’limoti vujudga kelgan. Chan-buddaviylik ta’limotiga ko‘ra, diniy hayotning asosiy maqsadi kishining ruhan moddiy dunyo bilan uzviy qo‘shilishidir. Bu jarayon hatto kishining o‘zligidan voz kechishini talab qiladi. Maqsadga erishishning asosiy vositasi o‘ziga xos bo‘lib, kishidan harakatsizlikni talab qiladi. Chunki faqat harakatsizlik orqali kishining ichki tabiati namoyon bo‘ladi.
Meditatsiyaning mohiyati talqinida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Uning maqsadi kishining o‘z ichki «men»ini, ichki dunyosini bilishdan iborat. Kishi Buddani o‘zidan, ichki dunyosidan axtarishi kerak. Uni tashqi dunyodan izlagan odam adashadi. Odam ichki tabiatida shaxsiy istaklaridan voz kecha olsa, o‘zini anglaydi1.
Shunday qilib, chan-buddaviylikka binoan, xalos bo‘lish Buddaning tabiati bilan qo‘shilishdir. Buning uchun ter to‘kib to‘xtovsiz muroqaba (meditatsiya) bilan shug‘ullanish yoki muqaddas sutralarni tinimsiz takrorlab turish kerak emas. Agar Budda jismimizda bo‘lsa, uni ter to‘kib
izlash kerak emas, aks xolda uni izlashdan foyda yo‘q. Shuning uchun kishi butun olam oqimi bilan uyg‘unlikda yashashi va unga singib ketishi kerak. Buning asosiy vositasi harakatsizlikdir.
Chan-buddaviylikning yana bir xususiyati shundaki, dindorlarning asosiy maqsadi, ya’ni nirvanaga erishish yo‘li Siddixartxa Gautama ta’limotidan farq qiladi. Chan-buddaviylar ta’limotida xalos bo‘lishga fikr ravshanligi asosida erishiladi. Hinayanada fikr ravshanligi xalos bo‘lish yo‘lidagi boshlang‘ich bosqichlardan biridir. Fikr ravshanligi – kishining ichki dunyosini o‘zgartiruvchi yo‘l bo‘lib, unda odamning nafaqat belgilagan maqsadi, balki ruhi va ma’naviy o‘zligi ham o‘zgaradi. Bunday bosqichga erishgan odamning ongi olam maromiga quyilib ketadi. Undagi barcha o‘zgarishlar butun olam qonuniyatlariga mos ravishda amalga oshadi. Odam belgilangan maqsadiga ortiqcha harakatlarsiz, o‘z ichki mohiyatini o‘zgartirishi jarayonida erishadi.
Xitoyda chan-buddaviylik bilan birga lamaizm yo‘nalishi yuzaga kelgan. «Lamaizm» iborasi Tibetdagi buddaviy rohiblarning nomidan kelib chiqqan. Lamaizmning vujudga kelgan vaqti haqida turli ma’lumotlar mavjud. Ayrim manbalarda uning XIV asr oxiri – XV asr boshlarida vujudga kelganligi qayd etilgan, boshqa manbalarda VII asrda vujudga kelganligi to‘g‘risida ma’lumot berilgan. Agar biz buddaviylikning Hindistondan Osiyo qit’asining boshqa qismlariga yoyilish yo‘nalishini kuzatsak, bu jarayon uzoq vaqt davom etib, faqat XIV asrga kelib Tibetda uzil-kesil vujudga kelgan, degan fikrga kelishimiz mumkin.
Lamaizm ta’limoti chan-buddaviylik kabi mahalliy diniy qarash- larning buddaviylik ta’limoti bilan muloqoti natijasida shakllangan. Shu bois lamaizm ta’limotida rivojlangan diniy tizim elementlari bilan birga ibtidoiy davrga xos qarashlar ham mavjud. Masalan, diniy rivoyatlarda Yer yassi doira shaklida tasavvur qilinadi. U okean bilan o‘rab olingan to‘rtta materikka bo‘linadi. Yerni fil ko‘tarib turadi. Fil esa toshbaqaning ustida turadi. Agar yerda yomonlik ko‘payib ketsa, toshbaqa bezovtalanadi va qimirlaydi. Natijada yerda zilzilalar boshlanadi. Bunday bo‘lmasligi uchun odamlar gunoh qilmasligi, xudoga ibodat qilib yaxshi yashashlari lozim deb hisoblanadi.
Lamaizm ta’limotida tantrizm (sanskrit tilida tantra – jimjimadorlik, sirli matn, sehrgarlik degan ma’nolarni anglatadi) g‘oyalarining ta’siri juda kuchlidir. Tantrizm veda dinidan kelib chiqqan. Unga ko‘ra, odam va koinot bir-biri bilan bog‘liq voqelikdir. Odam mikrokosm (mikrokoinot)
voqeligi bo‘lib, koinotdagi ashyolardan yaralgan. Uning tanasi ham koinotga o‘xshash qilib tuzilgan.
Tantrizm bilan yoglar amaliyoti bog‘liqdir. Yog amaliyoti orqali odamdagi mudroq energetik ibtido harakatga keltiriladi. Bu vazifani kishi faqat ustoz (guru) yordami bilan amalga oshirishi mumkin.
Lamaizmda juda ko‘p xudo (budda)lar va g‘ayritabiiy mavjudotlar mavjud. Xudolar guruhiga budda Shakyamuni boshchilik qiladi. Buddalar vazifalari va ijtimoiy hayotdagi mavqei bilan bir-biridan farq qiladi. Bunda buddalar bilan birga, bodxisatvalarga va diniy ta’limotni ishlab chiqishdagi xizmatlari bilan nom qozongan va xudolar darajasiga ko‘tarilgan shaxslarga ham sig‘iniladi.
Lamaizmda dindorlar va diniy tashkilotlarga bosh ruhoniy – dalay- lama (mo‘g‘ul-tibetchada – dengiz kabi buyuk degan ma’noni anglatadi) rahbarlik qiladi. Dalay-lama yerda qayta tug‘ilgan mavjudotlarning eng buyugi, yerdagi xudo sifatida ulug‘lanadi. Uning vafot etishi yerda yangidan qayta tug‘ilishning boshlanishini bildiradi. Shuning uchun bosh ruhoniy vafot etgandan keyin maxsus vakolatlarga ega hay’at tuziladi. Hay’at bir yil muddatda vafot etgan dalay-lamaning ruhi o‘tgan bolani axtarib topishi kerak. Bola aniqlanganidan keyin ibodatxonada tarbiyalanadi. Voris deb topilgan bola balog‘at yoshiga yetguniga qadar bosh ruhoniy vazifasini regent (lotincha regens – idora qiluvchi degan ma’noni anglatadi) bajaradi. Hozirgi vaqtda lamaizmning boshlig‘i Dalay- lama XIV Lozondantzendjansoigvant (1935 yilda tug‘ilgan) hisoblanadi.
Odatda, diniy hayotning markazi vazifasini ibodatxonalar bajaradi. Ibodatxonalarda diniy marosim va udumlar bajariladi, xudoga ibodat qilinadi, shuningdek ular ma’rifiy va siyosiy markaz ham hisoblanadi. Ibodatxonalarda ruhoniylar, ularning xizmatkorlari va shogirdlari yashaydilar, turli diniy marosimlarni bajarishda qo‘llaniladigan jihozlar, muqaddas matnlar saqlanadi. Bino devorlarining ichki qismiga buddalar va bodxisatvalarning tasviri tushirilgan butlar qo‘yiladi. Diniy marosimlar esa tibet tilida amalga oshiriladi.
Lamaizmda diniy bayramlar unchalik ko‘p emas. Ularning eng yirigi sanaggan (oq oy) bayramidir. Bu bayram qadimgi oy taqvimi bo‘yicha yangi yilning kirishi munosabati bilan nishonlanadi va tantana o‘n olti kun davom etadi. Tantana davomida «Buddaning o‘n ikki mo‘jizasi»ga bag‘ishlangan juda ko‘p diniy marosim va udumlar bajariladi. Yoz faslining o‘rtalarida «vaydaraning doira bo‘ylab aylanishi» deb ataladigan diniy bayram o‘tkaziladi.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, buddaviylik odamlarning xudoga itoatdagi tengligi, xalos bo‘lishning individual yo‘li tanlanganligi, boshqa dinlarga munosabatda bardoshliligi, tarixiy shart-sharoitlarga moslashuvchanligi kabi xususiyatlari bilan davlat chegaralari va boshqa to‘siqlardan o‘tib jahon diniga aylangan.