Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

Tayanch so’z va iboralar 
Yakka tartibdagi ehtiyoj, bo‘sh vaqt, dam olish, ixtiyoriy, og‘zaki, ko‘rgazmali, amaliy, 
kasb, qobiliyat va hokazo. 

---

 
«Ta‘lim to‘g‘risida»gi Qonunning 17 moddasida «Maktabdan tashqari ta‘limda bolalar va 
o‘smirlarning yakka tartibdagi ehtiyojlarini qodirish, ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil 
etish  uchun  davlat  organlari,  jamoat  birlashmalari,  shuningdek,  boshqa  yuridik  va  jismoniy 
shaxslar  madaniy  estetik,  ilmiy,  texnikaviy,  sport  va  boshqa  yo‘nalishlarda  maktabdan  tashqari 
ta‘lim muassasalarini tashkil etishlari mumkin. Maktabdan tashqari ta‘lim muassasalariga bolalar 
o‘smirlar  ijodiyot  saroylari,  uylari,  klublari,  markazlari,  bolalar  sport  maktablari,  san‘at 
maktablari,  musiqa  maktablari,  studiyalar,  kutubxonalar,  sog‘lomlashtirish  muassasalari  va 
boshqa muassasalar kiradi» - deb ta‘kidlangan. 
Milliy dasturda «Maktabdan tashqari ta‘limni rivojlantirish, uning tizilmasi va mazmun-
mundarijasini takomillashtirish vazifalarini hal etish uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: 
Ta‘lim  berish  va  kamol  toptirishga  yo‘naltirilgan  xizmatlar  ko‘rsatuvchi  muassasalar 
tarmog‘ini va bunday xizmatlar turlarini ko‘paytirish; 
Milliy  pedagogik  qadriyatldarga  asoslangan  jahondagi  ilg‘or  tajribani  inobatga  oluvchi 
dasturlar va uslubiy materiallarni ishlab chiqish; 
O‘quvchilarning  bo‘sh  vaqtlarini  tashkil  etishning,  shu  jumladan,  ommaviy  sport  va 
jismoniy  sog‘lomlashtirish  tadbirlarining,  bolalar  turizmining,  xalq  hunarmandchiligining 
mavjud  turlari  va  shakllarini  takomillashtirish,  milliy  turlarini  tiklash  hamda  amaliyotga  joriy 
etish», - alohida ta‘kidlanadi. 
Yuqoridagi talablardan kelib chiqib quyidagi tarbiyaviy ishlar olib boriladi: 
Sinfdan  tashqari  vaqtlarda  o‘qituvchilar  yoki  chetdan  taklif  qilingan  mutaxassislar 
o‘quvchilar  bilan  turli  xil  ta‘lim-tarbiya  ishlarini  olib  boradilar.  Bunday  ishlar  sinfdan  tashqari 
ishlar  deb  ataladi.  Sinfdan  va  maktabdan  tashqari  olib  boriladigan  ishlar  maktabda  yoshlarni 
tarbiyalash  tizimining  ajralmas  qismi  hisoblanadi.  Bu  ishlardan  o‘quvchilar  shaxsini  kamol 
toptirish maqsadida keng foydalaniladi. 
Maktabdan  tashqari  ishlar  maxsus  tashkil  etilgan  muassasalar  tomonidan  uyushtirilgan 
ta‘lim-tarbiya va madaniy oqartuv ishlaridan iboratdir. Bular ikki tipga bo‘linadi: birinchisi, ko‘p 
tarmoqli,  ‗ni  ko‘p  xil  ishlarni  o‘z  ichiga  oladi.  O‘quvchi  va  o‘smirlar  saroylari,  uylari,  bolalar 
klublari,  madaniyat  uylaridagi  bolalar  sektorlari,  bolalarning  istirohat  bog‘lari,  maydonchalari, 
yozgi lagerlari va boshqalar. 
Ikkinchisi  tor  tarmoqli  muassasalar,  ya‘ni  bir  soha  bo‘yicha  ta‘lim-tarbiya  va  madaniy 
ishlar  olib  boriladigan  muassasalar.  Bolalar  kutubxonalari,  yosh  tabiatshunoslik  stansiyalari, 
bolalar  texnika  stansiyalari,  bolalar  teatrlari,  bolalar  ijodiy  uylari,  bolalar  ekskursiya  turistik 
bazalari, bolalar temir yo‘llari, stadionlari kabilar. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  ishlar  o‘ziga  xos  xususiyatlari  bilan  o‘qish 
mashg‘ulotlaridan farq qiladi. Bu ish ixtiyoriy asosda tashkil qilinadi. O‘quvchilar o‘z qiziqish 
va  layoqatlariga  qarab  turli  to‘garaklarga  yoziladilar,  darsdan  tashqari  vaqtda  o‘tkazilayotgan 
ommaviy va yakka tartibdagi ishlarda ham o‘z istaklari bilan qatnashadilar. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  ishlarning  yana  bir  xususiyati  shundaki,  bu  ishda 
o‘quvchilarning  mustaqil  ishlari  asosiy  o‘rin  tutadi.  To‘garaklarda,  sport  jamoalarida,  bolalar 
lagerlarida, maktab maydonchalarida mustaqil ishlar uchun imkoniyatlar yaratiladi. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  ishlar  darsda  olib  boriladigan  o‘quv-tarbiya  ishlarini 
mustahkamlaydi  va  to‘ldiradi,  o‘quvchilarni  pedagogik  ta‘sirga  to‘la  jalb  etishga,  dars  uchun 
ajratilgan vaqt ichida amalga oshirish qiyin bo‘lgan ishlar amalga oshiriladi. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  tarbiyaviy  ishlar  jarayonida  mehnat  va  o‘quv 
mashg‘ulotlari bilan o‘yin kulgu, hordiq chiqarish tadbirlari o‘zaro muvofiqlashtirilishi kerak. 
Sinfdan va maktabdan tashqarish ishlardan ko‘zda tutilgan maqsad bolalarda turli sohalar 
bo‘yicha  qiziqishlarni  yuzaga  keltirish,  ularni  rivojlantirish  va  tarbiyalashdir.  Bolalarning 
hayotini chinakamiga madaniy qilish ularni jamoa bo‘lib yashashga o‘rgatishdan iboratdir. 
Sinfdan va maktabdan tashqarish ishlarni tashkil qilish shakllari quyidagicha: 
a)  og‘zaki  ish  usullari  (siyosiy  axborotlar,  majlislar,  lineykalar,  leksiyalar,  dokladlar, 
kitobxonliklar, konferensiyalar, munozaralar, uchrashuvchi); 

---

b) ko‘rgazmali ish usullari (maktab muzeylari, turli sohaga oid albomlar majmuasi, urush 
va mehnat qaxramonlari badiiy ijod ko‘rgazmalari); 
v)  amaliy  ish  usullari  (poxodlar,  ekskursiyalar,  spartakiadalar,  olimpiadalar  va 
konkurslar, qizil iztoparlar harakati, texnika ijodi, yosh naturalistlar to‘garaklari, shanbaliklar va 
temurchilar harakati) va boshqalar. 
Sinfdan va maktabdan tashqarish tarbiyaviy ishlar shakllari shaxs kamoloti bosqichlarini 
belgilab olishga qaratilganligi bilan ifodalanadi. Bu muammolarni ijobiy hal qilish uchun sinfdan 
va maktabdan tashqari, tarbiyaviy ishlar tizimida quyidagilar bo‘lishi mumkin: 
- 
 ulg‘ayayotgan  inson  shaxsini  tarbiyada  oliy  ijtimoiy  qadriyat  deb  tan  olish, 
har bir bola, o‘smir yoki yoshning betakror va o‘ziga xosligini hurmatlash; 
- 
 milliylikning o‘ziga xos an‘ana vositalariga tayanish; 
- 
 pedagoglar  va  o‘quvchilar  orasidagi  o‘zaro  hurmat  munosabatlarini 
shakllantirish. 
O‘quvchilarni  aqliy,  axloqiy,  mehnat,  jismoniy,  nafosat,  ekologik,  huquqiy,  iqtisodiy, 
ma‘naviy  jihatdan  shakllangan  kishilar  qilib  tarbiyalash  dars  jarayonida  boshlanadi.  Biroq 
o‘quvchilarning  kundalik  o‘sib  borayotgan  ehtiyojlari,  qiziqishlarini  faqat  dars  jarayonida  olib 
borib  bo‘lmaydi.  Bunday  ko‘p  qirrali  qiziqishlarni  sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  tarbiyaviy 
ishlar bilan uzviy bog‘lash asosidagiina qondirish mumkin. 
Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  ishlar  o‘quvchilar  hayotidagi  tarbiyaviy  faoliyatni 
to‘ldiradi.  Ularning  dunyoqarashini  to‘g‘ri  shakllantirishga,  axloqiy  kamol  topishiga 
ko‘maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab chiqarish bilan bog‘lashga zamin yaratadi. 
Sinfdan tashqarish ishlarning tarbiyaviy ta‘siri o‘quvchilar jamoasining xilma-xil ishlarini 
qanday  yo‘lga  qo‘yishlariga  bog‘liqdir.  Sinfdan  tashqari  faoliyat  majburiy  dastur  bilan 
chegaralanmaydi, balki yoshlarni har xil o‘quvchilarni ixtiyoriy ravishda birlashtiradi. Ularning 
qiziqishlari,  mayillari,  tashabbusi  asosida  ishlarni  amalga  oshiradi,  fanga  qiziqtiradi,  ularni 
xalqning madaniy hayoti muhitiga olib kiradi. Sinfdan tashqari ishlar shaxsdagi ijtimoiy faollik, 
ijtimoiy  ong  va  axloq  odatlarini  tarkib  toptirishning  eng  muhim  omilidir.  Bu  faoliyat  ilmiy 
jamoa,  klub,  adabiy  va  maktab  teatrlarining  ishlari,  turli  mavzularda  o‘tkaziladigan 
kitobxonliklar  konferensiyalari  va  munozaralari,    siyosiy,  axloqiy,  ma‘naviy,  madaniy,  ilmiy-
ommabop  va  mehnat  mavzularidagi  ma‘ruza  va  suhbatlar,  ijtimoiy  foydali  mehnat,  siyosiy 
axborot, bayram kechalari va ertaklari, to‘garak mashg‘ulotlarini o‘z ichiga oladi. 
O‘quvchilarning  sinfdan  tashqari  ishlari  o‘z  mazmuniga  ko‘ra  tafakkur  faoliyati  va 
munosabat  vositasi  hisoblanadi.  Chunki  sinfdan  tashqari  ishlarda  olingan  axborot  idrok  etiladi, 
qayta ishlanadi va shu asosda yangi bilimlar hosil qilinadi. 
Maktabdan  tashqari  tarbiyaviy  ishlar  bolalarni  ijodkorlikka  da‘vat  etuvchi  tarbiyaviy 
maskandir.  Pedagogik  tajribalar  shuni  ko‘rsatadiki,  hozirgi  sharoitda  maktabdan  tashqari 
tarbiyaviy ishlarni olib boruvchi bolalar uylari, bolalar va yoshlar saroylari, yosh texniklar uylari, 
yosh tabiatshunoslar uylari maktab tarbiyasining davomi bo‘lib qolmoqda. 
O‘zbekiston  Respublikasining  «Sinfdan  va  maktabdan  tashqarish  tarbiyaviy  ishlar 
konsepsiyasi»  bu  ishlarni  rejalashtiri,  amalga  oshirishda  asos  bo‘ldi.  O‘quvchilar  maktabdan 
tashqari  ishlarda  qatnashib  turli  kishilar  bilan  munosabatga  kirishadilar,  turli  vaziyatlarga  duch 
keladilar. Shuning uchun ham o‘quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-
xil bo‘lsa, ularning munosabatlari shunchalik boy, munosabat domrasi keng va ma‘naviy o‘sish 
samarasi yuqori bo‘ladi. Ular orqali o‘quvchilar jamoada ishlashni o‘rganadilar, ijtimoiy mehnat 
quvonchini  his  qiladilar,  ishlab  chiqarish  mehnatiga  qo‘shiladilar,  jamoatchilik  fikriga 
bo‘ysinishga, jamoa sharafi uchun kurashishga odatlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyat unda 
qatnashuvchilarning  ma‘naviy  va  jismoniy  rivojlanishi  hamda  yosh  xususiyatlariga  ko‘ra 
belgilanadi. 
Siyosiy  axborot.  Bu  tadbir  o‘quvchilarga  mamlakatimiz  va  chet  ellarda  muhim  siyosiy-
ijtimoiy voqyealar bilan  tanishtirib borish imkonini  beradi.  Bu  axborot har haftada o‘tkaziladi. 
Siyosiy  axborotlar  o‘tkazish  uchun  avvalo  mavzular  tanlash  katta  ahamiyatga  ega.  Kalendar 

---

sanalari bo‘yicha rejalashtirilgan tadbirlar, masalan, 1 sentyabr mustaqillik kuni, Navro‘z, 8-mart 
xotin-qizlar kuni, kasb bayramlari, allomalarning yubileylari va hokazo. 
O‘quvchilarning  ishlab  chiqarish  ilg‘orlari,  atoqli  kishilar  bilan  uchrashuvlari. 
O‘quvchilar biror voqyeani uning o‘z ishtirokchilari og‘zidan eshitsalar, bu voqyea ularga g‘oyat 
katta  taasurot  qoldiradi.  Vatan  uurshi,  afg‘on  urushining  va  O‘zbekiston  qaxramonlari,  ishlab 
chiqarish ilg‘orlari, olimlar, yozuvchilar, dehqon-fermer tadbirkorlari bilan uchrashuvlar tashkil 
etish axloqiy-siyosiy tarbiyaning eng samarali shakllaridir. 
Klublar  –  yoshlarning  turli  xil  qiziqish,  istak  va  xohishlarii  qondirish,  qobiliyatlarini 
o‘stirishni  ko‘zda  tutuvchi  ommaviy-ixtiyoriy  birlashmadir.  Ularning  to‘garaklardan  farqi 
faoliyat  darajasining  kengligi  va  ko‘p  qirraligidir.  Bir  klubda  10-15  ta  to‘garakni  va  ommaviy 
madaniy ishlarni tashkil etish mumkin. 
Idmiy jamiyatlarning klublarga nisbatan ish ko‘lami  yanada keng, faoliyati  xilma-xildir. 
Ilmiy  jamiyatlar  ham  o‘quvchilarning  qiziqish  va  istaklari  asosida  tashkil  qilinadi.  Asosiy 
maqsad,  vazifa  o‘quvchilarning  fan,  texnika  va  san‘atga  bo‘lgan  qiziqishlarini  qondirish, 
mustaqil  fikrlash  qobiliyatlarini  o‘stirish,  nazariy  bilimlarini  chuqurlashtirish  va  amalda  sinab 
ko‘rish, o‘quvchilar e‘tiborini ilmiy tadqiqot ishlariga jalb qilishdan iborat. 
Klub  va  jamiyatlarda  «Fizika-matematika»,  «Astranomiya»,  «Ximiya»,  «Tarix», 
«Biologiya»,  «Ekologiya»,  «Huquq»,  Iqtisod  jamiyatlari,  shuningdek,  «Maktab  adio  klubi» 
(bunda  radiokonstruktorlik,  kuzatuvchilik,  operatorlik:  «ommaviy  ishlar  klubi»da  –  kechalar-
ertaliklar, uchrashuvlarni tayyorlash va o‘tkazish, KVN larni tayyorlash kabi seksiyalar) bo‘lishi 
mumkin. 
Ilmiy  to‘garaklar  –  ularning  asosiy  maqsadi  to‘garak  a‘zolarining  ma‘lum  o‘quv  faniga 
bo‘lgan  qiziqishlariga  tayangan  holda,  ular  bilimini  kengaytirish,  chuqurlashtirish,  ularning 
bilish  qobiliyatlarini  o‘stirish,  mustaqil  ishlarni  o‘rgatish  hamda  amaliy  ko‘nikmalar  hosil 
qilishdan iboratdir. 
O‘lkani  o‘rganish  to‘garagi  –  o‘quvchilar  o‘z  o‘lkasiga,  shahri,  qishlog‘i,  tarixiga,  xalq 
og‘zaki ijodiga oid materiallarni to‘playdilar, tegishli axborot va dokladlar tayyorlaydilar. 
Maxsus  to‘garaklar  –  o‘quvchilarni  amaliy  ko‘nikma  va  bilimlar  bilan  qurollantiradi, 
kasb tanlashga bevosita yordam beradi. 
Badiiy to‘garaklar – adabiyot, musiqa, drama, tasviriy san‘at,  ganchkorlik, kashtachilik, 
zardo‘zlik, do‘ppisozlik kabilar o‘quvchilar o‘rtasida badiiy havaskorlikni o‘stirish, estetik didi 
va ijodiy qobiliyatlarini tarbiyalashdan iborat. 
Jismoniy tarbiya sportlarining turlari juda ko‘p. Ularning maqsadi o‘quvchilarni jismoniy 
chiniqtirish, sog‘ligini muhofaza qilish, sohalar bo‘yicha qobiliyatlarini rivojlantirish, mehnat va 
Vatan mudofaasiga amaliy tayyorlashdan iborat.