Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
Maxmudxo’ja Behbudiy 
Turkistonda  jadidlar  harakati  asoschilaridan  biri,  jahonga  mashhur  bo‘lgan  o‘zbek 
jo‘g‘rofiyashunosi, atoqli jamoat arbobi, buyuk ilsshunos, ulug‘ pedagog va axloqshunos, yuksak 
didli  jurnalist,  Mahmudxo‘ja  Behbudiy  1874  yil  10  martda  Samarqandning  Baxshitepa 
qishlog‘ida  ruxoniy  oilasida  tavallud  topdi.  Uning  otasi  imomlardan  bo‘lib,  ilm-ma‘rifatga 
ixlosmand  edi.  Behbudxo‘ja  asl-nasabiga  ko‘ra  xo‘ja  Axmad  Yassaviylar  avlodiga  borib 
taqaladi.  
Maxmudxo‘ja  Behbudiy  «Muntaxbai  jug‘rofiyai  umumiy»  (Qisqacha  umumiy 
jo‘g‘rofiya),  «Kitobatul-atfol» (Bolalar maktabi),  «Muxtarasi tarixi islom» (Islomning qisqacha 
tarixi),  «Madxali  jo‘g‘rofi  umroniy»  (Axolii  jo‘g‘rofiyasiga  kirish),  «Muxtasari  jo‘g‘rofiyai 
rusiy»  (Rossiyaning  qisqacha  jug‘rofiyasi),  «Amaliyoti  islom»  va  hokazo  kitoblarni  yozdi  va 
ulardan darslik sifatida foydalandi. 
«Usuli  jadid»  maktablarida  hamma  o‘qish  huquqiga  ega  bo‘lgan.  Bu  yangi  usul 
maktablari  chor  hukumati  tomonidan  va  mahalliy  ruxoniylar,  eski  maktablarning  domlalar 
tomonidan ta‘qib qilib kelinar edi. 
Bunday  to‘siqlar  va  qarama-qarshiliklarga  qaramasdan  Behbudiy  va  uning  safdoshlari 
«Usuli  jadid»  maktablarida  Turkiston  farzandlarini  o‘qitish  ishlarini  jadal  sur‘atlar  bilan  olib 
bordilar. Behbudiy barcha maqsadlarini faqat ma‘rifat orqali amalga oshirishni ko‘zda tutadi. U 
ta‘lim-tarbiya  xususidagi  o‘z  g‘oyalarini  amalga  oshirishda  bosh  yo‘l  sifatida  yangi  maktablar 
ochish,  unda  diniy  ilmlar  bilan  birga,  aniq  fanlarni  ham  o‘qitishga,  mahalliy  aholini  ilm-
ma‘rifatli bo‘lishga da‘vat etadi.   
Behbudiyning «usuli jadid» maktabidagi o‘qitish ishlari quyidagi tartibda olib borilar edi: 
«Maktab ikki bosqichdan iborat bo‘lib, birinchi bosqich – ibtidoiy qism, deb nomlangan. Buning 

---

taxsil  muddati  to‘rt  yil.  Birinchi  yilda:  forscha  va  arabcha  yozuv  hamda  o‘qishni  o‘rganilgan. 
Ikkinchi yilda: hafti yak, imon va e‘tiqoddan dars, fors, turkiy va arab tilida she‘rlar, qasidalar 
o‘qitilgan.  Uchinchi  yilda:  Qur‘oni  karim,  islom  ibodati,  fors  va  turkiy  til  puxta  o‘rgatilgan. 
Hisobdan  turli  taqsimot  va  ish  yuritish  kabi  zaruriy  jihatlar  o‘qitilgan.  To‘rtinchi  yilda  esa 
Kalomu sharif, mufassal tajvid, forsiy va turkiy nazm va nasm, axloq darsi, turkiy va forsiy til, 
tarix,  jug‘rofiya  o‘qitilgan.  Bu  to‘rt  sinfni  tamomlagan  bolalarning  muallimning  o‘zi 
taqsimlagan. Xohlasa ikkinchi bosqichgan qoldirar, ularning o‘zlashtirishlariga qarab, madrasaga 
yuborar, bolaning o‘zi  xohlasa, Yevropa maktablariga  yuborar  yoki  tirikchilik  uchun ishlashga 
yo‘llanma berardi».  
Maktabning  ikkinchi  bosqichi  –  rushadiya  bo‘lib,  bunga  to‘rt  sinf  kiritilgan.  Unga 
ibtidoiy qismni tamomlaganlar o‘tkazilgan.  
Behbudiy  maktabida  har  yilning  oxirida  tantanali  imtihonlar  o‘tkazilib  turilar  edi. 
Imtihonlarga albatta ota-onalar va boshqa mehmonlar ham taklif qilinardi.  
Sakkiz  sinf,  ya‘ni  ikki  bosqichni  tamomlagan  shogird  arabcha,  forscha  va  turkchada 
bemalol so‘zlab, yozardi. Ruschani ham o‘qib, bemalol gaplasha olar edi.  
Behbudiy  butun  ongli  faoliyati  davomida  faqat  xalq  manfaatlarini  himoya  qildi,  xalqni 
baxtiyor  etish,  farzandlarini  esa  savodxon  qilish  uchun  kurashdi.  Adabiyotshunos  Sherali 
Turdiyevning  yozishicha,  Behbudiy  Buxoro  amirining  daxshatli  zindonida  o‘z  qotilini  kutib 
yotgan  og‘ir  damlarda  ham  Turkiston  va  Buxoroda  maorif  nurlarini  yoyish,  xalqni  jaholatdan 
qutqarish,  ularga  haqiqat,  adolat,  ozodlik  yo‘lini  ko‘rsatishga,  bu  yo‘lda  qurbon  bo‘lganlarni 
unutmaslikka  undovchi  vasiyat  xatini  zindondan  ozodlikdagi  do‘stlariga  chiqarishga  muvofiq 
bo‘ldi. Bu vasiyatda quyidagi satrlarni o‘qish mumkin: «Sizlarga vasiyat qilaman: Maorif yo‘lida 
ishlayturgan  muallimlarning  boshini  silangizlar!  Maorifga  yordam  etingiz!  O‘rtadan  nifoqni 
ko‘taringiz!  Turkiston  bolalarini  ilmsiz  qo‘ymangizlar!  Har  ish  qilsangiz  jamiyat  ila  qilingiz! 
Hammaga  ozodlik  yo‘lini  ko‘rsatingizlar!  Bizdek  maorif  qurbonlarini  yo‘qlangizlar!  Ozodlikni 
tezlik ila yuzaga chiqaringizlar! Maorifni  Buxoro tuprog‘ida joriy qilingizlar!» - deydi.  
Mahmudxo‘ja  Behbudiy  o‘zbek  xalqining  milliy  mustaqilligi  yo‘lida  ulkan  iste‘dodini, 
bilimini, butun kuch g‘ayratini, aziz umrini fido qildi.