Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

13-Mavzu: Ta’lim jarayonining shakllari 
 
Reja: 
1.  Ta‘lim jarayonining shakllari haqida tushuncha. 
2.  Ya.A.Kamenskiy sinf - dars tizimining nazariy asoslari. 
3.  Dars - maktabda ta‘limni yo‘lga qo‘yishning asosiy shakli. 
4.  Darsga bo‘lgan hozirgi zamon pedagogik talablar.  
5.  Maktabda darslarning ta‘limiy, tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi vazifalari.  
6.  Dars tiplari va tuzilishi. 
Tayanch so’z va iboralar:  Ta‘lim  shakli, sinf  - dars tizimi,  bellankastr, Daltan  - plan, 
Tranp  -  plan,  laboratoriya  -  brigada,  asosiy  shakli,  ta‘limiy,  tarbiyalovchi,  rivojlanuvchi,  dars 
tiplari,  o‘z  mutaxassisligi,  darsni  rejalashtirish,  dars  rejasi,  amaliy  mashg‘ulot,  ekskeursiyalar, 
sinfdan tashqari o‘qish, mustaqil ish va hk. 
 
Kishilik  jamiyatining  tarix  taraqqiyotida  (dastlabki  davrda)  o‘qitish  ishi  odamlarning 
mehnat faoliyati bilan uzviy bog‘langan edi. Bolalar katta yoshdagilarga taqlid qilib, ularning ish 
usullaridan namuna olib, qo‘llaridan keladigan unumli mehnatda va uy ishlarida qatnashib, shy 
yo‘l bilan kattalar tajribasini o‘rganar edilar.  
Mehnat  faoliyati  va  bilimlar  murakkablasha  borishi  bilan  bolalarning  o‘tmish  ajdodlar 
tajribasini o‘zlashtirish vazifasi o‘qitishning maxsus tashkiliy shakllarini taqozo qilardi. Natijada 
maktab  vujudga  keldi.  Bolalarni  guruh  qilib  o‘qitish  (to‘plab)  paydo  bo‘ladi.  Qadimgi  Xitoy, 
Misr, Yunoniston maktablarida, o‘rta asr maktablarida bolalar guruhlab o‘qitiladi. By guruhlab 
o‘qitishning dastlabki shakli edi. Guruhlar o‘zgaruvchan edi, bilim darajasi, yoshi va aqli har xil 
darajada o‘sgan bolalar bir guruhda o‘qitilar edi. 
Qadimgi dunyoda va o‘rta asrda o‘qitish ko‘proq individual shakli keng rivojlangan edi. 
By keyinchalik o‘zini oqlamadi. 
Maktab ta‘lim ishlari har xil shakllarda olib boriladi. Maktabning tarixiy taraqqiyoti bilan 
ta‘limni  yo‘lga  qo‘yish  shakllari  ham  o‘zgarib  boradi.  Ya.A.Kamenskiy  tarixda  birinchi  bo‘lib 
maktab  ta‘lim  tizimida  sinf  -  dars  tizimini  yaratdi.  Levin  sinf  -  dars  tizimi  O‘rta  Osiyodagi, 
jumladan  eski  o‘zbek  maktablariga  inqilobgacha  ta‘sir  qilmadi.  By  maktablarda  o‘qishga 
o‘quvchilar qabul qilishning ma‘lum vaqti yo‘q edi. Shuning uchun 20 - 30 o‘quvchining bilim 
darajalari ham turlicha bo‘lar edi. 
Maktab  barpo  qilinishining  dastlabki  kunlaridan  boshlaboq  sinf-  dars  tizimi  yangi 
taraqqiyot  darajasiga  o‘tdi.  Maktabning  dushmanlari  XX  asrning  boshlarida  AQShda  paydo 
bo‘lgan  Dalton  -  plan  asosidagi  ta‘limni  hyech  o‘zgarishsiz,  faqat  nomini  o‘zgartirib, 
"laboratoriya - birgada metodi‖ deb atab, uni maktabga tadbiq qila boshladilar.