Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

33-Mavzu: Qadimgi Yunoniston va Rimda ta’lim-tarbiya va maktab  
 
Reja: 
1. Quldorlik tuzumi davrida talim - tarbiya. 
2. Qadimgi Gresiyada tarbiya, maktab va pedagogika sohasidagi fikrlar, Afina va Spartada . 
3. Pedagogika nazariyasi haqida faylasuf va olimlarning pedagogik nazariyalari  
4. Soqrat, Ploton, Aristotellarning pedagogikaga qo‘shgan hissalari. 
 
Tayanch so’z va iboralar 
 
Quldolik  tuzumi  davrida  jismoniy  tarbiya,Sparta  davlatida  bolalarning  davrlarga 
bo‘linishi,Afina davlatida tarbiya tizimi, Grammatist, Kifarist, Polestra, Efeblar maktablari. 
 
 
Misr,  Messopatami,  Hindiston,  Xitoy  mamlakatlarida  insoniyat  madaniyatining 
murakkab  formalarini  boshqa  joylardagiga  qaraganda  oldinroq  vujudga  keltirdi.  Bu 
mamlakatlarda  katta  davlatlar  oldinroq  paydo  bo‘ldi.Yirik  quldorlik  xo‘jaliklarida  qishloq 
xo‘jaligi  kalendari  bo‘lishi  kerak  edi.  Astranomiya  ilmi  ana  shunday  boshlandi.  Yer 
uchastkalarini o‘lchab chiqish, hosilni hisobga olish, inshootlar qurish hisobini qilish kerak edi. 
Shu  tariqa  geometriya  va  arfimetika  vujudga  keldi.  Tabiat  to‘g‘risidagi  bilimlar  qadim 
zamonlardan beri suratlarda aks ettirildi. Suratlar yordami bilan yozish- piktografiya yozuvi asta- 
sekin rivojlana bordi. Misr va xitoyda piktogafiya yozuvidan shartli- iyerogliflar (suratlar) bilan 
yoziladigan  yozuv  kelib  chiqdi.  Alfavit  yozuvi  dastlab  xo‘jalik  ishlari  va  boshqa  shu  kabi 
ishlarning  borishini  qayd  qilish  uchun  xizmat  etadi.  Podsholar  saroylarida  kotiblar 
tayyorlaydigan maktablar ochildi. Misrda kotiblar qullarning zehni o‘tkir bolalaridan tayyorlanar 
edi.  Bu maktabda kataklab o‘qitish  tartibi  hukmron edi.  Misrda qadimiy  qo‘lyozmalarni birida 
―bolaning  qulog‘i  yelkasidadir‖  (ya‘ni  kaltaklasang  qulog‘iga  kiradi)  degan  maqol  saqlanib 
qolgan. 
 
Turli mamlakatlar va xalqlar jahon madaniyatiga turlicha hissa qo‘shganlar. M: Xitoyda 
qog‘oz ixtiro qilindi,  Hindistonda hisoblashning o‘nlik sistemasi  o‘ylab chiqildi. Sharqiy O‘rta 
dengiz mamlakatlari shaharlarida eramizdan oldingi davrda savod o‘rgatadigan xalq maktablari 
bor edi. Bunday maktablar quldorlik davrining oxirida O‘rta Osiyoning ba‘zi shaharlarida ham 

---

paydo  bo‘ldi.  Savod  maktablari  hamda  kohinlarning  ta‘lim  beradigan  maktablari  bilan  bir 
qatorda  hunar  o‘rgatish,  shuningdek  harbiy  jismoniy  mashqlarni  o‘rgatish  tradisiyalari    ham 
vujudga keldi. 
 
Har  bir  hunarmand  o‘z  hunarini  o‘g‘liga  o‘rgatishi  tabiiy  edi.  Ilgari  vaqtlarda 
qabilalardagi  erkaklarning  hammasi  harbiy-jismoniy  mashqlar  bilan  shug‘ullanishlari  shart  edi. 
Quldorlik  jamiyatida  esa  bunday  mashqlar  bilan  shug‘ullanish  tobora  harbiy  toifaga  xos 
imtiyozlarning  biriga  aylandi.  Qurol  yarog‘  va  harbiy  texnikaning  rivojlana  borishi  natijasida 
turli mamlakatlarda  
o‘q  otishni,  ot  minishni,  nayza  otishni  va  boshqa  harbiy  mashqlarni  o‘rgatadigan  mutaxassis 
ustozlar paydo bo‘ldi. 
 
Qadimgi  Gresiya  (Yunoniston)  unchalik  katta  bo‘lmagan  bir  qancha  quldorlik 
davlatlaridan iborat mamlakat edi.  Lakoniya (bosh shahri Sparta) va Attika (bosh shaxri Afina) 
Greyiyadagi  davlatlarning  eng  mo‘tabarlaridan  edi.  Bu  davlatlarning  har  qaysida  tarbiyaning 
alohida sistemalari vujudga keldi va shunga yarasha Sparta usulidagi tarbiya va Afina usulidagi 
tarbiya deb ataladigan bo‘ldi. Spartaliklarni bolalari 7 yoshgacha uyda  yashar keyin agella deb 
ataluvchi  alohida  davlat  tarbiya  muassasasiga  joylashtirilar  va  18  yoshga  yetguncha  ana  shu 
muassasalada  tarbiyalanib,  o‘qitilar  edi.  O‘smirlarni  jismoniy  jihatdan  tarbiyalashga  alohida 
e‘tibor  berilar  edi.  Ularni  chiniqtirar,  sovuqqa,  ochlikka  va  chanqoqlikka,  chidashga,  og‘riqqa 
bardosh  berishga  o‘rgatar  edilar,  Harbiy  gimnastika  mashqlariga  ko‘p  e‘tibor  berar  edilar. 
―O‘qish va yozishga kelganda,- deb yozgan edi grek tarixchisi Plutarx, - bolalarga faqat ularning 
eng  zaruri  o‘rgatilar  edi,  tarbiyaning  qolgan  qismi  esa  bitta  maqsad,  hyech  so‘zsiz  itoat 
qildirishni, chidamli bo‘lishni va yengish ilmini o‘rgatishni ko‘zda tutar edi‖. 
 
Yoshlarni  qullarga  nisbatan  shafqatsiz  qilib,  ularni  mensimaydigan  qilib  tarbiyalash 
alohida vazifa qilib qo‘yilgan edi. Davlat rahbarlari yoshlar bilan suhbat o‘tkazib, shu yo‘l bilan 
ularga axloqiy va siyosiy tarbiya berar edilar.  
 
18-20  yoshga  yetgan  yigitlar  alohida  efeblar  guruhiga  o‘tkazilar  va  harbiy  xizmat  o‘tar 
edilar. Qizlarga harbiy va jismoniy tarbiya berishga katta e‘tibor berilar edi. Buning sababi shu 
ediki, erkaklar qullar qo‘zg‘alonini bostirmoq uchun yoki urushlarga ketgan vaqtlariga shaharni 
va uy xonalarini himoyasiz qoldirib ketishga majbur bular edilar. Bunday paytlarda qurlollangan 
xotin-qizlar quruqchilik vazifasini o‘tar,  qullarni itoatda tutar edilar.  
 
Afina tarbiyasi boshqacha yulga quyilgan edi. Afinadagi iqtisodiy xayot Spartadagi kabi 
cheklanib  qolgan  xayot  emas  edi.  Qullar  xususiy  mulk  xisoblanar  edi.  Afinada  eramizdan 
avvalgi  V-IV  asrlarda  madaniyat  barq  urib  o‘sdi.  Afinada  bolalar  7  yoshga  yetguncha  uyda 
tarbiyalanar edi. Qiz bolalar esa oilada tarbiyalana berar, ro‘zg‘or ishlarini o‘rganar edi. Afinada 
xotin qizlarning xayoti umuman uy doirasidan chiqmas va ichkarida o‘tar edi. Dastlab bolalar 17 
yoshdan  13-14  yoshgacha  grammatist  va  shfarist  maktablarida  o‘qitilar  edilar.  Bular  haq  olib 
o‘qitadigan  xususiy  maktablar  edi,  shuning  uchun  xam  erkin,  lekin  puli  bo‘lmagan 
grajdanlarning bolalaridan anchagina qismi bunday maktablarda ta‘lim ololmas edi,  maktablarda 
didaskal  deb  atalgan  o‘qituvchilar  mashg‘ulot  olib  borar  edilar.  O‘g‘il  bolalarni  maktabgacha 
qullardan  biri  boshlab  borar  edi,  bunday  qul  pedagog  deb  atalar  edi.  Grammatist  maktabida 
o‘qish,  yozish  va  xisoblash  o‘rgatilar  edi.  Bunday  maktabda  harflarni  hijjalab  o‘qitish  metodi 
qo‘llanilar  edi  bolalar  harflarni  nomlarini  dlab  olar,  so‘ngra  shu  harflarni  qo‘shib  bug‘inlar 
yasab, bug‘inlarni qo‘shib so‘zlar yasar edilar. 
 
Kifaristlar  maktabida  o‘g‘il  bolalarga  adabiy  bilim  va  estetik  tarbiya  berilar  edi:unga 
muzika, ashula o‘rgatilar (Illiada va Odiseya) dan olingan parchalar o‘qitilar edi. 
 
O‘g‘il bolalar 13-14 yoshga yetganlaridan keyin polestra (―kurash maktabi‖)deb atalgan 
o‘quv yurtiga o‘tar edilar. Bu o‘quv yurtida ular ikki uch yil da‘vomida jismoniy mashqlar bilan 
shug‘ullanar edilar. 
 
Yoshlarning  badavlatroq  oiladan  bo‘lgan  qismi,  polestrani  tamomlaganidan  keyin 
gimnasiyga kirar edi. Nixoyat, Spartada bo‘lgani kabi, Afinada 18-20 yoshgacha bo‘lgan yoshlar 
efeblar  qatoriga  o‘tib,  harbiy  xizmatga  tayyorlanar  va  o‘zlarining  siyosiy  bilimlarini  oshirishni 
da‘vom  ettirar  edilar.  Otalar  o‘z  bolalariga  kasb  hunar  o‘rgatar,  bu  tabaqaning  bolalaridan 

---

ba‘zilar  o‘z  otalaridan  savod  o‘rganar  edilar.  Quldor  zodoganlar  mehnat  bilan  shug‘ullanuvchi 
erkin  aholiga  nafrat  bilan  qarar  edilar.  Qullarni  esa  ―gapiradigan  ish  quroli‖  debgina  hisoblar 
edilar.Qadimgi  Gresiya  olimlari  va  faylasuflari  Sokrat,  Aristotel  va  Demokrit  jamoat  oldida 
so‘zlagan  nutqlari  va  ilmiy  asarlarida  o‘zlarining  tarbiya  va  ta‘lim  to‘g‘risidagi  fikrlarini  juda 
ravshan  ifoda  etganlar.Sokrat  eramizning  avvalgi  469-399  yillar  o‘zining  demokratik  ijtimoiy 
chiqishiga  qaramay,  konservativ  zamindor  arestokratlarning  ideologi  edi.  Sokratning  fikricha 
tarbiyada  kutilgan  maqsad  buyumlar  tabiatini  o‘rganish  bo‘lmay,  balki  shining  o‘z-o‘zini  bilib 
olish  ahloqni  kamol  toptirish  bo‘lmogi  lozim.Qadimgi  Gresiyaning  mashxur  faylasufi  Platon 
eramizdan ilgarigi  (427-347) idealist  faylasuf, Sokratning shogirdi.Platonning fikricha, davlatni 
maqsadi  oliy  ezgulik  ideyasiga  yaqinlashishdir,  bu  ideya  asosan  tarbiya  yuli  bilan  ro‘yobga 
chiqadi. Platonning fikricha 3-yoshdan boshlab, yoshgacha davlat tomonidan tayinlab qo‘yilgan 
tarbiyachilar rahbarligida maydonchalarda turli o‘yinlar bilan shug‘ullanadilar. Platon uyinlarni 
maktabgacha  tarbiya  vositasi  hisoblab,  ularga  katta  ahamiyat  berdi.  Bolalar  7-12  yoshgacha 
davlat maktablariga qatnaydilar va bunday maktablarda ularga o‘qish,  yozish, hisob, muzika va 
ashula  o‘rgatiladi.  Bolalar  12  yoshdan  16  yoshgacha  odatdagi  gimnastika  mashqlari 
o‘rganilayetgan,  pomstrada,ya‘ni  jismoniy  tarbiya  maktablarida  o‘qiydilar  Polestrani 
tamomlagan  o‘spirinlar  18  yoshga  yetguncha,  arifmetika,  geometriya  va  astronomiyani 
o‘rganadilar, 18 yoshdan 20 yoshgacha yigitlar efiblida tarbiyalanadilar, ya‘ni harbiy gimnastika 
tayyorgarligini  o‘tadilar,  aqliy  mashg‘ulotga  mayli  bo‘lmagan  yigitlar  20  yoshidan  boshlab 
jangchilar  qatoriga  o‘tadilar.    Quldorlik  tuzumi  davridagi  ta‘lim-tarbiyaning  ahamiyati  hozirgi 
ta‘lim-tarbiyaga  kattadir.  Chunki,  ta‘lim-tarbiyadagi  ba‘zi  bir  prinsiplar  hozir  ham  saqlanib 
qolgan.Biz  yosh  avlodga  tarbiya  berishda  albatta  o‘tmishimizdagi  ta‘lim-tarbiya  to‘g‘risida 
to‘xtalib,  undan  foydalanishimiz  lozim.  Hozirgacha  quldorlik  tuzumidagi  tarbiyaviy  ta‘limiy 
uslublar  davom  ettirilib  kelmoqda.  Ba‘zi  mamlakatlarda  albatta,  xulosa  qilib  shuni  aytish 
kerakki, ta‘lim-tarbiyaning rivojlanishida quldorlik tuzumi davrini ham ahamiyati beqiyosdir.