Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 Tarbiya jarayonining mohiyati 
 
Inson,  uning  har  tomonlama  uyg‘un  kamol  topishi  va  farovonligi,  shaxs  manfaatlarini 
ruyobga  chiqarishning  sharoitlari  va  ta‘sirchan  mexanizmlarini  yaratish,  eskirgan  tafakkur  va 
ijtimoiy  hulq  atvorning  andozalarini  o‘zgartirish  mamlkatimizda  amalga  oshirilayotgan 
islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaralmoqda. 
 
Avvalombor, 
tarbiya 
nazariyasi 
Markaziy 
Osiyo 
faylasuflarining 
va 
halq  
pedagogikasining  tarbiya  borasidagi  boy  tajribalariga  suyanadi.  Tarbiya  nazariyasi    o‘z 
qoidalarini  asoslash  uchun  falsafa,  sosiologiya,  etika,  estetika,  huquqshunoslik,  psixologiya 
fanlari ma‘lumotiga asoslanadi. 
 
Hozirgi  zamon  pedogogikasida  tarbiya  tarbiyachining  tarbiyalanuvchi  shaxsiga  oddiy 
shunchalik  ta‘sir  ko‘rsatish  emas,  balki  tarbiyachilar  va  tarbiyalanuvchilarning  aniq  bir 
maqsadga  qaratilgan,  bir-biri  bilan  hamkorlikda  qiladigan  munosabatlari  va  o‘zaro  ta‘sir 
ko‘rsatishi ekanligi alohida ta‘kidlanadi. 
 
Hozirgi  vaqtda  amalga  oshirilayotgan  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  ―Ta‘lim 
to‘g‘risidagi‖  O‘zbekiston  Respublikasi  qonunining  qoidalariga  muvofiq    tayyorlangan  bo‘lib, 
uning  ―asosiy  maqsadi-  ta‘lim  sohasini  tubdan  isloh  qilish,  yuksak  ma‘naviy  va  axloqiy 
talablarga  javob  beruvchi  yuqori  malakali  kadrlar  tayorlash‖,  zarurligi  (39  bet)  va  ―Uzluksiz 
ta‘lim  ijodkor,  ijtimoiy  faol,  ma‘naviy  boy  shaxs  shakllanishi  uchun  shart-sharoitlar  yaratadi‖ 
(43 bet) deb, ta‘kidlanishi bejiz emas albatta. 

---

 
Tarbiya  jarayonida  kishining  turli  qobiliyatlari  rivojlanadi,  g‘oyaviy,  ahloqiy,  irodaviy, 
estetik  xislari  shakllanadi,  tabiatga,  jamiyatga  ilmiy  qarashlar  tizimi  tarkib  topadi,  jismoniy 
kuch-quvvatlari mustahkamlanadi. 
 
Hamma davrlarning ilg‘or kishilari tabiatga yuqori baho berganlar. Xalq donishmandlari 
va  mutafakkirlaridan  Zardo‘sht,  Muhammad  al-Xorazmiy,  Imom  al-Buxoriy,  Imom  Termiziy, 
Ahmad Farg‘oniy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Yusuf Xos Hojib, 
Ahmad  Yassaviy,  Mahmud  Qoshg‘ariy,  Shayx  Najmiddin  Kubro,  Jaloliddin  Manguberdi, 
Burhoniddin Zarnudjiy, Bahouddin Naqshband, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, 
Zahriddin Bobur, Zavqiy, Furqat, Avaz O‘tar, Hamza, Abdulla Avloniy inson kamolotini ilm fan 
va tarbiyada deb bildilar. 
 
Tarbiya jarayoni shaxsning ijtimoiy qimmatli fazilatlarini shakllantirishga uning atrofdagi 
dunyoga, jamiyatga, odamlarga, o‘ziga nisbatan  munosabatlari doirasini  vujudga keltirishga va 
kengaytirishga qaratilgandir.  
 
Shaxsning turmushdagi turli jihatlarga munosabatlari tizimi qanchalik keng, xilma-xil va 
chuqur  bo‘lsa,  uning  ma‘naviy  dunyosi  shunchalik  boy  bo‘ladi.  Tarbiya  shaxsni 
ijtimoiylashtirish  uning  aniq  hayotiy  mavqyeini  shakllantirish  jarayonidir.  Tarbiya  shaxsning 
ongliligi,  faolligi,  doimiyligi,  vatanparvarligi,  insonparvarligi  va  boshqa  fazilatlarini 
shakllantiradigan  jarayondir.  Tarbiya  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  ko‘p  faktorli,  xarakterga  ega.  Buning 
ma‘nosi shuki, bola shaxsning qaror topishi maktab, oila, jamoatchilik, ijtimoiy muhit va yaqin 
atrofdagi  vaziyatning  bevosita  yoki  bilvosita  ta‘siri  ostida  ruy  beradi.  Hamma  narsa:  odamlar, 
ashyolar, hodisalar, voqyealar avvalo ota-onalar va pedagoglar tarbiyalaydilar. (A.S.Makarenko) 
 
Tarbiya jarayonini mashhur pedagog Abdulla Avloniy “Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo 
hayot, - yo mamot, - yo najot, - yo halokat, -yo saodat,-yo falokat masalasidir” deb ta’riflagan. 
H.H.Niyoziy: “Agar yaxshi tarbiya kishining qimmatbaho boyligi bo’lsa, yomon tarbiya uning 
uchun haqiqiy baxtsizlik hisoblanadi va ko’pincha uni xalok etadi”, - deb tushungan.  
 
Ta‘lim  orqali  nazariy  kamolotga  erishiladi.  Tarbiya  esa  Forobiy  fikricha  bu  kishilar 
muloqotda etnik qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yaratishga olib boradigan yo‘ldir deb ta‘rif 
bergan, hamda ―insoniy maqsad-oliy baxt-saodatga erishuvni o‘ziga g‘oya va oliy maqsad qilib 
olishi kerak‖. 
 
A.S.Makarenko: ―Tarbiya bu nisbatan keksaroq avlodning o‘z tajribasi, o‘z ehtirosi, o‘z 
e‘tiqodini  yosh  avlodga  topshirish  demakdir‖  -  deb  ta‘riflagan.  V.A.Suxomlinskiy  ―Tarbiya  - 
avvalo o‘qituvchi bilan bolalar doimiy ma‘naviy munosabatlaridir‖ - deb ta‘riflagan. 
 
Yuqoridagi ta‘riflarning barchasi shaxs tarbiyasining u yoki bu  qirralarini ilmiy jihatdan 
asoslashga qaratilgandir. 
 
Pirovard natija har tomonlama kamol topgan,  yetuk, barkamol shaxsni  shakllantirnishga 
qaratilgandir. Tarbiya jarayonining eng asosiy maqsadi har tomonlama va uyg‘un kamol topgan, 
yangicha  fikrlaydigan  shaxsni  shakllantirishdir.  Bu  qiyin  jarayon  ikki  tomonlama  bo‘lib, 
uyushtirishni  va  rahbarlikni  boshqarishni  ham,  tarbiyalanuvchi  shaxsning  faollik  ko‘rsatishni 
ham taqoza qiladi. Ammo bu jarayonda pedagog yetakchi rol o‘ynaydi va tarbiyaning umumiy 
maqsadini amalga oshiradi.  
 
Tarbiya  jarayonining  mohiyati  tartibga  kompleks  yondashishni  talab  etadi.  Tarbiyani 
qurilishga qiyoslash mumkin. Kompleks yondashish obyektiv ravishda aqliy, g‘oyaviy, ahloqiy, 
mehnat,  estetik,  jismoniy,  iqtisodiy,  huquqiy,  ekologik,  ma‘naviy  va  hakozolarning  birligini, 
tarbiya  jarayonini  tashkil  etishning:  individual,  guruhli  va  ommaviy  shakllarini  qo‘shib  olib 
borishini,  usullari  hamda  vositalarini  maqsaddan  kelib  chiqib  olib  borilishini  ta‘minlaydigan 
pedagogik tizimni keltirishni va ularni amalda qo‘llashni talab etadi. 

---

 
Tarbiya uzoq davom etadigan va aslida uzluksiz jarayon bo‘lib bu jarayon bola maktabga 
kelishidan ilgariroq boshlanadi va butun umr bo‘yi davom etadi.  
 
Tarbiya    ko‘pgina  sabablarga,  o‘quvchilarning  individual-  topologik  tafovutlariga, 
ularning hayotiy va ma‘naviy tajribasiga, shaxsiy faolligiga bog‘liq. 
 
Qadimgi  sharq  maqollaridan  birida  shunday  deyilgan:  ―Agar  o‘zingni  bir  yilga 
ta‘minlamoqchi  bo‘lsang  -  sholi  ek,  o‘n  yilga  ta‘minlamoqchi  bo‘lsang  -  daraxt  ek,  yuz  yilga 
ta‘minlamoqchi bo‘lsang - odam tarbiyala‖. 
 
Olim bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin (maqol). Bola o‘qishni o‘rganishdan oldin, taqlid 
qilishni o‘rganadi degan Kamenskiy. 
 
―O‘zi  yaxshi  ko‘radigan  narsasini  o‘zgalarga  ham  ravo  ko‘rmaguncha  kishi    mo‘min  
komil bo‘la  olmaydi‖ - degan ekan Al-Buxoriy, Al-jome‘-as-Sahih asarida. 
 
―Yuqori  malakali,  zamonaviy  fikrlaydigan  odamlarning  yetishmasligi  bizning  olg‘a 
siljishimizda hamon to‘siq bo‘lib turibdi. Bunday kadrlarni, avvalom bor yosh kadrlarni topish, 
o‘stirish,  tarbiyalash    bugungi  kunning  eng  muhim  masalasiga  aylanmoqda‖  -  deb  ta‘kidlaydi 
I.A.Karimov (83 - bet) va yana ―Komil inson deganda biz avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay 
oladigan hulq atvori bilan o‘zgalarga ibrat bo‘ladigan bilimli, ma‘rifatli kishilarni tushunamiz‖ - 
degan  (81  -  bet).  Tarbiya  uch  narsaga  ehtiyoj  sezadi:  iste‘dodga,  ilmga,  mashqqa  degan  edi 
Arastu (107 - bet). 
 
Ota-ona va farzandlar o‘rtasidagi muhim va ijtimoiy ahamiyatga ega. Bu borada quyidagi 
xikmatga  rioya  zarur.  ―Bolaning  1-6  yosh  davrida  u  hokim  -  ota  esa  tobe,  7-18  yoshida  ota 
hokim  bola  esa  tobe,  18  dan  so‘ng  esa  albatta  do‘st  va  hamkor  bo‘lish  kerak‖  kabi  tushuncha 
xalq pedagogikasidan bizgacha yetib kelgan.