Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
 

---

12-Mavzu: Ta’lim metodlari 
 
Reja: 
1.  Ta‘lim  metodlari  haqidagi  tushuncha.  Sharq  mutaffakkirlari  va  buyuk  pedagoglar  ta‘lim 
metodlari haqida.  
2. Ta‘lim metodlariga qo‘yilidigan pedagogik talablar va ularni guruhlash. 
3.  Ta‘limning  og‘zaki  metodlari:  tushuntirish,  hikoya  qilish,  suhbat,  maktab  ma‘ruzasi,  kitob 
bilan ishlash metodlari.  
4. Ta‘limning ko‘rsatmali metodlari: namoyish etish, illyustrasiya va ekskursiya. 
5. Ta‘limning amaliy metodlari. 
 
Tayanch so’z va iboralar: Metod, usul yo‘l, ikki yo‘l, ilhomlashtiruvchi so‘zlar, majbur 
etish,  og‘zaki,  ko‘rgazmali,  amaliy,  mustaqil,  mantiqiy,  nazorat  va  o‘z  -  o‘zini  nazorat  qilish, 
muammoli,  dasturlash  metodlari,  Amaliy,  mashq,  laboratoriya,  tajriba,  frontal,  guruhli, 
individual, muammoli o‘qitish, fikrlash, qidirishga o‘rgatish mustaqil va h.k. 
Keng  ma‘noda  metod  yunoncha  "Metodost"  so‘zidan  olingan  bo‘lib,  "yul",  "usul"  ish 
uslubi  degan  ma‘noni  anglatadi.  Qo‘llaniladigan  (o‘qitish)  "metod"  -  termini  kishilarning  o‘z 
oldiga  qo‘ygan  maqsadlariga  erishish,  ma‘lum  obyektni  o‘zlashtirish  borasidagi  nazariy  va 
amaliy faoliyatlari usullarini anglatadi. O‘qitish metodi deganda ta‘lim jarayonida o‘qituvchi va 
o‘quvchilarning kugilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi usullari tushuniladi. 
Kadrlar 
tayyorlash 
milliy 
dasturida: 
"3amonaviy 
axborot 
texnologiyalari, 
kompyuterlashtirish  va  kompyuterlar  tarmoqlari  negizida  ta‘lim  jarayonini  axborot  bilan 
ta‘minlash  rivojlanib  boradi.  Ta‘lim  jarayonida  ommaviy  axborot  vositalarining  maqsadi  oshib 
boradi,  televideniye  va  radioning  ta‘lim  dasturlari  intellektuallashuvi  ta‘minlanadi",  deb 
ta‘kidlangan. 
Amaliy  fazilatlar  va  amaliy  san‘at  (kasb  -  hunar)lar  va  ularni  bajarishga  odatlantirish 
masalaga  kelganda,  bu  odatda  ikki  yo‘l  bilan  hosil  qilinadi:  bularda  birinchisi  -  qanoatbaxsh 
so‘zlar,  chorlovchi,  ilhomlantiruvchi  so‘zlar  yordamida  odat  hosil  qilinadi,  malakalar  vujudga 
keltiriladi, odamdagi g‘ayrat, qasd – intilish - harakatga aylantiriladi. 
Ikkinchi (usul) yo‘l - majbur etish yo‘li, bu usul gapga ko‘nmovchi qaysar shaharliklar va 
boshqa  sahroyi  xalqlarga  nisbatan  ishitiladi.  Chunki  ular  o‘z  istaklaricha  so‘z  bilan  g‘ayratga 
kirishadiganlardan emas deb ta‘kidlagan A.H.Forobiy. 
Yu.K.Babinskiy  tahriri  ostida  nashr  qilingan  "Hozirgi  zamon  umumiy  o‘rta  ta‘lim 
maktablarida  o‘qitish  metodlari  (1990  yil)  kitobida  o‘qitish  metodlari  quyidagicha 
turkumlanadi". 
1.  O‘qitishning og‘zaki metodlari. 
2.  O‘qitishning ko‘rgazmali metodlari. 
3.  O‘qitishning muammoli - izlanishlar va reproduktiv metodlari. 
4.  O‘qitishning mantiqiy metodlari: induktiv, dediktiv va asoslash mantiqiy metodlari. 
5.  O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini rag‘batlantirish va asoslash metodlari:  
a) Bo‘limga bo‘lgan qiziqishni shakllantarash metodlari.  
b) Bilim berishdagi burch va mas‘uliyatni rag‘batlantirish metodlari. 
7. O‘qitishdagi nazorat va o‘z - o‘zini nazorat qilish metodlari:  
a) Og‘zaki va yozma nazorat metodlari.  
b)  O‘quvchilapning  tayyorgarliklarini  laboratoriya,  labaratoriya  amaliy  yo‘llari  bilan 
nazorat qilish metodlari.  
c) Mashina vositasida nazorat qilish metodlari.  
d) O‘z - o‘zini nazorat qilish metodlari va h.k.  
Ya.A.Komenskiy  "O‘qitish  metodlarining  o‘chi  bolada  qiziqish  uyg‘otishi  uchun  uni 
jonli  qiziqarli qilish  zarur, o‘qitish  har qancha jiddiy ish  bo‘lsa ham,  darsni  do‘stona, qiziqarli 
vaziyatda,  suhbat  musobaqa,  topshiriqlarni  topshirish  shaklida  yoki  hikoya  va  masala  shaklida 
o‘tish lozim" 1. O‘qitish metodi san‘at darajasiga ko‘tarilishi uchun uni shunday puxta asoslarga 

---

qo‘yish kerak, ―o‘qitish hyech og‘ishmay olg‘a qadam tashlasin va o‘z natijalarida aldanmasin‖ - 
deb yozgandi. 
I.G.Pestalossi  metodik  tanlashda  bolaning  o‘z  ichki  tabiatini  hicobga  olgan  holda 
tabiatning  adabiy  qonunlariga  asoslanishi  kerak  deb  hisoblaydi.  "Faqat  bitta  metod,  ya‘ni 
tabiatning abadiy qonunlariga to‘la asoslanadigan metodgina yaxshidir".  
A.Disterveg o‘qitishning ikki asosiy metodini bayon qiluvchi va o‘stiruvchi metodlarini 
ajratadi: ―Tashqi tomondan farq ikki metod mavjuddir. Biri shundan iboratki, unda o‘quvchilarga 
predmet  aytib  beriladi:  ikkinchisi  shundan  iboratki,  unda  o‘quvchilar  predmetning  o‘zini 
yaratishga  va  shu  bilan  bir  qatorda  o‘qitishning  dogmatik  va  o‘stiruvchi  (evristik)  metodlarini 
yaratishga majbur qiladi‖. 
U  ta‘lim  metodlariga  taaluqli  ikki  qoidani,  ya‘ni:  "Metod  tanlashda  predmet  xususiyati 
bilan  hisoblashmoq  kerak"  va  O‘qitish,  jetodi  o‘qituvchi  shaxsiiing  o‘zi  bilan  bog‘langan",  - 
degan  qoidalarni  ifodalaydi.  Hozir  o‘qitish  metodlarining  samaradorligini  oshirish  eng  dolzarb 
masalalardan biridir. 
O‘qitish  metodlarining  muvaffaqiyati,  samarasi,  natijasi  ko‘proq,  o‘quvchilar 
faoliyatiniig  faolligi  va  mustaqilligini  tarkib  toptirishga  ko‘p  jihatdan  bog‘liq.  Bu  yo‘l  o‘qitish 
metodlarini  takomillashtirishning  eng  samarali  shaklidir.  Metod  shunday  vaqtda  samarali 
bo‘lishi  mumkinki,  o‘qituvchi  darsda  shunday  vaziyat,  sharoit  yaratishi  kerakki,  ularning 
mustaqilligini  oshirish  bilan  birga,  olayotgan  bilimlarni  o‘zlashtirishda  va  fikrlashga  o‘rgatishi 
zarur. 
O‘qitish  metodlarini  takomillashtirish  o‘quvchi  shaxcini,  uning  dunyo  qarashiga,  uning 
pedagogik - psixologix metodik va maxsus ilmiy jihatidan tayyorgarligiga bog‘liq. Ana shunday 
omillar o‘qitish metodlarining samaradorligini oshirish omilllari hisoblanadi. 
Yaxshi  tayyorgarlik  ko‘rgan  o‘qituvchida  ma‘lum  tanlangan  metodlarning  ustunligini 
ko‘rinadi. Tayyorgarligi kam o‘qituvchida buning aksi bo‘lishi mumkin. 
Maktab ta‘lim tizimida o‘qitish metodlari bilan birga "metodik usul" va "vosita"lar ham 
ishlatiladi.  Usul  -  metodning  bir  qismi  bo‘lagidir.  Masalan,  o‘quvchining  bilimini  yozma 
tekshirish metodiga xatolarni tuzatish usuli kiradi. 
Vosita  -  ma‘lum  bo‘lgan  yordamchi  o‘quv  materiali  -  asbob,  qurol  va  apparatlardan 
foydalanishdir. O‘qitish  metodlari  dars xarakteriga qarab turli  - tuman bo‘lishi  mumkin.  Lekin 
har  bir  fanni  o‘qitishda  o‘ziga  xos  umumiy  talablarni  hisobga  olishi  kerak.  Masalan,  fizika, 
ximiya,  biologiya  fanlarini  laboratoriya  mashg‘ulotisiz  o‘qitish  mumkin  bo‘lmaganidek, 
matematika,  ona  tili  grammatikasini  mashq  qilmay,  misol  va  masalalar  yechmay  turib  kutilgan 
maqsadga erishib bo‘lmaydi. Aksincha tarix, geografiya darslarida misol va masalalar yechishga 
hyech qanday zaruriyat yo‘q. 
O‘qitish metodlariga quyidagi pedagogik talablar qo‘yiladi:  
1.  Tarbiyaning maqsad va vazifalarini amalga oshirilishga qaratilishi. 
2.  Metodning ilmiyligi.  
3.  Metodning  ommabopligi,  metod  o‘quvchilar  rivojlanishining  psixologik  -  pedagogik 
imkoniyatlariga muvofiq bo‘lishi. 
4.  O‘quv materialini mustahkam egallashga qaratilganligi. 
5.  O‘z  ishida  ilg‘or  metodlarni  muntazam  o‘rganish,  boshqalar  tajribasidan  foydalanish 
zarurligidan iborat. 
6.  O‘qitish  metodlari  o‘quvchilarning  yosh  xususiyatlariga  va  ularning  samarali  o‘zlashtira 
olishlariga imkon berishi. 
7.  O‘qitish  metodlari  butun  sinf  o‘quvchilar  faolligi  va  mustaqilligini  oshirishga  qaratilmog‘i 
kerak va h.k. 
Maktablarda  qo‘llanilayotgan  o‘qitish  metodlari  xilma  -  xil  bo‘lib,  ularning  keng 
tarqalganlari quyidagilar: 
1. O‘quv materiallarini og‘zaki bayon qilish metodi. 
O‘quv  materialini  og‘zaki  bayon  qilish  metodi  maktab  ta‘limi  tizimida  eng  ko‘p 
qo‘llaniladigan  metodlardan  biri  bo‘lib,  uni  hamma  fanlardan,  hamma  sinflarda  qo‘llash 

---

mumkin. Bu metodda o‘qituvchi bilimlarni to‘g‘ridan  - to‘g‘ri jonli nutqi bilan bayon qiladi va 
o‘quvchilar esa idrok qilishi bilan xarakterlanadi. 
Hikoya  qilish  -  o‘qituvchi  tomonidan  yangi  o‘tilayotgan  mavzuga  doir  hodisa  va 
voqyealarning  yaxlit  qismlarga  bo‘lib,  izchil  bayon  qilinishidir.  Hikoya  qilish  davomida 
o‘quvchilar faolligini oshirish, diqqatini bir yerga to‘plash, ularning voqyea ustida fikr yuritish 
va  almashinishlariga  erishishi  uchun  ayrim  savollar  berib  borish  ko‘rsatma  materiallardan 
foydalanish  kerak.  Hikoya  qilishning  muvaffaqiyatli  bo‘lishi  o‘qituvchi  nutqining  ravonligi, 
tushunarli va emosional bo‘lishiga bog‘liq. 
Tushuntirish  -  o‘qitishning  o‘qituvchi  tomonidan  o‘tilayotgan  mavzuning  mazmunini 
xarakterlaydigan  tushuncha,  qonun  va  qoidalarning  bayon  qilinishidir.  O‘quvchi  ma‘lum  bir 
fanning  biror  mavzusiga  doir  qonun-  qoidalarni  qanchalik  asosli  ekanligini  faktlar,  misol  va 
masalalar yechish bilan isbotlab beradi. 
Maktab  leksiyasi  metodi  -  asosan  o‘rta  maktabning  VII  -  IX  sinflarida  qo‘llaniladi. 
O‘qituvchi  ma‘ruza  metodi  bilan  ish  ko‘rar  ekan,  mavzuning  har  bir  qism  albatta  tugallangan 
bo‘lishi  kerak.  Bu  metodda  dars  olib  borgan  o‘qituvchi  maktab  ta‘lim  oldida  turgan  umumiy 
talablarga, tarbiyaviy qoidalarga, nutqining tushunarli hamda emosional bo‘lishiga e‘tibor berishi 
kerak. Maktabda o‘quvchilarni qisqacha konspekt olishga o‘rgatish kerak. 
Suhbat  metodi  –  bu metod ko‘p qo‘llaniladigan  samarali metodlardan biridir. Bu metod 
savol  –  javob  metodi  deb  ham  yuritiladi.  Chunki  dars  jarayonida  savollar  bilan  butun  sinfga 
murojaat  qiladi,  o‘quvchilar  javob  qaytaradilar.  O‘qituvchi  tomonidan  berilayotgan  ta‘lim 
mazmuni hajmi va shakliga bog‘liq. 
Darslik  va  kitob  bilan  ishlash  metodi.  Bu  metod  ham  maktabda  muhim  o‘rin  tutadi. 
Kitobsiz  undan  foydalanish  madaniyatiga  ega  bo‘lmay  turib,  fan-texnika  sirlarini  egallab 
bo‘lmaydi. O‘quv amaliyoti bilan ishlash psixik jarayonni o‘z ichiga oladi. O‘qitish jarayonida 
o‘qituvchining bayon qilayotgan bilimlarini o‘quvchilar faqatgina eshitib  qolmasdan, shu bilan 
birga  uni  kitob  matnidan  ko‘rib,  ongli  idrok  qilishi  muhim  rol  tutadi.  Darslik  va  kitob  bilan 
ishlash metodi ikki shaklda olib boriladi: 
1.  Dars jarayonida darslik va o‘quv adabiyoti bilan ishlash; 
2.  Sinf va maktabdan tashqari darslik va o‘quv adabiyoti bilan mustaqil ishlash. 
Namoyish qilish va illyustrasiya o‘quvchilar tomonidan materiallarni aniq obrazlar orqali 
bevosita idrok etish jihatidan muhim ahamiyatga ega. 
O‘quvchilar  o‘rganayotgan  buyum  va  hodisalarni  konkret  va  aniq  tasavvur  etgan 
taqdirdagina ularning olgan bilimlari chuqur va puxta bo‘ladi. 
Ta‘limda  namoyish  qilish  metodi  keng  qo‘llaniladi.  Bu  metoddan  darsda  ko‘pincha 
fizika, ximiya, biologiya fanlariga alohida tabiiy narsa va buyum ko‘rsatiladi. Ta‘lim jarayonida 
namoyish  qilish  metodidan  foydalanish  juda  ko‘p  jihatdan  namoyish  qilish  materiallarining 
xarakteriga, mazmuniga, shakli va hajmiga bog‘liqdir. Ko‘rsatma materiallardan o‘z mazmuni va 
xarakteriga ko‘ra 2 turga bo‘linadi: 
1.  Tabiiy  ko‘rsatmali  materiallar:  o‘simlik,  hayvonlar,  foydali  qazilmalar,  ularning 
kolleksiyalari va boshqalar. 
2.  Tasviriy  ko‘rsatma  materiallar.  Tasviriy  ko‘rsatma  materiallari  ham  mazmuni  va  tizimi 
shakliga qarab 2 turga bo‘linadi. 
a)  Buyum,  narsa,  hodisa  va  voqyealarning  tasvirini  ifodalovchi  rasmlar  –  rasm,  surat, 
fotosurot, diafilm, kinofilm va h.k. 
b) Buyum, narsa, hodisa va voqyealarning biror shartli belgisi orqali simvolik yoki grafik 
materiallar  –  geografiya  va  tarix  kartalari  va  chizmalar,  jadvallar  va  boshqalar.  Tasviriy 
ko‘rsatma materiallarini har ikki shakli illyustrasiya materiallari deb yuritiladi. 
O‘quvchilar  tomonidan  o‘rganilayotgan  buyum  va  hodisalarni  jonli  kuzatib,  idrok  etish 
yo‘li bilan ilm  asoslarini egallashga ekskursiya  metodi  deyiladi.  Sa‘diyning ―Guliston‖ asarida 
―safarning  foydasi  ko‘pdir:  bag‘ri  diling  ochiladi,  foyda  topasan,  ajoyibotlarni  tko‘rasan, 
g‘oyibotlarni  eshitasan,  shaharlarni  tomosha  qilasan,  do‘stlar  bilan  suhbatda  bo‘lasan,  bilim 
orttirasan,  molu-mulk,  davlatingni  ko‘paytirasan,  do‘stlaringni  yaqindan  tanib,  taqdirni  imtixon 

---

qilasan‖  deyilgan.  Ekskursiya  zavodlarga,  fabrika,  qo‘shma  korxona  kabilarda  o‘tkaziladi. 
Ekskursiya  o‘tkazishda  bir  qancha  talablarga  amal  qilish  lozim.  Ekskursiya  to‘rt  yo‘nalishda 
bo‘lmog‘i lozim: 
1.  Tabiatni kuzatish va o‘rganish maqsadida; 
2.  Sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishiga doir; 
3.  Ijtimoiy va maishiy mazmundagi; 
4.  San‘at va adabiyot materiallari bilan tanishishga oid ekskursiyalar. 
Ekskursiya quyidagi tartibda olib boriladi: 
1.  Ekskursiya haqida ekskursovodning muqaddama suhbati; 
2.  Marshrut bo‘yicha obyektni kuzatish; 
3.  Ekskursiya davomida yoki oxirida zarur materiallarni to‘plash. 
1.  Og‘zaki, yozma mashq va grafik ishlari metodi. 
2.  Amaliy, laboratoriya mashg‘uloti metodi. 
3.  Tajriba yer uchastkasida mashg‘ulot. 
4.  Muammoli o‘qitish metodi. 
Bu metodlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, hamma sinflarda, o‘quv fanlari bo‘yicha keng 
qo‘llaniladi.  Mashq  metodi  o‘quvchilar  o‘zlashtirgan  bilim  hosil  qilingan  ko‘nikmalarni 
mustahkamlash  va  ularni  hayotda  qo‘llay  olish  qobiliyatini  o‘rgatish  maqsadida  tashkil  etiladi. 
O‘quvchilar  mustaqil  ishlarning  xususiyatlari  va  mazmuniga  qarab  og‘zaki,  yozma,  grafik  va 
amaliy turlarda olib boriladi: 
1.  og‘zaki mashq; 
2.  yozma mashq; 
3.  grafik ishlar (metod); 
4.  amaliy ishlari.