Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Yüklə 298,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Undov.
Undovlar maxsus turkum sifatida o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqa so’zlar guruhlaridan farqlanadi. Ular leksik jihatdan nominativlikni ko’rsatmaydigan so’zlar guruhida bo’lsa, grammatik jihatdan o’zgarmaydigan so’zlar qatoriga kiradi. Undovlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular faqat umumiy gap mazmuni bilan ma’lum darajada bog’lanib, ba’zan u asosiy gapning ekvivalenti, ba’zan esa shu gapning umumiy sifatida qo’llanadi. Ular gap sastavida kelganda shu gapdan ifodalangan umumiy ma’noga so’zlovchining munosabatini bildiradi, unga emotsional bo’yoq beradi. Undovlarning yana eng muhum xususiyatlaridan biri ularning undov gap sifatida, ya’ni so’z-gap sifatida qo’llanishidir. Ular yolg’iz ishlatilganda turli xil his – tuyg’u, buyruq-xitob, rasm-odatlarni bildiruvchi so’z-gaplar sanaladi. Ammo yolg’iz undov orqali ifodalangan gap mazmuni eshituvchi uchun ham, so’zlovchi uchun ham noma’lum bo’ladi. Undov gaplar strukturasiga ko’ra birgina yoki bir necha undovlardan tashkil topgan bo’lishi mumkun. Hatto ba’zan birgina tovushdan tashkil topgan undovlar ham gap
43
bo’lib kela oladi. Undov gaplar alohida gap sifatida ham, qo’shimcha gap sostavida ham boshqa gaplar bilan mazmunan aloqador bo’ladi. Ba’zan undovlar otlashish xarakteriga ega bo’ladi. Undovlar anglatgan ma’nolariga ko’ra ikki katta guruhga bo’linadi: ematsional undovlar, imperativ undovlar. Bulardan tashqari, bu ikki guruhga ham kiritish mumkin bo’lmagan va alohida guruhni tashkil qiluvchi undovlar ham bor. Bundan tashqari bir undovturli o’rinda turli xil his-tuyg’u bildirishi ham mumkun.
24
Undovlar mustaqil ma’noli so’zlar bilan yordamchi so’zlar orasidagi bir kategoriya bo’lib, ular leksik ma’no grammatik ma’no bilan diolektik birlikni tashkil qiladi. Undov nutqda ko’pincha modal ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladi. 25
Undovlar og’zaki so’zlashuv, badiiy, qisman publisistik uslubda keng qo’llanilib, rasmiy va ilmiy uslubda keng qo’llanish doirasi cheklangan. Nutq jarayonida so’zlashuvchilarning yoshi, amali nuqtai nazaridan undovlardan foydanalish ham ma’lum darajada farq qiladi. Xususan, o’zidan katta yoshdagilarga murojaat qilganda yoki ma’lum lavozimni egallagan shaxslarga uning qo’l ostida ishlayotgan shaxslarga uning qo’l ostida ishlayotgan shaxslar xoy deb murojaat etmaydi yoki balli undovi kattalar tomonidan kichiklarning qilgan yoki qilayotgan ishlaridan mamnunligini ifodalash, ular mehnatini baholash maqsadida ishlatiladi, lekin kichiklar tomonidan kattalarning ishlariga nisbatan bunday undov orqali baho berilmaydi.
Prof.Sh.Raxmatullayev so’z-gaplar deb yuritilayotgan ayrim so’z turkumlariga boshqacha yondoshganligini ko’ramiz. …Adabiyotlarda modal so’zlar, undovlar, taqlid so’zlari mustaqil turkumlarga ham, yordamchi so’zlarga ham kiritilmay, alohida-alohida tur turkum deb qaraladi.
24
25
Ҳозирги замон ўзбек тили. – Тошкент: Фан, 1957, 510-бет 44
Bulardan taqlid so’zlari “tasvir birliklari turkumi” nomi bilan leksik birlik turkumlari qatoriga kiritib tasvirlandi.
Modal birliklar va undovlarni grammatik birlik turkumlari bo’lgani uchun bog’lovchi va yuklama turkumlari qatoriga kiritib tasvirlaydi. Ushbu to’rt turkum uchun umumiy belgi deb ularning grammatik ma’no ifodalashi va birikmaning, gap shaklning bo’lagi vazifasida kelmasligi ta’kidlanadi. Bu turkumlarning har biri o’ziga xos belgilari bilan farqlanadi. 26
Ushbu fikr to’g’risida fikr yuritiladigan bo’lsa, birinchidan so’zlarni marfologik jihatdan grammatik birliklar turkumini va ikkinchidan so’z-gaplarni yordamchi so’z turkumlari qatoriga kiritilishi maqsadga muvofiq emas deb hisoblaymiz.
O’z navbatida prof.Sh.Rahmatullayev undovlar to’g’risida ham boshqacha yo’l tutganligini ko’ramiz.
… Undov deb avvalo kishining his-hayojonini bevosita ifodalaydigan tovush birliklariga aytiladi: oh, eh, uh, uf, e, be, voy, a, o, ye, he, hah, ehho, ohho, voydod kabi.
1. Undov bilan qanday his-hayajon ifodalayotgani ko’pincha aniq bo’lmaydi; undovdan keyin (ba’zan oldin) keladigan jumlaning mazmuni undov qanday his-hayojonni ifodalashni, qanday ohangda talaffuz qilishini ko’rsatib turadi.
Ba’zi undovlar aniq bir his-hayajonni ifodalanishga hoslangan bo’ladi. Masalan, be-undovi rozi bo’lmaslik, qo’shilmaslik kabi his-hayajonni iya undovi “ataylanish” kabi his-hayajonni ifodalaydi. Tinglovchining diqqatini tortish uchun ishlatiladigan hoy undovi ham aniq bir ma’noni ifodalaydi.
Ko’pchilik undovlar esa har xil ohang bilan aytilib, turli his-hayajonlarni ifodalashga xizmat qiladi.
2. Adabiyotlarda undovlarning ikkinchi ma’no turi deb xitob birliklariga aytiladi. Bular his-hayojon birliklaridan keskin farq qiladi: biror harakatni qilish-
26 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. – Toshkent: 2006, 129-130- betlar 45
qilmaslikka ko’rsatma beradi. Shunga ko’ra ikkiga guruhlanadi: a) harakatni bajarishga chaquruvchi undovlar; b) harakatni bajarmaslikka chaqiruvchi undovlar. 27
“Hozirgi zamon o’zbek tili”da undovlarning ma’nolari yetarli darajada o’z ifodasini topganligini uchratamiz.
His-hayajon undovlari: eh (ex), ox, oh, uh, hm (him, em), be, xo, he, e, ey, ha, uf, fu, tuf, dod, voy, hoh, obbo, ura, o’ho’, o’hho’, oho, (ohho), eha, (ehha), ie va shu kabilar.
Ular quyidagi ma’nolarni anglatadi. 1) Sevinch, mamnunlikni anglatadi. - Eh, biram chiroyliki! (O’.H. 37). 2) Qayg’u, hafalikni anglatadi. - E, yo’qol! –dedim alam bilan… - Ie, tushib qopti! dedim boshyalangligim endi esimga kelgandek sochimni changallab. (O’.H. 17). 3) Qo’rqinchni anglatadi. - Ie, menda oltin nima qiladi (61). 4) Bezovtalanishni anglatadi. - Hoh, qurub ketkur! – Menda fayf xondrit dollor, - dedim beshta barmog’imni ko’rsatib. 5) Taajubni anglatadi. - Ie, ayajon, siz Hamidaxonning ayalari bo’lasizmi? (O’.H. 12). - Ie, assalomu alaykum, kuyov to’ra!.. - Ie, tanimadilar shekilli kuyov? – dedi u ranjib. – Qishloqqa borganlarida hamsuhbat bo’lgandik. Karta o’ynagandik. Pisra (O’.H. 77). O’z navbatida ma, tiss, marsh, bos va sh.k. so’zlovchining eshituvchi shaxsga nisbatan buyrug’ini, istak-hohishini ifodalaydi.
27 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili. – Toshkent: 2006,. 138-bet. 46
Rasm-odat undovlari kishilarning uchrashishi, ayrilishi vaqtida so’zlovchining eshituvchiga nisbatan bo’lgan munosabatlarini ham ifodalaydi. Bular o’z navbatida boshqa so’z turkumlaridan undovga ko’chgan undovlardir. Ularga hormang, bor bo’ling, esonmisiz-omonmisiz, xayr, marhamat, salom kabilarni ko’rsatish mumkun. - Marhamat oling! … - Bo’lmasam xayr, men daryo bo’yiga pristangga ketdim! (Sh.X.267). Yuqoridagi ushbu so’zlar nutqda o’zlarini taalluqli bo’lgan so’z turkumlariga xos semantik va sentaktik xususiyatlariga ko’ra ham ishlatiladi. Undov vazifasida qo’llanganda o’zlarining o’sha xususiyatlarini yo’qotadilar. Nutq jarayonida barakalla, ofarin, balli, rahmat, tashakkur so’zlar ham undov vazifasida qo’llanadi. - Ofarin, bor bo’ling! - Uzur, bekam! – dedi Toshpo’lat yerga qarab. Biror ish harakatni bajartirish maqsadida ishlatiladigan buyruq- hitob undovlari ma’nolariga ko’ra guruhlarga ajratiladi. A) chaqirish undovlari: kuch-kuch, goh, mosh-mosh, pish-pish, beh-beh, tu- tu, ti-ti, xov-xov va shu kabi. B) Xaydash undovlari: xayt, pish, kish, kish-kish, chuv, chu, chuk, xix va shu kabi. C) Xayvonlarni harakatdan to’xtatish yoki tinchitish maqsadida ishlatiladigan buyruq-xitob undovlari ham bor: dirr, tok, xo’o’sh, ho’o’q, ish va shu kabi. Undovlar o’ziga xos sintaktik xususiyatlarga egadir. Ular bir tarkibdan iborat bo’lgan ayrim gap sifatida buyruq, istak, xis-hayajon kabi tuyg’ularni ifodalaydi. Bunday gap ega va kesimga bo’linmaydi. Undov maxsus grammatik shakillarsiz ohang yordami bilangina gap yoki gap bo’laklaridan biri bilan bog’lanadi, birgapda va uning ma’nosini kuchaytiruvchi vazifani bajaradi. 47
Takroriy emotsional undovlar, buyruq-hitob undovlari, urf odat va tabrik undovlaridan boshqa hamma undovlar ana shu vazifani bajaradi. - E, xalqqa nima ta’sir qilar edi! - Dedi G’olib. – turibdida, eski qabr… - E, qarshimisiz, G’olibboy?! Menga maslahat berish o’rniga bu qabrning yonini olasizmi? - Kim biladi, balki bu bir shayxning mozoridir? Balki bir eshonning, mo’llaning qabridir? Bo’lishi mumkunmi? Juda mumkunda! Shunaqa! - He, qo’ysangizchi, men qayerdan bilay (Sh.X.94). Undovlar otlashib ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi, kesim vazifalarida qo’llanadi.
Yüklə 298,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|