Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Hayvon va qush, hashoratlar chiqargan tovishga taqlid so’zlar
Yüklə 298,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Hayvon va qush, hashoratlar chiqargan tovishga taqlid so’zlar.
vov - it xurishiga taqlid; uv - it yoki bo’ri ulishiga taqlid; irr - it yoki bo’ri irillashiga taqlid; mo’/mu – sigir ma’rashiga taqlid; maa-baa – qo’y ma’rashiga taqlid; miyov-miyov – mushukning miyovlashiga taqlid; vaq-vaq – vuqir-vuqir – qurbaqaning vaqillashiga taqlid; vish-vish – ilonning vishillashiga taqlid; quq-ququr-qu – xo’rozning qichqirishiga taqlid; g’a-g’a-g’a-g’aq-g’aq –o’rdak va g’ozning g’aqillashiga taqlid; qag’-qag’ – qarg’aning qag’illashiga taqlid; pit-pildiq – bedananing sayrashiga taqlid; parr- qush uchgandagi parillashiga taqlid; viz-viz-g’uv-g’uv – qo’ng’iz, ari va shu kabi hashoratlarning uchish tovushiga taqlid; 51
g’uv-g’uv uchar bolari. 29
Mavjud darslikik va ilmiy adabiyotlarda ma’naviy guruhga ega bo’lgan tasdiq-inkor so’zlar, odatda, modal so’zlar tarkibida tahlil etilmoqda. Jumladan, ha, mayli, xo’sh, xo’p so’zlari tasdiqni - Ha, ikkoviyam bog’chaga boradi. - Mayli, domlajon, siz nima desangiz shuda. - Ha, yo’q … Qo’yavering … -domlam yarim yo’lga to’xtadi. (O’.H. 38). Yo’q, mutlaqo, also, sira so’zlari inkorni ifodalovchi so’zlardir. - Yo’g’e… -dedim bo’shashib. Bir-ikki osham yeb ko’rdim. Yo’q nozanindan osh! (O’.H. 36). - Also, hafa bo’lish yo’q. So’rayvering! - Yo’q. Mana, Tashqi ishlar vazirligining ma’lumotnomasi! Bunisi Elchixonadan olingan spravkalar. (O’.H. 80-126 betlar). Taklif – ishora so’zlarga qo’llanishi tana a’zolarining maxsus harakati bilan uzviy bog’liq bo’lgan ma, mang, qani, marhamat so’zlarini kiritish mumkun. Ular tinglovchiga qaratilgan, uni biror ish-harakatni bajarishga undaydi. - Qani, Shoniyozboy, o’tiring oshna! Buyuring! Ichkiliksiz buyuring! - Marhamat, siz nima desangiz shuda. (Sh.X. 212). - Ma, ol! - E, qo’y, olmayman! - Yo’q, desang, aloqalarimiz buzilib ketadi-da. - Nima qilasan? (Sh.X.247). Shuni alohida takidlash lozimki, so’z-gaplarning juda ko’pchiligi boshqa so’z turkumidan tarixiy taraqqiyot jarayonida o’ziga xos nutqiy qo’llanish natijasida shakillangan va rivojlangan. Yuqorida ta’kidlaganidek, nutq jarayonida ayrim mustaqil so’zlar matnda modalsimon shunday qilib, baxtga qarshi, tovba, xudo saqlasin, undovsimonlarga
29
52
erkalash ma’noli asalim, oppog’im, toychog’im va undalma ma’noli ey, do’stlar kabi; tasdiq inkorsimonlarga boshlang ko’rinishli so’zlar misol. Qisqasi, so’z-gaplarning leksik-semantik turi bo’lgan sof so’z-gap o’zi tarixan kelib chiqadigan so’z turkumidan batomom uzulgan ko’pchiligi ravish, sifat, ot sifatida mutlaqo qo’llanmaydi. So’z-gaplashgan unsur esa o’zlari tarixan kelib chiqqan so’z bilan omonimik munosabat hosil qiladi va boshqa turkumdan aloqasini to’la uzmagan bo’ladi. So’z-gaplashayotgan unsurlarga o’zi boshqa so’zlar turkumi (ravish, sifat, olmosh, son, fe’l) ga tegishli, leksik so’z-gaplarga xos ma’no va vazifada qo’lanila oladigan birliklar kerida va buning so’z- gapsimonlardan farqi shundaki, ushbu qatlamga oid so’z tarixiy taraqiyot natijasida batomom so’z-geplarga o’tib ketishi mumkun. So’z-gapsimonlar esa o’z turkumi doirasida qoladi. So’z-gaplarning sintaktik xususiyati yuqorida ta’kidlaganidek, ularning kesimlik qo’shimchasini qabul qilmasligi bog’lam bilan birika olmasligida. So’z- gaplar ham undalma, sodda gap kabi kengaygan yoyiq holda bo’la olishidir. Har bir so’z-gap shu gapga xos bo’lgan ma’noni ifodalashga xoslangan bo’ladi. Chunonchi xa so’zi tasdiqni ifodalaydi. Uning bo’lishsiz formasi 30 xa emas, balki alohida so’z “yo’q”dir. Albatta yoki shubhasiz modal so’zi qat’iy ichonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma’nosi mutlaqo, also so’z-gapi bilan beriladi. So’z-gaplarda zamon va shaxs ma’noasini nol ko’rsatkichli bo’lib, matnda muayanlashadi. O’zbek tilida gap zamon va shaxs ma’nosidan xoli bo’la olmaydi. Zero, so’z-gaplarda zamon va shaxs son ma’nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so’zlarning asosiy sintaktik xususiyati-kesimlik qo’shimchasini qabul qilmay gap bo’lib kela olishi bilan shakillanadi. So’z-gaplarning yana bir sintaktik xususiyatlari – gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni boshqa gap bo’lagi bilan bog’lanmasligi va o’zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi. Chunonchi,
30
53
- Ertaga kelasizmi? – albatta. - Engil tortingizmi qizim? - Shukur. So’z-gaplarning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo’shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishda. Modal, undov, tasdiq-inkor, taklif-ishora kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nodan har biri alohida bo’rtirilgan, “yalong’och” holda yuzaga chiqadi: modallar so’zlovchining munosabatini, maylini; taklif va ishoralar shaxsga qaratilganlik ma’nosini, tasdiq va inkorlar, tasdiq-inkorlar, undovlar bo’lg’usi harakatni ifodalashga hizmat qiladi.
54
XULOSA
Barchaga ayonki, XX asr tilshunoslik fani uchun muhum burilish davri bo’ldi. Tilga tizm sifatida yondoshildi, til va nutq xodisasi farqlandi.
Zamonaviy tilshunoslik nuqtai nazardan leksema hozirgi kunga kelib ma’noviy, sintaktik va marfologik nuqtai nazardan tasnif etila boshlandi.
Manashu asosda ishora, undov va taqlidlar sof ma’noviy asosda; ot, sifat, son, fe’llar sof marfologik asosda; bog’lovchi, ko’makchi, undov va modallar sintaktik asosda ajratiladi.
So’z-gaplar ya’ni oraliq so’z turkumlarining o’ziga xos xususiyatlari mavjud: - Mustaqil holda gap bo’la olish; gap tarkibida ushbu gapning biror bo’lagi bilan sintaktik aloqaga kirisha olmasligi; - O’ziga xos g’ayritabiiy ma’noga ega bo’lish; - Bog’lama bilan ham birika olmasligi. So’z-gaplar mustaqil gap bo’la olganligi uchun ularni semantik, funktsional so’z-gap deyishga asos bo’la oladi. - So’z-gaplar mustaqil gap bo’la olganligi uchun, ularni semantik fuktsional so’z-gap deyishga asos bo’la oladi. - So’z-gaplarning ma’no imkoniyati chegaralangan. - So’z-gaplar grammatik shaklni talab qilmaydi. - So’z-gaplar boshqa so’zlar bilan birika olmasligi bilan farqlanadi. - So’z-gaplar ma’noli qismlarga ajrala olmaydi. Ma’noviy xususiyatga ega bo’lganligi uchun mutlaqo, also, sira, yo’q, mayli, xo’sh, xo’p so’zlarini garchi modallik xususiyati ularda aks etsa ham ularni tasdiq inkor so’zlari sifatida so’z-gap deyishga asos bor, deb hisoblaymiz. Shular bilan bir qatorda taklif ishora bildiruvchi ma, mang, qani, marhamat kabi so’zlar muloqot jarayonida qo’llanilgani uchun ular ham so’zsiz so’z-gaplar qatorida o’rganiladi.
55
Albatta, vaxolangki, valohialam, mutlaqo, also kabi sof so’z-gaplar bilan bir qator undovlashayotgan, modalashayotgan, inkorlashayotgan so’zlar mavjudki (to’ppa- to’g’ri, balki to’g’risi, bahtga qarshi, huddi shunday, boshlang, attang) ular nutq jarayonida o’zlarining asl ma’nosidan uzoqlashgan bo’ladi. Zero so’z-gaplarning deyarli barchasi tarixiy taraqiyot jarayonida mustaqil so’z turkumlaridan o’sib chiqqanligidir. So’z-gaplarning gap tarkibida alohida o’rin egallashi, ya’ni o’zi gap sifatida yashay olishi hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi yuqorida ko’rsatilganlarning isbotidir. So’zlarni turkumlarga ajratishda hozirga qadar ularning lug’aviy ma’nosi asos qilib olinganligi sababli, so’z-gaplar lug’aviy ma’no anglatmaslik nuqtai nazardan turlicha talqin etganligiga chek qo’yish zarurdir. So’zlarni turkumlarga ajratishda ularni semantik, morfologik va sentaktik xususiyatiga ko’ra tasnif etish zarur deb hisoblaymiz. Bizningcha so’zlar semantik nuqtai nazardan quyidagilarga ajratilmog’i zarur. a) mustaqil ma’no anglatuvchi so’zlar: fe’l, ot, sifat, son, ravish; b) nomustaqil lug’aviy ma’no anglatuvchi so’zlar: olmosh; c) lug’aviy ma’no anglatmaydigan so’zlar: ko’makchi, bog’lovchi, yuklama. Agarda leksemaning sintaktik tasnif nuqtai nazardan yondashiladigan bo’lsa uning nutqda boshqa leksema bilan bog’lana olish olmasligi, gap bo’lagi bo’lib kela olishi-kela olmasligi inobatga olinishi zarur deb hisoblaymiz. Mana shu nuqtai nazardan gap bo’lagi bo’lishiga xoslanmagan so’z-gaplar guruhiga kiritilib ular: modal so’z, undov so’z va taqlid so’zlardir. O’z navbatida so’z-gap boshqa so’z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi. O’zi mustaqil gap bo’lib kelish qobiliyatiga ya’ni ajralish xususiyatiga ega. Bir so’z bilan aytganda, akademik A.Hojiyev to’g’ri etirof etganidek hozirga qadar o’zbek tilshunosligida rus tilshunosligi asosida so’zni turlarga ajratish davom etayotgan bir paytda so’zlarni turkumlarga ajratishda qator chalkashliklar mavjuddir. Yuqorilardan kelib chiqib biz so’z- gaplar guruhini tashkil etuvchi taqlid so’zlarni, undovlarni va modal so’zlarni
56
oraliq so’z turkumlari deb qaralayotgan fikrga qo’shilamiz. Zero, ular so’z-gap deb hisoblanadigan bo’lsa, u morfologiyaning emas balki sintaksisning ob’ekti bo’lib, qoladi. Vaholangki morfologiyaning tekshirish ob’ekti so’z bo’ladigan bo’lsa lug’at tarkibidagi so’zlar biz hohlaymizmi yo’qmi ma’lum bir turkumga kiritilishi shart. So’z-gaplarni tashkil etuvchi modallar so’zlovchining munosabatini, taklif- ishoralar shaxsga qaratilganlik ma’noni, tasdiq-inkorlar, tasdiq-inkorni, undovlar bo’lg’usi harakatni ifodalash uchun hizmat qiladi.
|