Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Tadqiqotning sinalishi va natijalarining omalashtirilishi
Yüklə 298,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Natijalarning e’lon qilinishi.
- SO’Z VA UNING XUSUSIYATLARI SO’ZLARNI TURKUMLARGA AJRATISHDA YANGICHA QARASHLAR
|
Tadqiqotning sinalishi va natijalarining omalashtirilishi. Tadqiqot
Samarqand davlat universiteti o’zbek tilshunoslik kafedrasi ilmiy mavzuning tarkibiy qismi bo’lib, o’zbek filologiyasi fakulteti va universitet ilmiy rajalariga kiritilgan, muhokama qilinib, himoyaga tavsiya etilgan. Natijalarning e’lon qilinishi. Ishning asosiy mazmuni bo’yicha universitetning o’zbek tilshunosligi kafedrasining talabalar konferentsiyasida aytib o’tilgan. Bu konferentsiyada shu mavzuda maqola chiqarilgan.
15
I BOB SO’Z VA UNING XUSUSIYATLARI SO’ZLARNI TURKUMLARGA AJRATISHDA YANGICHA QARASHLAR So’z-mavjudot, hodisa, tushuncha va ularning xossalarini anglatuvchi til elementi. So’zning tovush va ma’no tomoni bor. Har qanday so’z bir yoki bir necha tovushlardan iborat bo’lib, shu tovushlar tufayli moddiy tus oladi: talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin har qanday tovush yig’indisi so’z bo’lavermaydi. Tovush yoki tovush birikmasi so’z bo’lishi uchun ma’noga ega bo’lishi, ya’ni bir til yoki sheva egalari shu tovushlar vositasida biror narsani bir-biriga anglatishi va anglashi shart. So’z odatda, ko’p ma’noli bo’ladi.
Tilda bir ma’noli so’z kam uchraydi. So’zning asl va ko’chma, lug’aviy terminologik va boshqa ma’nolari bo’lishi mumkun. Tovush so’zi (termini) tilshunoslikda bir artikulyatsiya bilan aytiladigan nutq bo’lganini bildiradi. Shu so’zning noterminologik ma’nolari esa (ovoz, shovqin va h.k.) uning lug’aviy ma’nosidir. Tildagi ba’zi so’zlar tovush jihatidan bir xil bo’lishi mumkun: ot (ism), ot (tashla), ot (yilqi) singari. Bunday so’zlar ma’nodosh, mutarodif so’zlar yoki sinonimlar deb yuritiladi. Kun va tun, kulmoq va yig’lamoq kabi qarama-qarshi ma’noli so’zlarga zid so’zlar yoki antonimlar deyiladi. So’zlar grammatik xususiyatlariga ko’ra biror turkumga mansub bo’ladi va nutqda o’z turkumiga xos formalarda ishlatiladi. Masalan, olma so’zi ot turkumiga mansub bo’lib birlik (olma) va ko’plik (olmalar) formalariga, kelishik (olma-bosh kelishik, olmaning-qaratqich kelishigi va boshqalar), egalik (olma – I shaxs, birlik, olmaning – II shaxs, birlik) formalariga ega. So’zdan nutqning fikr anglatadigan birligi gap – tuziladi. So’z birikmalari sintaktik kategoriya bo’lib, nutq jarayonida ikki va undan ortiq mustaqil so’zlarning semantik-grammatik birikuvidan hosil bo’ladi. So’z birikmasi gap hosil qilish uchun xizmat qiladi, ammo fikriy–intanatsion tugallikka ega bo’lmasligi bilan gapdan farqlanadi. 16
So’z birikmasi ikki xil bo’ladi: predikativ, nopredikativ. So’z birikmasi prdikatis ega va kesmdan hosil bo’lib, gapni vujudga keltiradi; nopredikativ so’z birikmasi esa ikkinchi darajali bo’laklarning bosh bo’laklardan biri bilan yoki o’zaro birikuv yo’li bilan hosil bo’ladi. So’z birikmasi erkin birikish xususiyati bilan turg’un so’z birikmalaridan farqlanadi. So’z birikmasida ikki xil – hokim va tobe elementlar mavjud. Tobe element hokim element ma’nosini turli tomondan aniqlaydi, izohlaydi, to’ldiradi va konkretlashtiradi. Ushbu ma’noda so’z turkumlariga quyidagicha ta’rif berilgan. So’z turkumlari – tildagi so’zlarning asosiy leksik-grammatik guruhlari. So’zlar ma’no va grammatik xususiyatlariga, so’z yasash va grammatik shakl yasash tiplariga muvofiq shunday turkumlarga ajratiladi: odam, mehnat, osmon, kitob kabilar ot turkumini; qizil, ko’k, oq, uchqur va boshqalar, sifat turkumini; men, sen, u, hamma va b. olmosh turkumini; kel, ol, ishladi, o’qiyman kebilar fe’l turkumini; hali, yozda, necha va b. ravish turkumini tashkil qiladi va hokozo. O’zbek tilidagi so’zlar 11 ta turkumga bo’linadi. So’z turkumi dastlab ikki turga bo’linadi: 1) mustaqil so’zlar; 2) yordamchi so’zlar. Mustaqil so’zlarga ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish; yordamchi so’zlarga modal so’zlar, undov so’zlar, ko’makchilar, bog’lovchilar va yuklamalar kiradi. So’z va gap, ya’ni so’z-gap deb yuritilayotgan modal so’zlar bu yerda ham yordamchi so’z turkumi qatoriga kiritilgan. Bu o’z navbatida uzoq davrdan buyon modal so’zlarning o’z muhum mavqeiga ega emasligidan dalolat beradi. Tabiiyki, o’z so’z sifatida gap tarkibida ishtirok etganligi sababli gap to’g’risida quyidagilarni ko’rsatamiz: Gap – ma’lum til qonuniyatlari asosida grammatik va intanatsion jihatdan shakillangan nutqiy birlik. Gap fikrning shakillanishi va ifodalanishi uchun qo’llaniladigan vosita, voqeilikni va so’zlovchining unga munosabatini ifodalash uchun ishlatiladigan so’z va so’zlar yig’indisi. Gap fikr bayon qilishning eng soda
17
shakli. Grammatik – intanatsion va fikriy jihatdan bir butunlikka hamda nisbiy tugallikka egaligi gapning muhum belgilaridandir. Predikativlik va intanatsion tushuncha gapning asosi bo’lib, bu vositalarsiz gap tuzulmaydi. Har qanday gap ma’lum maqsadni ifodalaydi. “Gapning boshqa turi-undov gapni xosil qiladi. Predikativlik gapning real borliq haqidagi xabar bayon qilishni bildiradi. Gapning ifoda maqsadiga ko’ra turini belgilashda intanatsiyaning o’rni katta. Intanatsiya gapni, nutqni fonetik jihatdan shakllantiradi, Grammatik – fikriy tugallikni, gapning modallik ottenkasini ko’rsatadi. Gap fikrni ifodalar ekan, bu fikrning voqeilikka munosabati va shuning bilan bog’lanadi”. Gapning hamma turi tasdiq yoki inkor xarakteriga ega bo’ladi. Yuqoridagilarga e’tibor qaratiladigan bo’lsa, ularga ham boxs talab munozarali masalalarni kuzatishimiz mumkin. Birinchidan, umuman, gapda mohiyatan uch guruhga ajratgan holda, yana boshqa turi, ya’ni undov gaplar ham mavjud deb e’tirof etiladi. Ikkinchidan, gap bo’lishi uchun asosiy vosita predikativlik mavjud deyilgan holda, undov gaplarda predikativlik mavjud bo’lmasligi to’g’risida fikr bildirilmaydi. Modallik to’g’risida fikr yuritilgan holda modal so’zlarning modallik ottenkasi to’g’risida fikr bildirilmaydi. Umuman olganda so’z asosiy vazifani bajaradi. Predmet yoki hodisa kishi ongida aks etadi va tilda ma’lum shakllar bilan ifodalanadi. Kishi ongida aks etgan moddiy borliq, predmet yoki uning hossasi, hodisa yoki voqea tushuncha deb ataladi. Tushunchaning tildagi ifodasi so’zdir. O’z navbatida so’z jamiyat a’zolari o’rtasida bir xilda tushuniladi yoki umumiy tushunchaga ega bo’ladi. So’zlarning semantik strukturasini o’rganishda asosan uch metod mavjud. Birinchi metodga ko’ra so’zning semantik strukturasi uning morfemik yasalishi bilan bog’lanadi. Ikkinchi metod so’zning semantik strukturasi uning sintaktik ishlatilishi bilan bog’liq ravishda tekshiriladi. Uchunchi metod esa so’zning semantik strukturasini alohida, tilning shu so’zni o’z ichiga olgan leksik-semantik gruppasi doirasiga qaraydi. Bu uch
18
metodni birlashtiruvchi umumiy xususiyat shuki, so’zning semantik strukturasiga til leksik sistemasining elementi sifatida qaraladi, bu so’zning nutqda, konkret situatsiyada ishlatilish tomonini aks ettirmaydi. Shu tufayli, keyingi davr tilshunosligida so’zning semantik strukturasi til belgisining funksional ishlatilashi bilan bog’liq holda tadqiq qilinmoqda. Bunda “semantik uchburchak” deb ataluvchi tushunchadan foydalaniladi. “Semantik uchburchak” so’z formulalarining yozuvdagi grafemalarining yig’indisi ekanligi bilan uning signifikat (so’zda ifodalangan tushuncha) va denotat (so’z atay oluvchi predmet) sistemasining elementi sifatida qaralganda, so’zning aloqasi nazarda tutiladi. So’z semantikasining nutqda ishlatilashi hisobga olinsa, bir yo’la fonetik va denotat tomoni o’rtasidagi aloqaga asoslanadi. F.de Sassyur ta’limotida so’zning ifoda (akustik obrazi) va ma’no jihati ko’rsatilib, ma’no denatati (predmet) o’rtasidagi aloqa ochilmay qolgan edi. Tilga belgilar sistemasi sifatida qarash natijasida paydo bo’lgan semantik yo’nalish birlamchi (so’z va so’z birikmalari) va ikkilamchi (fraza va gaplar) belgilarini farqlaydi. Shuni alohida ta’kidlash, lozimki leksema lisoniy birlik bo’lsa, so’z uning nutqiy voqealanishi, nutqiy birlik. Shuning uchun leksema barcha lisoniy birliklarga xos bo’lgan tayyorlik, umumiylik, majburiylik kabi xossalarga, so’z esa nutqiy birliklarning tayyor emaslik, individuallik, ixtiyoriylik belgilariga ega. Leksemaning tayyorligi va so’zning tayyor emasligini dalillovchi asosiy belgidan biri uning nutqda namoyon bo’lishi uchun har doim tayyor turishi, so’zlovchi uni faqat ishga solishi talab etiladi. Ko’rinadiki, leksema ma’lum bir tilda so’zlovchi ongida shakl va mazmunning yaxlitligi sifatida nutqqa chiqishga shay bo’lib turadi, ma’lum bir qonuniyat asosida, so’z yasash qolipi asosida nutq jarayonida hosil qilinmaydi. Masalan, o’zbek tilida so’zlovchilarning ongida, deylik “ruchka”, “qizil”, “o’n”, “barmoq” leksemalari borliqdagi biror narsa, predmet, harakat, miqdor, belgi kabini ifodalovchi ongdagi tushunchaning in’ikosi sifatida ma’nolari bilan tayyor
19
holda, so’zlovchining “buyrug’i”ni kutgan holda turadi. So’zlovchiga u ajdodlar tomonidan shakiliy va mazmuniy yaxlitlik sifatida “meros qilib qoldirilgan”. So’zlovchi uning na shakl, na ma’no tomonini hamma uchun umumiy qilib o’zgartira oladi. Ularni nutq jarayonida boshqa bir ma’noda qo’llashi mumkin. Lekin til jamiyat ongida mazkur shakl bu ma’noni ifodalshga xoslanmaganligi uchun u umumiylik va barqororlik xossasiga ega bo’la oladi. Masalan, so’zlovchi “haykal” leksemasini “asar” ma’nosida qo’llashi mumkun. Mening haykalim bitdi, kabi. Ammo mazkur shaklga “asar” ma’nosi vaqtincha birikib turadi va bu birikish omonat bo’lganligi tufayli yashovchanlik kasb eta olmaydi. Leksema so’z sifatida voqealanganda, o’zining bir qirrasinigina olib chiqadi. So’zlovchi nutq jarayonida zarur bo’lgan birlikni o’xshash va farqli belgilari asosida paradigmadan tanlab, sintagmatik imkoniyati doirasida nutqda turli tuman kombinatsiya hosil qiladi. Nutqda leksemaning mohiyati hech qachon to’la-to’kis voqelanmaganligi kabi sintagmatik imkoniyatning ham faqat zaruri voqelikka aylanadi. Zero, dealektika uqtirganidek, mohiyat bir hodisada bus-butun yuzaga chiqmaydi, imkoniyat to’la voqelanmaydi. Nutqiy voqealanish uning bir zarrasi, xolos. Leksema so’zdan boyroq va kengroq. Biroq so’z nutqda turli “begona” – bevosita leksemaga aloqador bo’lmagan kontekstual hodisalar bilan “boyitilgan”, nutqda voqealanish uchun shakillantirilgan bo’ladi. Leksemaning “boy”ligi “o’ziniki”dir. So’z esa, aytilganidek, o’z asosidagi leksemaga tegishli bo’lmagan boshqa nolug’aviy omillar –fonetik, morfologik, sintaktik, uslubiy mohiyatlar hamda nolisoniy xodisa zarralarini biriktirib, o’ziga tegishli bo’lmagan hodisalar hisobiga “boyiydi”. ... Leksema va so’zga shunday ta’rif berish mumkun. Leksema, ya’ni so’z – ma’lum bir til jamiyati a’zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma’no birligidan iborat, yaxlitlangan, borliqdagi harakat. Narsa-predmet, belgi, miqdor kabilarni bildiruvchi tushunchalar va munosabatlarni ifodalaydigan, nutqda so’zlarni va grammatik morfemalarni biriktiradigan lisoniy birlik. Leksema va so’z
20
yasash qoliplarining nutqda reallashgan aniq shakl va ma’noga ega bo’lgan muayan ko’rinishi – so’z. 7
nihoyatda muhum bo’lgan masala – “turkumlik semasi”dir. Bu hodisaning mohiyatini to’g’ri belgilash so’z bilan bog’liq ko’pgina hodisalarning mohiyatini to’g’ri yaratishga yo’l ochadi, imkon beradi. Afsuski, shunday muhum masala o’zbek tilshunosligida shu vaqtga qadar o’z yechimini topganisha yo’q. … Hozirga qadar o’zbek tilini sistema sifatida o’rganishga bag’ishlangan ishlarda so’zlarning ma’nosi va u bilan bog’liq hodisalarga, jumladan turkumlik semasi va uning mohiyati masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Biroq biron ishda u o’z yechimini aniq va to’g’ri yechimini topganicha yo’q, masala muammoligicha qolmoqda. 8
Akademik A.Hojiyev lug’at tarkibidagi so’zlarni guruhlarga ajratishda, avvolo “turkum” va “turkumlash”ning o’zaro farqiga e’tibor qaratishni ta’kidlaydi. … So’zlarni turkumlash haqida gap borar ekan, birinchidan, “turkum”, “turkumlash” tushunchalarining boshqa (o’ziga yaqin) tushunchalardan (hodisalardan) farqini aniq, to’g’ri belgilash talab etiladi. Ikkinchidan so’zlarni turkumlashning mezoni, kriteriyasini aniqlash va shu mezon asosida turkumlashni amalgam oshirish kerak bo’ladi. Hozirga qadar ana shu ikki maqsadga erishilmaganligi tufayli turkumlash semasi, so’zlarni turkumlash hodisasi to’g’ri, aniq va talab darajasida hal etilgani yo’q. bu masalada mavjud bo’lgan xatoliklar, bir-biriga zid fikr-mulohazalar va turli chalkashliklarning asosi (sababi) ham ana shunda. O’zbek tilshunosligida “turkumlik semasi” tushunchasi va atamasi yuzaga kelgunga qadar so’zlar lug’aviy ma’noga ega yoki ega emasligiga ko’ra avvalo mustaqil va yordamchi so’zlarga, o’z navbatida, mustaqil so’zlar “ot”, “sifat”, “fe’l” kabi turkumlarga yordamchi so’zlar “ko’makchi”, “bog’lovchi”, “yuklama”
7
8
Ҳожиев А. Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммолари. // Ўзбек тили ва адaбиёти. –Тошкент, 2007. №2 3- бет.
21
kabi turlarga ajratilar edi. Mustaqil va yordamchi so’zlarga xos xususiyatlarga ega bo’lmagan, ulardan farqlanuvchi so’zlar esa “undov”, “taqlidiy so’z”, “modal so’z” kabi turlarga ajratiladi. Shu faktning o’ziyoq ko’rsatib turibdiki, turkumlanish mohiyatan bir-biridan butunlay farq qiladigan til turkumlariga tadbiq etilar, ya’ni shunday birliklarning barchasi so’z turkumi bo’lishi tan olinar edi. 9
Xullas, mavjud manbalarda so’zlarni turkumlarga ajratishda turlicha qarama- qarshi fikrlar bayon etilganini kuzatish mumkun. Prof. Sh.U.Rahmatullayev so’zlarni lug’at birliklari va grammatik birliklar deb ikki guruhga ajratadi. 10 Albatta bu fikrlarga qo’shilib bo’lmaydi, chunki lug’at boyligini butun holda so’z turkumlari deb nomlash bugungi kun nuqtai nazaridan to’g’ri emas, ikkinchidan grammatik birliklarga kiritilganlar ham so’zdan iboratdir. Shuning uchun lug’at birliklarning turkumlanishi deyish maqsadga muvofiqdir. Umuman olganda so’z turkumlarida leksika va grammatika, lison va nutq, til va borliq munosabatlari nihoyat darajada qorishib ketganligi uchun ularni tasniflash nihoyatda mushkuldir. So’z leksika uchun ham, grammatika uchun ham asosiy va zaruriy birlik hisoblanadi. Madomiki, so’z turkumlari o’zida u yoki bu belgisiga ko’ra ajratilgan so’z guruhlari ekan, guruhlarga ajratishga doir muammolarni leksika, morfologiya va sintaksis bilan shug’ullanuvchi tadqiqotchilar o’zlaricha hal etadi. O’zbek tilshunosligida asosiy e’tibor so’z turkumlari tasnifiga qaratilib, so’z turkumlarining o’zaro munosabati, ularning kesishuv nuqtalari, yaqinlashuvi va uzoqlashuvi hanuz e’tibordan chetda qolib kelmoqda. So’z turkumi soni va tarkibini aniqlashda dunyo tilshunosligida bo’lgani kabi, o’zbek tilshunosligida ham, so’zlarning semantik, marfologik va sintaktik xususiyatini inobatga olish keng tarqalgan. Ammo hozirga qadar so’zlarni turkumlarga ajratishda, asosan, ularning semantik xossasiga tayanish urf bo’lgan.
9
2007. № 3, 4 - бет. 10 Rahmatullayev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. – Toshkent, 2006, 127-129 betlar. 22
Ayrim tilshunoslar tomonidan tasnifda mezon sifatida ma’naviy va sintaktik belgi asos qilib olinadi. Ayrim tilshunoslar … mantiqiy qarama-qarshilikdan qochish maqsadida formal mantiqning borliq hodisasini tasniflashga qo’yadigan asosiy talabidan biri bo’lgan “tasnifni faqat bir mezon asosida amalga oshirish, tasnifning ikki belgisini bir paytning o’zida qo’llab, ularni qorishtirmaslik” qoidasiga rioya qilish lozim, - deb hisoblaydilar. 11
Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, so’zlarni hozirgi paytda semantik, marfologik va sintaktik belgisi asosida tasnif qilish odat tusiga aylanmoqda. Tabiiyki ma’lum bir semantikada, ma’lum bir morfologik belgi va sentaktik xususiyat mujassamlashgan bo’ladi. Agar so’zda semantik, morfologik va sintaktik belgi butunlik tashkil etmasa, ularni atroflicha tasnif etish memkun emas. Bugungi kun nuqtai nazaridan so’zlarni yuqorida ko’rsatilgan uch manba asosida tasnif etish tasnif etilmoqda. …. Shuning uchun ayrim manbalarda, darslik va qo’llanmalarda mualliflar so’zlarni uch belgi birligi asosida tasnif qilib, asosan, ulardan biriga yetakchi, asosiy mezon sifatida tayanadi, shu bilan birgalikda, bir tasnifning o’zida tasnif asosini bir necha marta almashtiradi. Deylik, o’zbek tilidagi so’zlar tasnifda morfologik belgi yetakchilik qiladi. Shu boisdan taqlidlar mustaqil so’zlarning barcha belgilariga ega bo’lsa-da, morfologik o’zgarmas so’z bo’lganligi uchun nomustaqil so’zlar sirasiga kiritib yuborilgan. Takidlash kerakki, uch mezondan hammasi ham so’z guruhlarini belgilashda bir xil mavqeiga ega emas. Bu, avvalo, so’zlarning sintaktik vazifalaridan yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki biror bir sintaktik vazifani bajarish imkoniyati barcha mustaqil so’z turkumida mavjud. Bu vaqtda so’z turkumlarini farqlash uchun emas, aksincha, ularni tenglashtirish uchun hizmat qiladi. Sintaksik
11 Sayfullayev R., Mingliyev B., Boqiyeva S., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o’zbek tili. – Toshkent, 2009, 177-bet. 23
vazifa nuqtai nazaridan mustaqil va yordamchi so’zlar ajraladi, xolos. Ammo bunda ham yordamchi so’z vazifasida qo’llanadigan ot yoki fe’l haqida gap ketganda chalkashliklar vujudga keladi. Nomustaqil so’zlarning ichki tasnifida ularning sintaktik vazifalarini inobatga olish muhum ahamiyat kasb etadi. Zero, muayan sintaktik munosabatni ifodalash ularning mohiyatini, kategoriya ma’nosini tashkil etadi. Marfologik tasnifda so’zlarning ikki muhum jihati e’tiborga olinadi: so’zlarning shakl yasalishiga potentsial imkoniyat va muayan grammatik kategoriyal ma’no ifodalanishining ma’lum bir so’z guruhlari bilan bog’liq bo’lgan. Birinchi jihatga ko’ra marfologik o’zgaruvchi va o’zgarmas so’z farqlansa, ikkinchi jihatga ko’ra so’zlarning morfologik guruhlari, so’z turkumlari ajratiladi. Mustaqillik davriga kelib so’zlar yuqorida ko’rsatilganidek, semantik nuqtai nazardan quyidagicha tasnif etilmoqda. a) Mustaqil lug’aviy ma’noli so’z (fe’l, ot, sifat, son, ravish, taqlid); b) Nomustaqil lug’aviy ma’noli so’z (olmosh va so’z gap); c) Lug;aviy ma’nosiz so’z (ko’makchi, bog’lovchi, yuklama). Olmosh anglatadigan ma’no u almashtirayotgan so’zning ma’nosi.shu boisdan bu nomustaqil lug’aviy ma’noli so’z sifatida baholanishi lozim. So’z-gap (tasdiq-inkor, taklif, undov va modal so’z) esa hatto bir butun gap vazifasida ham kela oladi. Bu uning lug’aviy ma’nosiz so’zdan farqi, biroq kontekst yordamida lug’aviy ma’no anglatadi. Masalan, - Uyga bor. - Mayli. Gapida mayli so’z – gapi boraman so’zi anglatgan lug’aviy ma’noga teng, nutqiy ma’noga ega. Biroq bu ma’no mustaqil emas.
Yüklə 298,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|