Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti
Leksemalarning sintaktik tasnifi
Yüklə 298,89 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Leksemalarning sintaktik tasnifi.
Leksemalarning sintaktik tasnifida, asosan ularning nutqda boshqa leksemalar bilan bog’lana olish olmasligi, gap bo’lagi bo’lib kela olish olmaslik xususiyati o’z aksini topadi. a) gap bo’lagi bo’lishga xoslanmagan so’z: undov, modal, so’z-gap; b) gap bo’lagi bo’lishga xoslangan so’z: fe’l, ot, sifat, son, ravish taqlid, olmosh; c) sintaktik aloqa vositasi bo’lishda xoslangan so’z: ko’makchi, bog’lovchi, yuklama. So’z-gap boshqa so’z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi; o’zi mustaqil gap bo’lib kelish qobiliyatiga, ya’ni ajralganlik xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi so’z sa bog’lanish xususiyatiga ega bo’lib, ulardan yordamchilar gapda alohida bo’lak bo’lib kela olmaydi, balki sintaktik jihatdan bog’lash vazifasini bajaradi. Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gapda gap bo’lagi bo’lib kela oladi. 25
O’zbek tili leksemalarining semantik, marfologik-sintaktik majmui nihoyat darajada serqirradir. 12
birlik. Madomiki, so’z turkumi o’zida u yoki bu belgisiga ko’ra ajratilgan so’z guruhi ekan, uni ajratishga doir muammoni leksika, marfologiya va sintaksiz bilan shug’ullanuvchi o’zicha xal etadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, o’zbek tilshunosligida asosiy e’tibor so’z turkimi tasnifiga qaratilib, boshqa bir muhum masala – so’z turkumining o’zaro munosabatini uning kesishuv nuqtasiga yaqinlashuvi va uzoqlashuvi ko’p xollarda nazardan chetda qolib kelmoqda. “Zamonaviy o’zbek tili, marfologiya”da to’g’ri ta’rif etilishicha so’z turkumlarini guruhlarga ajratishda quyidagi ta’rif berilganini ko’ramiz: … So’z turkumi son va tarkibini aniqlashda jahon tilshunosligida bo’lgani kabi o’zbek tilshunosligida ham so’zning semantik, marfologik va sintaktik xususiyatni inobatga olish keng tarqalgan…. So’z guruhi aro munosabatning ochilishi u yoki bu belgi asosida so’z turkumining muayan turini ajratishga, tasnifini berishga olib keladi. Shuning uchun mantiqiy qarama-qarshilikdan qochish kerakligini inobatga olgan holda formal mantiqning borliq hodisasini tasniflashga qo’yadigan asosiy talabidan biri bo’lmish “tasnif faqat bir mezon asosida amalga oshirilishi lozim. Inchunin tasnifining ikki belgisini bir paytning o’zida qo’llab, uni qorishtirmaslik kerak”, - degan qoidaga qat’iy rioya qilinishi darkor. Shunday qilib, so’z semantik, marfologik va sentaktik belgisi asosida tasnif qilinishi maqsadga muvofiq. Bu uch belgi har bir so’zda dialekt birlikni tashkil etadimi degan savol tug’ulishi tabiiy. Boshqacha aytganda, ma’lum bir semantikada ma’lumbir marfologik belgi va semantik xususiyat mujassammi? Masalan, predmetni ifodalovchi so’z ya’ni (predmetlik ma’nosi) son, kelishik, ekalik ma’nosiga, shuningdek, sub’ekt, ob’ekt vazifasida keladi. Shu bilan
12 Sayfullayev R. va b. Hozirgi o’zbek tili. – Toshkent, 2009, 178-181 betlar 26
birgalikda atributiv vazifada kelib, predmetning belgisini (tilla uzuk, qum soat), belgining belgisini (tovushdat, tez yovdan xafli) bildiradi. Agar so’zda semantik, marfologik va sintaktik belgi butunlikni tashkil etmas ekan, bunda u tasnif asosi bo’lib, hizmat qila olmaydi. Zero, ziddiyatsiz bo’lish faqat bir asosda amalgam oshiriladi. Shuning uchun ayrim manbaada, darslik va qo’llanmada mualiflar so’zni uch belgi birligi asosida tasnif qilishi, asosan, undan biriga yetakchi asosiy mezon sifatida tayanishadi, shuningdek, bir tasnifning o’zida tasnif asosini bir necha martta almashtiradi. Demak, o’zbek tilidagi so’z tasnifida marfologik belgi yetakchilik qiladi. Shu boisdan taqlid mustaqil so’zning barcha belgisiga ega bo’lsada, marfologik o’zgarmas so’z bo’lganligi uchun nomustaqil so’z sirasiga kiritib yuborilgan. Yoki gap bo’lagi sintaktik belgi asosida tasnif etiladi, biroq qo’shma gap bo’linishida tasnif (etiladi) sintaktik belgi asosida boshlanib, semantik belgi bilan yakunlanadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, qayd qilingan uch mezondan hammasi ham so’z guruhini belgilashda bir xil mavqeiga ega emas, albatta. Bu, avvalo, so’zning sintaktik vazifasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki biron bir sintaktik vazifani bajarish imkoniyati barcha mustaqil so’z turkumida mavjud. Bu vazifa so’z turkumini farqlash uchun emas, aksincha uni tenglashtirish uchun xizmat qiladi. Sintaktik vazifa nuqtai nazaridan mustaqil va yordamchi so’z ajraladi, xolos. Ammo bunda ham yordamchi so’z vazifasida qo’llanadigan ot yoki fe’l haqida gap ketganda, noaniqlik yuzaga keladi. Nomustaqil so’zning ikki tasnifida uning sintaktik vazifasini inobatga olish muhum ahamiyat kasb etadi. Zero, muayyan sintaktik munosabatni ifodalash uning mohiyatini, kategorial ma’nosini tashkil etadi.
13
Garchi keyingi yillarda taqlid so’zlar mustaqillik xususiyatiga ega deb e’tirof etilsada, uning o’ziga xos morfologik kategoriyasi yo’q. Biroq o’zgarmas so’z ham emas. Taqlidning morfologik kategoriyaga ega bo’lishi gapda uning qanday bo’lak bo’lib kelishi bilan bog’liq.
13
27
So’z-gap boshqa so’z bilan sintaktik aloqaga kirishmaydi, o’zi mustaqil gap bo’lib kelish qobiliyatiga ega, ya’ni ajralish xossasiga ega. Mustaqil va yordamchi so’z esa bog’lanish xususiyatiga ega, bunda yordamchi gapda alohida bo’lak bo’lib kela olmaydi, balki sintaktik jihatdan bog’lash vazifasini bajaradi. Mustaqil leksema esa mustaqil ravishda gap bo’lagi bo’lib kela oladi. “Zamonaviy o’zbek tili. Margologiya” da lug’at tarkibidagi so’zlar semantik, morfologik, sintaktik nuqtai nazardan “yangicha” quyidagi ko’rinishda tartiblanadi: Yüklə 298,89 Kb. Dostları ilə paylaş:
|