Tannarxni jarayonli kalkulyasiya qilishda xarajatlar tahlili va
baholanishi. Ishlab chiqarish xarajatlarning jarayonli kalkulyasiyasi bu
sanoatda ommabop mahsulot ishlab chiqaruvchi, lekin jarayon doimo
33
takrorlanadigan operasiyalarga bulingan, ya’ni uzoq vaqt davomida
ommabop mahsulot bir nechta qayta ishlaщ bosqichidan utadigan ishlab
chiqarishda mahsulot ishlab chiqarish tannarxini hisoblash metodi.
Ularga ximik, neftni qayta ishlash, tekstil, lak-buyoq, tegirmon, rezina
texnik metallurgiya, shisha, tog’, sement sanoati korxonalari kiradi.
Jarayonli metod nosanoat sohasida ham qullaniladi, masalan, pochta
xatlarini saralashda, uz-uziga xizmat qilish kafelarida va boshqalar.
Jarayonli metodda mahsulot bir jarayondan boshqa jarayonga tuliq
tayyor bulmaguncha utaveradi. Tayyorlash jarayoni bilan birgalikda
ishlab chiqarish xarajatlarini yig’ilishi jarayoni ham olib boriladi. Har
bir texnologik jarayon uchun tug’ri va egri xarajatlar aniqlanishi zarur.
Xarajatlar xuddi kalkulyasiyaning namunaviy metodidagiday aniqlanadi.
Hamma material xom ashyo mehnat haqqi uchun tug’ri xarajatlar,
shunigdek, ishlab chiqarishning qushimcha xarajatlar hisobga olinadi.
Namunaviy metodda egri hisoblangan xarajatlarni katta qismi jarayonli
metodda tug’ri xarajat hisoblanadi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini
nazorati uchun sarflar, jarayondagi uskunalar amortizasiyasi va
boshqalar.
Jarayonli metodning namunaviydan farqi xarajatlar hisobi obyektining
tanlanishidadir. Birlik mahsulotning tannarxini aniqlanishi ikkala
metodda ham hisoblash yuli bilan aniqlanadi, ya’ni ishlab chiqarishni
jami tannarxini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mag’sulotlar soniga
bulish yuli bilan asosiy farq maxrajning kattaligida. Namunaviy metodda
u kichik (masalan, bitta qadaqlovchi mashina), jarayonli metodda esa
katta (masalan, ming metr, birlik, kub, galon va h.k.).
|
