Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

Bo‘g‘inlarni ifodalovchi Hindu va Efiopik yozuvlari esa aslida alfavit yozuvidan 
“o‘sib chiqqan”.Shimoliy-G‘arbiy Semit yozuvlarini bo‘g‘inli yozuvlar 

---

70 
deyishning o‘zi noto‘g‘ri va bitta yozuvning rivojlanishiga qarab tarixiy prinsip 
haqida gapirish o‘rinsizdir.
Buning yechimi shundaki, uch tarkibli tipologiyani olti tarkibli tipologiya 
bilan almashitirish kerak. Abigudani (abiguda undosh va unli ketma-ketligi bitta 
birlik sifatida ifodalanadigan yozuv) sillabarilardan (bo‘g‘inli yozuvdan) alohida 
tip sifatida tan olinsa, 6 ta bosqichni ajratish mumkin bo‘ladi va alfabitli yozuvni 
boshqalaridan afzal deb qarashga barham berish kerak.
10
Yozuv nutqni ma’lum shakllar orqali ifodalash vositasidir.
Yozuv 
ijtimoiy ehtiyoj asosida kishilik tarixining muayyan davrida paydo bo‘lgan va 
jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq ravishda mukammallasha borgan. Yozuv tildan 
keyin jamiyat tomonidan qo‘lga kiritilgan eng katta madaniy yutuqlardan biri 
hmsoblanadi. Yozuvning kelib chiqishi va taraqqityoi jamiyat taraqqiyoti bilan, 
madaniyat darajasi, siyosiy-huquqiy, estetik tuyg‘ularni qayd qilish hamda keyingi 
davrga qoldirish ehtiyoji bilan belgilanadi. Yozuvning asosiy vazifasi nutqni uzoq 
masofaga yetkazish, keyingi avlodlarga qoldirishga xizmat qilishdan iborat.
Yozma nutq kommunikativ, emotsional-ekspressiv, akkumulyativ funksiya 
bajaradi. Yozuv orqali kishilar o‘z fikrlarini bir-birlariga bildiradilar, avlodlarga 
qoldiradilar, minglab yillar oldin o‘tgan voqea-hodisalar, shaxslar, urf-odat va 
dunyoqarash to‘g‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar. Yozuv orqali tarixiy 
ma’lumotlarni, ijtimoiy voqelik tasvirini, madaniy yodgorliklar hamda ma’naviy 
merosni keyingi avlodga yetkazish imkoniyati kengaydi. Grafik belgilar 
yozuvning asosiy ifoda shaklidir. 
Ana shunday qiymatga ega bo‘lgan yozuv o‘z rivojlanish tarixiga ega.
Xalqlar fonetik yozuvning turli – lotin, arman, gruzin, slavyan, arab 
yozuvlarini yaratganlar. Qadimgi yozuvlar tosh, suyak, yog‘och, qamish kabi 
qattiq jismlarga, keyinchalik pergament va qog‘ozga yozilgan. Yozuvlar 
o‘ngdan chapga, chapdan o‘ngga yoki yuqoridan pastga qarab o‘qilishi mumkin 
bo‘lgan. 
Til va yozuvning o‘zaro aloqadorligini tadqiq qilish tilshunoslik fanining 
muhim nazariy muammosi hisoblanib, hozirgi tilshunoslikda tovushlarni, tilning 
fonologik sistemasini o‘rganuvchi “Fonetika va fonologiya” hamda yozuv, 
alfavitlarning turli ko‘ rinishlari, yozuv tarixi masalalari bilan shug‘ullanuvchi
“Grammotologiya” yoki “Grafik lingvistika” deb nomlanadigan ikki lingvistik 
yo‘nalish ajralib chiqdi. 
Dunyoda 5000dan ortiq til mavjud bo‘lib, bu tillarning barchasi ham o‘z 
yozuviga ega emas. Ko‘pgina tillar ifodasi sifatida bir necha yozuv 
ko‘rinishlaridan foydalanilgan. Yozuvning o‘zgarishi jamiyat taraqqiyotiga turli 
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Yozuvning o‘zgarishi obyektiv va subyektiv omillar 
bilan belgilanadi.
10
Peter T. Daniels. (2001) Writing and Language. In The Handbook of Linguistics. Edited by Arnoff, M., Rees-
Miller, J. P.65-68.

---

71 
O‘rta Osiyoda eng qadimgi davrlarda yashagan qabilalar, ularning madaniy 
hayoti, tili, yozuvi haqidagi ma’lumotlar grek, eron, xitoy tarixchilari asarlari, 
toshlarda bitilgan matnlar orqali yetib kelgan.
Turk xoqonligining Buyuk ipak yo‘li ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari 
markazida joylashgani bir tomondan, turkiy xalqlarni ilg‘or madaniy an’analar 
bilan tanishtirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, turli xalqlarning madaniy jihatdan 
yaqinlashuvida asosiy vosita sifatida xizmat qildi. Ana shu madaniyat 
an’analarining muhim qirrasi Markaziy Osiyo xalqlarining yozuv 
madaniyatidir. Markaziy Osiyo hududlari qadimdan jahon yozuv madaniyati 
tarixida o‘ziga xos ma’rifiy markaz sifatida qarab kelingan. Markaziy Osiyo 
xalqlari Uzoq Sharqning ieroglif yozuvlari izidan bormay, yozuvning yuksak 
bosqichiga xos alifboli, ya’ni har bir shartli harf belgisi inson nutqining ayrim 
olingan tovush birligini ifoda etadigan fonetik yozuv usulini tanladilar. Fonetik 
yozuv har qanday yozuvning ibtidoiy turlaridan taraqqiyot mahsuli sifatida ajralib 
turadi. Fonetik yozuv yo‘lini tanlash ajdodlarimizning inson nutqini ilmiy va 
amaliy jihatdan chuqur tushunganliklaridan, yuksak darajadagi filologik 
bilimlaridan dalolat beradi. 
Klinopis, misr va semmit yozuvlari qadimgi Yaqin Sharqning dastlabki, 
asosiy yozuvlari sifatida qaralgan. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda O‘rta 
Osiyoning Eronga yaqin hududlarida rasmiy yozuv sifatida klinopis, ya’ni mix 
yozuvi ishlatilgan.
Semmit yozuvi nafaqat hind yozuviga, Markaziy Osiyoda keng yoyilgan 
oromiy yozuviga ham asos bo‘ldi. Oromiy yozuvidan, asosan, forslarning idora 
hujjatlarini 
yozishda 
foydalanilgan.Ayrim 
joylarda 
xalqaro 
diplomatik 
munosabatdlarda oromiy yozuvi qo‘llangan. Oromiy yozuvi klinopisdan sodda va 
qulayroq edi.
Turli yodgorliklarda qayd etilishicha, eramizdan oldingi III-I asrlarda 
oromiy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan.
XVII asr oxirlari va XVIII asr boshlarida Sharqiy Turkiston qazilmalari 
orqali bir qator turli (diniy-mistik) yo‘nalishdagi yozuv namunalari topilgan. 
Ayrim ro‘zg‘or buyumlarida toxar yozuvi, bu yozuv asosida shakllangan pahlaviy 
yozuviga oid namunalar ma’lum bo‘ldi.
1956 yilda mo‘g‘ul arxeologi Dorj Suren Mo‘g‘ulistondagi Arxangay 
aymog‘iga qarashli Bug‘ut qishlog‘i yaqinida katta toshlavhaga bitilgan qabr 
bitigini topdi. Mo‘g‘ul olimi B.Rinchen bu lavhadagi yozuvni uyg‘urcha, deb 
taxmin qildi. Lekin Dorj Suren yuborgan fotonusxalar, keyinchalik 
S.Klyashtorniy tomonidan ko‘chirilgan nusxalar asosida V.A.Livshis bug‘ut 
yozuvining sug‘dcha ekanligini asosladi. 
Sug‘dlar va turklar o‘rtasidagi aloqalar VI asrdan boshlangan, deyiladi. Lekin 
Bug‘ut bitigtoshi turk-sug‘d munosabatlari yanada qadimdan boshlanganidan 
dalolatdir. Sug‘d yozuvi namunalari, asosan, hujjatlar matnida saqlanib qolgan.
Eramizning II asridan boshlab sug‘d yozuvi qo‘llangan. Bu yozuv taxminan 
VI asrgacha davom etdi.

---

72 
II asr oxiri III asr boshlarida Xorazm shohi xorazm yozuvida pullar 
chiqargan. Xorazm shohi tamg‘asida xorazm yozuvidagi bitiglar aks etgan. 
Xorazm yozuvi O‘rta Osiyoda ancha keng tarqalgan bo‘lib, oromiy yozuviga yaqin 
edi. 
Turkiy tillarga mansub o‘zbek tili yozuv tarixi ham ijtimoiy-siyosiy jarayonlar 
bilan belgilanadi.