Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Piktografik yozuv.
Voqea-hodisalar haqidagi tafakkur ma’lumotlari jonli va jonsiz vositalar orqali ifodalangan yozuv piktografik yozuv hisoblanadi. Bu atama “chizilgan” va “yozaman”degan ma’nolardagi so‘zlardan tuzilgan. Yozuvning bu 66 turi ma’lumotlarning dastlabki qaydlarini yetkaza oladi va mavhum tushunchalarni ifodalash imkoniyatiga ega emas. Insoniyat bundan besh ming yil avval ixtiro qilgan yozuv jamiyatning rivojlanishi, unung tarixi, madaniyati, urf-odati va umumanjahon sivilizatsiyasidan darak beruvchi eng nodir kashfiyotdir. Tilshunoslikning yozuvni o‘rganuvchi sohasi "grammatalogiya" (grekcha -grammat - to‘g‘ri yozaman, logos - fan) deyiladi. Eramizdan taxminan 120 asr oldin turli rasmlar, skulptura va grafikaga tegishli belgilar shartli ravishda narsalar, tushunchalar va biror jumlani ifodalash uchun qo‘llangan va bu piktografik (loticha pictum - rasm, pingo- chizaman) yozuv ning hosil bo‘lishiga asos bo‘lgan. Turli chizma grafik vositalar yordamida axborot yetkazib berish bundan bir necha yuz yil avval ham keng qo‘llangan. Afrikadagi Togo mamlakatidagi eve elati piktogrammalar yordamida maqollarni ifodalaganlar. Ignaga ip taqilgan 1- rasm (piktogramma) "Igna qayerga borsa, ip ham o‘sha joyga boradi" degan maqolni ifodalaydi. Boshqa maqol: "Kichik narsalar buyuk ishlarni bajara oladi" yoki "Igna katta yirtiqni yamay oladi" 2-rasmda ifodalangan. Ikkita odamning rasmi (3) "Ikkita dushmanga uzoq bas kelish qiyin" maqolini ifodalaydi. Ikki kishining birining qo‘lida yoy (o‘ngda) va ikkinchisida kamon (chapda) bor. O‘ngdagi kishining qo‘li ko‘ksida - "meniki") ma'nosini bildiradi. Ikkinchisida qo‘lida o‘ljasini ushlab turibdi. "Dunyo bepayon va keng" maqolini ifodalash uchun daraxt va aylana o‘rtasidagi odamning qo‘lini ochib turgani (5) chizilgan. Buning asl mazmuni: "O‘limdan qochib qutulib bo‘lmaydi" maqolini (6) eslatadi. Uzun bo‘yli kishi to‘g‘ri chiziq va qa notli hayvon - o‘limni anglatadi.(Rasmga qarang). Piktogrammalar o‘zlarining axborot berish vazifasini to‘la bajarmay, ba'zi g‘oyalarni ifodalasa, ular ideogrammalar deyiladi (grekcha idea - g‘oya) va ularni biriktirish vositasida biror axborot berish mumkin bo‘ladi. Xitoy yozuvidagi bir necha yuzta ideogrammalar aslida narsalarni ifodalovchi rasmlardan kelib chiqqan. Bunday ideografik yozuvga shumer (keyinchalik akkad) yozuvi (eramizdan avvalgi IV—I asrlar), elam yozuvi (eramizdan avvalgi XXIII—IV asrlar), misr yozuvi (eramizdan avvalgi XXX—V asrlar), xet yozuvi (asrimizdan avval XV-XII asr), maya yozuvi (IV-XVI asrlar) va atstek yozuvi (XVI asrgacha) ham kiradi. Xitoy yozuvidagi ideogrammalardan ba'zilari narsalarning tasviriga o‘xshash alomatlarga ega: -quyosh, -maydon, -oy, -yoy va nishon va h.k. Piktrogramma va ideogramma O‘rta yer dengizining janubiy-sharqiy qirg‘og‘ida va Fors ko‘rfazi hududlarida qo‘llanmay qoldi va ular o‘rniga aniq so‘zlarni ifodalovchi belgilar - logo grammalar (grekcha logos - so‘z, nutq) kashf etildi. Bu yozuv grafik vositalar yordamida so‘zlarning ma'nolarini ifodalagan. Qadimiy shumer piktrogrammalari va ideogrammalarining rivojlanishi natijasida mixsimon logogrammalar hosil bo‘lgan. Davrlar o‘tishi bilan ba'zi grafik belgilar so‘zlarning ma'nosini emas, balki ularning ma'nosiz qismlarini, ya'ni bo‘g‘inlarni ham ifoda qilgan. Mixsimon yozuvni shumerlardan Mesopotamiyaga kelgan akkadlar, ya'ni vavilonlilar va ossiriylarning vorislari qo‘llaganlar. Tovush elementlarining grafik belgilari (ularni fonogrammalar deyiladi - grekcha fon — 67 tovush, nutq) ossiriy- vavilon mixsimon yozuvida qo‘llaniladi va uni sillabogrammalar (grekcha syllabal — bo‘g‘in) deb ataladi. Fonografik va sillabo- grafik yozuvlarda qo‘llangan grafemalar unli va undosh tovushlarni ham ifodalagan. Bu keyincha (grekcha konsonant "undosh") yozuvining paydo bo‘lishiga olib keladi. Konsonant yozuvning rivojlanishi natijasida grek yozuvi va undan keyin lotin (Rim) yozuvi paydo bo‘ldi. Grek va lotin yozuvlari Bolqon va O‘rta yer dengizi bo‘yidagi xalqlarga tarqaldi va eramizdan avvalgi II asrdan boshlab xristian dini tarqalishi natijasida IV asrda gotlar (sharqiy germanlar), VI-V asrlarda efioplar, armanilar va gruzinlarga yetib keldi. Qadimiy Vizantiya davlatidagi Saloniki shahrida yashovchi aka-uka Konstantin Kiril va Mefodiy grek yozuvi asosida slavyan yozuvini (863— 869-yillar) kashf etdilar. Bundan yuz yil keyin slavyan xristian madaniyati yozuvi Rossiyaga tarqaldi. Hozirgi rus tilida qo‘llanayotgan kirillitsa yozuvi aslida o‘sha aka-uka Kiril va Mefodiylar taklif etgan alifboning qayta ishlangan nusxasidir. Shunday qilib, yozuvlarni asosan ikki turga bo‘lish mumkin: 1) ideografik (piktogramma, logogramma, sillabogramma) va 2) fonetik (grek, lotin, kirillitsa va h.k.) yozuvlar. Bu fonetik yozuvlar tarixiga nazar solsak, finiikiy (eramizdan avvalgi XX asrdan boshlab Suriya va Falastinda tarqalgan), oramiy (Yaqin Sharqda eramizdan oldin VIII asr) va undan kelib chiqqan qadimgi hind yozuvlari brahma (eramizdan avval III asr) va devanagari (eramizdan avvalgi VII asrdan boshlab) yozuvlari mavjud. Devanagari yozuvi qadimiy sanskrit tilida qo‘llangan va keyincha boshqa hindiy tillarida, jumladan, hindi, marathi, nepali, gondi, munda tillarida ishlatilgan. Hind alifbosi boshqa mamlakatlardagi tibet, kxmer, mon, birma, tai, loas, yaran va h.k. tillarda qo‘llanadi. Finikiy, grek, lotin va kirillitsa yozuvlari rivojlanishidagi alomatlarni quyidagi qiyoslashdan bilish mumkin: 9 Grek alifbosi Lotin alifbosi Kirillitsa alifbosi A A A A A K M M B B B B B N N H T C r C r C A D a D 0 0 E E E E E r n n Y V F V K K I Z Z z p p B H H H N i c © © e T T I I I ® K K K K X T X L A L A 9 Абдуазизов А. Тилшунослик назариясига kириш.-Тошкент,2010, 157-161. |