Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

 ishqiboz 
kabi. 
So‘zning boshlang‘ich qismiga tovushlar qo‘shib aytilsa, proteza deyiladi. Turkiy 
tillarda, xususan o‘zbek tilida (og‘zaki nutqda) rus tilidan kirgan so‘z boshida kelgan 
undosh tovushlar birikmasi oldidan (i), (u) unlilarini qo‘shib aytish protezaga misoldir: 
ctol (ustol), stul (ustul). 
Chet tilidan kirgan so‘zlardagi tovushlarni ona tilidagi tovushlar bilan almashtirib 
talaffuz qilish substitutsiya deyiladi. Odatda, ona tilida bo‘lmagan chet tilidagi tovushni 
ko‘proq almashtiriladi. Biroq chet tilidagi tovushga o‘xshashroq tovush ona tilida 
bo‘lishiga qaramay, uni almashtirish hollari ko‘p uchraydi. Chunki har bir til o‘zining 
alohida tovush sistemasiga ega va undagi tovushlar boshqa tilda qaytarilishi mumkin 
emas. Bunday tovushlar substitutsiyasi hodisasi atoqli otlarda juda ko‘p uchraydi: 
nemischa: Webster - Uebster, Isaak - Isaak, lotincha: Theodor - Feodor (Fyodr), 
inglizcha: Thomas – Tomas kabilar. 
Yuqoridagi tovushlar almashuvi ikki yoki undan ortiq tillarda uchraydi. Bir tildagi 
so‘zlarning har xil formalarida ham tovushlar almashuvi ro‘y beradi. Bunday tovushlar 
almashuvi alternatsiya deb ham yuritiladi. Almashinuvchi tovushlarni esa, alternantlar 
deyiladi. 
Tovushlar 
almashinuvining 
turli 
morfe- 
malardagi 
xususiyatlarini 
morfonologiya o‘rganadi. Tovushlarning almashinuvi ikki xil bo‘ladi: fonetik (pozitsion) 
va tarixiy. 
Fonetik almashuv deb tilning hozirgi talaffuz normasiga asosan ro‘y beruvchi 
alternatsiyaga aytiladi. Bunday almashuv tovushlarning o‘rniga bog‘liq bo‘lib, ma'lum 
holatda uchraydi. 
Masalan: sez - seskanmoq, uyqu - uyg‘onmoq, sariq - sarg‘aymoq, bilak - bilagi 
kabi. 
Tovushlar almashuvi slavyan tillarida, ayniqsa rus tilida juda ko‘p uchraydi. 
Masalan, rus tilidagi 
ot 
prefiksi sakkiz xil talaffuz qilinadi: 
от
пуск (otpusk), отзыв 
(odzif), oтхот (atxot), охрана (axrana), adgadat (adgadat). Ularning har biri fonetik 
holatiga bog‘liq: yumshoq undosh (t'), (d') undoshlaridan oldin keladi: affrikatlar (s) dan 
oldin, (o) urg‘uli holatda, (a) urg‘usiz holatda va hokazo. Ingliz tilida ham yuqoridagiga 
o‘xshash tovushlar almashuvi kuzatiladi. Masalan, otlardagi ko‘plik qo‘shimchasi -s 
otning birlik shaklida u tamomlangan undosh yoki unli tovushning artikulyatsion-akustik 
xususiyatiga ko‘ra har xil talaffuz etiladi: jarangsiz undoshdan keyin /s/, sirg‘aluvchi 
undoshlardan keyin /-iz/ va jarangli tovushga tugagan so‘zlarda /z/ talaffuz etiladi; maps 
/maeps/ - "xaritalar", box /boksiz/ - "qutilar", beds /bedz/ "krovatlar" kabi. Bu tovush 
almashinuvlarida assimilatsiya muhim ahamiyatga ega. 

---

107 
Ba'zi tovushlar almashinuvi tarixiy faktlar asosida tasdiqla- nishi mumkin. Shu 
sababli ularni tarixiy tovush almashinuvlari deyiladi. O‘zbek tilidagi ba'zi affikslar tarixiy 
jihatdan har xil bo‘lgan: -gil, -g‘il, -qil, -kil, -gali, -g‘ali, -kali, -qali shaklida yozilgan va 
shunday talaffuz etilgan g-k-q tovushlari almashinuvi ana shunday tarixiy jihatdan 
shakllangan alternatsiyaga kiradi. 
Ingliz tilida so‘zlarning o‘zagida kelgan unlilarning almashuvi birqancha fe'l 
shakllarini yasashda qo‘llanadi va tarixiy assimilatsiyaga misol bo‘la oladi: /i: /e/ e/ — 
feed, fed, fed — "boqmoq", /i: /A/ /A/ — win, won, won — "yutmoq (o‘yinni)" kabi.
Tovushlar almashuvi natijasida so‘z turkumlari, so‘zlarning grammatik shakllari va 
boshqalarni farqlash mumkin. Tovushlar almashuvi faqat adabiy tilga xos bo‘lmay, balki 
shevalarda juda ko‘p uchraydi. Xususan, a/ e, i /e tovushlar almashuvi turkiy tillar 
shevalarida otlarning ko‘plik affikslarida uchraydi. O‘zbek tili va uning shevalarida 
bunday tovush almashuvi quyidagicha bo‘ladi: adabiy tilda: otlar — itlar; o‘zbek 
shevalarida: atlar — iytlar / iytler, atlar — itlar /itler, etler; qozoq tilida: attar — iyt- ter. 
Fonetik va tarixiy almashuvlari o‘rtasidagi o‘xshashlik ularning har ikkisi ham 
morfologik funksiyani bajarishida ko‘rinadi. Biroq fonetik tovush almashuvi tilning 
hozirgi talaffuz normasi bilan bog‘liq bo‘lsa, tarixiy tovush almashuvi bunday 
xususiyatga ega emas. 
Til asta-sekin va mustaqil rivojlanib boradi. Tilning takomillashuvi va rivojlanishi 
ma'lum qonuniyatlar asosida bo‘ladi va boshqa ba'zi qonuniyatlardan, xususan tabiat 
qonun- laridan farq qiladi. 
Til murakkab va ko‘pqirrali ijtimoiy hodisa bo‘lib, undagi barcha elementlar bir-
biri bilan uzviy ravishda bog‘langan. Shu sababli tildagi qonuniyatlar ham bir-biri bilan 
bog‘lanadi. Chunonchi, tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlar ma'lum fonetik- fonologik 
qonuniyatlar asosida ro‘y beradi va bu esa o‘z navbatida, grammatik va leksik 
o‘zgarishlarga ham ta'sir etadi. Tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni qandaydir fiziologik 
yoki fizik qonunlar asosida tushuntirish mumkin emas. Fonetik- fonologik qonuniyatlar 
tilning ichki qonunlari hisoblanadi va faqat tilshunoslik jihatdan ilmiy tadqiq qilish 
borasida izohlanadi. Tildagi tarixiy-fonetik o‘zgarishlarni o‘rganuvchi qiyosiy-ta- rixiy 
tilshunoslikning sohasi qiyosiy-tarixiy fonetika deb ataladi. 
Tillardagi, ko‘pincha qarindosh tillardagi (slavyan, german, roman, turkiy tillari 
kabi) tarixiy-fonetik o‘zgarishlar natijasida so‘zlardagi etimologik va geneologik, ya'ni 
kelib chiqishi jihatdan o‘xshashlik va farqlarni qiyosiy-tarixiy fonetika aniqlab beradi. 
Keyinchalik qardosh va qardosh bo‘lmagan tillardagi tarixiy- fonetik o‘zgarishlarni va 
hozirgi fonetik-fonologik o‘xshashlik va farqli alomatlarni o‘rganish natijasida tipologik 
va qiyosiy- tipologik fonetika hamda fonologiya sohalari vujudga keldi. Umuman tildagi 
rivojlanish 
qonuniyatlari 
singari, 
tarixiy-fonetik 
va fonologik o‘zgarishlarni 
o‘rganishdagi fonetik va fonologik qonuniyatlar ham quyidagicha turlarga bo‘linishi 
mumkin: 
1) Umumiy fonetik qonuniyatlar - barcha tillarga xos bo‘lgan universal holdagi 
tartib va qoidalarni belgilab beradi va ular tilning boshqa bosqichlarida ro‘y beruvchi 
umumiy hodi- salar bilan ham bog‘lanadi. Masalan, barcha turkiy tillarida jarangsiz 
undoshlar ikki unli tovush oralig‘ida jaranglilashishi mumkin. Barcha turkiy tillarda 
singarmonizm (unlilarning uyg‘unlashuvi yoki unlilar garmoniyasi) qonuniyati mavjud 

---

108 
bo‘lib (o‘zbek tili bundan qisman mustasno hisoblanadi), u so‘z o‘zagidagi unlining 
uning affiksidagi unli bilan uyg‘unlashuvida ko‘rinadi. Bunday singarmonizm hodisasi 
unlilarning til va labning holatiga ko‘ra uyg‘unlashuvi bilan izohlanadi. Masalan, qozoq 
tilida: