Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

р 
фонемасининг 
3
фонемасига ўзгаришидан юзага келганлиги таъкидланади.
11
Туркий 
тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикасига оид материаллардан маълум 
бўладики, 
кўз
сўзининг асоси 
кў- 
бўлиб 
з
кўпликни билдирувчи грамматик 
шаклдир. Бу қўшимча кўпроқ иккилик миқдорини англатиш учун қўлланади: 
қадимги туркий тилда: 
гөз 
“кўз, 
икиз
“эгиз”, 
тиз
“тизза”, 
омуз
”елка”, 
тат.
мёгэз
“шох”
12
. Тува тилида 
семир 
сўзининг бирликдаги от, 
семиз
сўзининг кўпликдаги от шаклида қўлланиши ҳам фикримизни тасдиқлайди. 
Тил тараққиёти давомида 
кўз 
сўзи семантикасида ўзгаришлар юзага келди. 
Маъно кўчиши ҳодисаси асосида бир қатор лексик бирликлар шаклланди. 
Кўз лексемасидан 
кўз косаси, кўз оқи,кўз гавҳари 
(кўз қорачиғи остида икки 
томони қавариқ линза шаклидаги тиниқ танача) тиббий терминлари
,кўз 
қорачиғи, кўз нури
бирикмалари шаклланган.
Кўз 
қуйидагисифатловчилар 
билан ёнма-ён қўлланади:
қора кўз, кўк кўз, хумор кўз
. 
Кўз 
лексемасидан бир 
қатор иборалар шаклланган:
Аяган кўзга чўп тушар
. Бу барқарор бирикмада 
кўз 
лексемасидаги “нозиклик” семаси ифодаланган. 
Қарға қарғанинг кўзини 
чўқимас
. Бу мақолда 
кўз 
асосий аъзо сифатида келтирилган. 
Қарға
нинг 
ҳаракати, бошқа жонзотларнинг кўзини чўқишига нисбат берилган. Барқарор 
бирикма “бир гуруҳга, бир тоифага мансуб шахслар қусурларини 
кўрмайдилар, бир-бирларига қарши бормайдилар” мазмунини ифодалайди. 
Кўз қўрқоқ-қўл ботир,
деганда 
кўз
семантикаси кенг тушунчани 
-
ҳам “одам”, 
ҳам “имкониятсизлик”, ҳам “қобилиятсизлик” семаларини намоён қилган. Бу 
мақолнинг юзага келиши кўз аъзосининг сезувчанлиги, таъсирчанлигига 
асосланган. 
Кўз кўриб, қулоқ эшитмаган
ибораси бутунлай номаълум нарса 
ҳақида гапирилганда ишлатилади. Бунда
кўз
синекдоха усулидаги маъно 
кўчиши асосида нафақат “муайян шахс”, балки “инсоният” маъносини 
ифодалайди.
Кўз олди, кўз ўнги
кўз кўриб турган, кўриниб турган, майдон, 
фазони англатади. 
Кўз тикмоқ 
“интиқлик билан кутмоқ”, “умид билан 
11
Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили.-Тошкент, 1980.-Б.171.
12
Серебренников Б., Гаджиева Н. Сравнительная историческая грамматика тюркских языков.-Баку,1979.-
С.90. 

---

76 
қарамоқ”,
кўз узмаслик 
“тикилиб қарамоқ”, “диққатни бир нуқтага 
жамламоқ”, 
 
кўз тутмоқ
“интиқлик билан кутмоқ” маъноларини 
билдиради
.Кўз уриштирмоқ
“маъноли қарамоқ, бирор режани амалга 
оширишни мақсад қилмоқ”, 
кўз югуртирмоқ
“эътиборсиз ҳолда, шунчаки 
қарамоқ” тушунчасини англатади. 
Кўзга ташланмоқ
да қараш ҳаракатини 
бажарувчи фаоллиги эмас, балки нарса-буюмнинг атрофидагилардан 
ажралиб туриши, кўзга ташланиши назарда тутилган. 
Кўздан кечирмоқ
“назорат қилмоқ”, 
кўздан қочирмоқ
“диққатни сусайтириш оқибатида қараб 
турган объектидан чалғимоқ”, 
кўзи тушмоқ
“бехосдан кўриб қолиш”, 
кўздан 
қолмоқ
“кўриш имкониятидан маҳрум бўлмоқ” тушунчаларини ифодалаш 
учун 
қўлланади.