Alisher navoiy nomli samarqand davlat unversiteti jismoniy madaniyat fakulteti



Yüklə 243,55 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/8
tarix27.12.2023
ölçüsü243,55 Kb.
#200109
1   2   3   4   5   6   7   8
 
 
 
 
 
 
 


2. CHIDAMLILIKLAR RIVOJLANTIRISH

CHidamli bulish yengil atletikachilarga faqat musobaqalarda 
qatnashish vaqtida emas, balki katta hajmdagi trenirovka ishini 
bajarish uchun ham kerak. U organ va sistemalarning (ayniqsa 
markaziy nerv sistemasi, yurak qon tomir, nafas olish sistemalari va 
muskul apparatining) tayyorlik darajasiga, sport texnikasining 
takomil darajasiga va xarakatlarni tejamli bajara bilishga 
bog’liqdir.
CHidamlilik umumiy va maxsus bo’ladi. Umumiy chidamlilik har 
qanday sportchining umumiy jismoniy rivojlanishining tarkibiy qismi 
bo’lib, avvalo markaziy nerv sistemasidagi, yurak -qontomir, 
nafas olish va boshqa sistemalardagi jidd iy ijobiy o’zgarishlarning 
natijasidir. Yengil atletika ayrim turlarining xususiyatiga karab 
sportchiga maxsus chidamlilik kerak. Ma`lumki, qisqa masofaga 
yuguruvchi marafoncha yugurishda, marafonchi esa 400 m tez 
yugurishda chidamsizdir. Ko’p soatli musobaqaga bardosh bera 
oladigan langar cho’p bilan sakrovchi, 1500 m ga yugurishda 
chidamsiz bo’lib chiqishi mumkin. Yengil atletikaning har bir turidagi 
maxsus chadamlilikni uziga xosligi shu qadar zo’rki, uning har biri 
uchun o’z metodikasi bo’lish kerak.
Umumiy chidamlilik yillik trenirovkaga kiritilgan jismoniy 
mashqlarning deyarli hammasi vositasida hosil qilinadi. Albatta, 
yengil atletikaning ayrim turidagi maxsus trenerovka ham umumiy 
chidamlilikni oshiradi. Lekin umumiy chidamlilikni oshirishning 
eng yaxshi vositasi unchalik jadallamay, uzoq vaqt yugurish 
(ayniqsa kross), shuningdek, changida yugurishdar. Umumiy 
chidamlilikni hosil qilish uchun, organizmdagi protsesslarning ish 
tugagandan keyin yuz beradiganlaridan ko’ra, ish davom etayotgan 
sodir bo’ladiganlarining ahamiyati ko’proq. Xuddi mashq bajarayotgan 
vaqtda bosh miya qobig’ida organlar va sistemalar funktsiyalarini 
boshqaradigan dinamik steriotik hosil qiladigan, engil atletakachining 
ayni 
shu faoliyatiga sabab bo’ladagan nerv protsesslari 
takomillashadi. Mana shunday davomli ish vaqtida yurak-qontomir 
va nafas olish sistemalarining ish qobilyati ham ancha yaxshilanadi.
Taraqqiyotda orqada qolgan ayrim organ va sistemalarning 
rivoj toptirishning eng yaxshi yo’li kam jadallik bilan uzoq vaqt 
yugurish ekanining ham katta ahamiyati bor. Boshda bir xil sur`atda 
yugurgan ma`qul, chunki yugurish paytida sur`at o’zgarish, 


yugurishning uzoq davom etishiga yo’l qo’ymaydi.
Albatta, umumiy chidamlilikni oshirishda «YUgurish 
vositalari» bir me`yorda yugurishdangina iborat emas, lekin bu hamma 
vaqt, ayniqsa yangi boshlayotgan va tayyorligi etarli bo’lmagan yengil 
atletikachilar uchun asosiy vosita bo’lib qoladi. YAngi 
boshlovchilar 
bir 
me`yorda 
yugurishni 
bilib 
olishlarini 
yengillashtirish 
uchun, 
bir 
n ech a 
v a q t 
aralash
mas h q 
(yu rish +sh osh ilmas d ai yugurish+yurish+shoshilmasdan yugurish 
va hokazo) qilishlari kerak. Keyinchalik bir me`yorda yugurshiga 
o’tib, davom etish vaqtini asta-sekin ko’paytiraveradilar.
Tayyorliklari tuzukroq yengil atletikachilar o’zgaruvchan 
sur`atli yugurish qo’llab umumiy chidamliliklarini oshirishlari 
mumkin (masalan, o’rtacha yurish bilan 200-400 m ga yugurish, keyin 
100-200 m sekin, keyin yana o’rtacha tezlik bilan yurushi va xokazo). 
Bunday yugurishga qisqa muxlatli tezlanishlarni kiritish ham mumkin.
Birinchi mashg’ulotda yugurish ko’p davom etmaydi: ya`ni 
shug’ullanuvchilar uchun 5-8 min dan oshmaydi. YUgurshni qancha 
davom etishini engil atletikachining ixtisosiga va yugurishdagi tayyorlik 
darajasiga 
qarab 
belgilash 
kerak. 
Umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantiradigan davomli yugurishning tezligi yurak-qontomir va nafas 
olish sastemalariga og’irlik tushmaydigan darajada bo’lishi kerak. endi 
boshlovchi yengil atletikachalar 1000 m ni 6-7 min da, ayollar esa 7-8 
min da yugurib o’tishlari kerak. Keyinchalik bunday tezlik bilan 25-30 
minut davomida yugurish kerak. Umumiy chadamlilikni oshirishning 
dastlabki vaqti oshiriladi. Lekin tayyorlik darajasi o’sishi bilan, 
yuguruvchining o’ziga sezilmasdan tabiiy ravishda tezlik ortib borishi 
mumkin.
Tayyorlik darajasi tuzukroq sportchilarning yugurish tezligi kattaroq 
bo’lishi kerak (masalan. 1000 m masofani langarcho’p bilan 
sakrovchilar va sprintchilar 5 minutda, 400 m ga, o’rta va uzoq 
masofaga yuguruvchilar esa 4 minut 30 sekundda yugurib utishlari 
kerak).
Tayyorlik darajasi yuqori bo’lgan yuguruvchilar va tez 
yuruvchilarning umumiy chidamlilikni oshirish uchun yugurish 
masofalari 20-30 km gacha engilish mumkin. Bunda tezlik katta 
bo’lmasligi kerak, albatta. Bunday yugurishlari bor mashg’ulotlar xaftada 
3 marta, eng kuchli stayyorlarda esa tayyorlov davrining 3-5 oyi 
davomida xaftada 6-7 marta o’tkaziladi. Umumiy chidamlilik asosan 
tayyorlov davrida ravojlantiriladi, musobaqa davrida esa faqat saqlab 


boriladi.
CHidamlilikni ma`lum bir tartib rivojlantirish kerak. Oldin 
(tayyorlov davrida) umumiy chidamlilikni rivojlantirishga, keyin 
(musobaqa davrida) maxsus chidamlilikni rivojlantirishga ko’proq e`tibor 
beriladi. Bu bilan birga tayyorlov darida ham maxsus chidamlilik 
rivojlanaveradi, musobaqa davrida esa umumiy chadamlilik saqlab 
boriladi.
Sakrovchilar 
va 
uloqtiruvchilarning 
maxsus 
chidamliligini 
rivojlantirishning asosiy yo’li-tanlab olingan yengil atletika turini, 
qismdan esa maxsus mashqlarni ko’p martalab bajarishdir.
Ko’p kurashchining maxsus chidamliliga a’lo darajadagi umumiy 
chidamlilikka qisqa masofaga yugurshdagi maxsus chidamlilikka, 
shuningdek, ko’p kurashga kirgan hamma mashqlar texnikasining 
mukammalligiga asoslanadi.
Sportcha yurishdagi va ayniqsa yugurishdagi maxsus chidamlilik 
yengil atletikaning boshqa har qanday turlaridan ko’ra ko’proq harakat 
texnikasining mukammalligiga bog’liq. Agar 100 m ga yugurishda 
texnika ko’proq siljish tezligiga xizmat qilish kerak bo’lib, kuchni 
tejashga ahamiyat berilmasa, o’rta, uzoq va o’ta uzoq masofalarga 
yugurishda va sportcha yurishda avvalo kuchni tejamli sarflash kerak 
bo’ladi.
Turli masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamligini 
rivojlantirish metodikasida farq bor. U avvalo organlardagi, 
sistemalardagi va butun organizmdagi yugursh jadalligi va yugurish 
qancha davom etishiga bog’liq fiziologik xususiyatlar bilan 
belgilanadi. Bunda kislorodga bo’lgan talabning uni iste`mol 
qilinishiga nisbatini hisobga olish ayniqsa muximdir. Ma`lumki, 
organizmning va ayniqsa bosh miya-nerv to’qimalarining ish 
qobilyati kislorod bilan ta’minlanishiga bog’liq. Kislorod etishmasa 
(ayniqsa uzoq davom etadagan ish paytida), ish qobilyati kamayib 
ketadi. 
SHuning 
uchun 
ham 
organizmni 
kislorod 
bilan 
ta`minlaydagan nafas olish va yurak-qontomir sistemalarining 
ahamiyati juda katta. Trenerovka metodikasi ko’p jahatdan mana shu 
sistemalarni takomillashtirishga qaratilgandir.
Fiziologlarning fikricha, tez yuruvchilar bilan uzoq va o’rta uzoq 
masofalarga yuguruvchilarning maxsus chidamliligi ko’p jihatdan 
organizmnint uzoq vaqtgacha kislorodga bo’lgan talab va uni iste`mol 
qilishda muvozanat saqlay olish imkoniyati («Turg’unlik holati») 
bilan belgilanadi. Bu yurish, uzoq va o’rta uzoq masofalarga yugurish 


vaqtida kislorod iste`mol qilish, tomir urush tezligi, qonning 
minutlik hajmi uzoq vaqt davomida bir ish darajada saqlanishida 
ham ko’rinadi. Mana shunday «Turg’unlik holati» ga karamasdan, 
charchoq asta-sekin orta borib, sportchi masofani qattiq charchoq 
alomatlari bilan tugallaydi. Buning sabablari ko’p, lekin asosiy sabab 
bosh miyadagi yurish va yugurishni belgilab beradigan nerv 
to’qimalari faoliyatining vaqtincha susayishidir. Tabiiyki, sportchi 
yugurishini o’z imkoniyatidan ortiq tezlik bilan boshlasa, charchash 
tez sodir bo’lib, u tezlikni kamaytirishga yoki yugurishni to’xtatishga 
majbur bo’ladi.
Uzoq yoki o’ta uzoq masofalarni yaxshi natijalar bilan o’tish 
uchun, sportchi nafas olish va yurak-kontomir sistemalarining 
funktsional imkoniyatini oshirish kerak. Buning uchun trenerovka 
paytida organizmga ko’proq talab qo’yish va xarakat tezligini oshirish 
natijasida kislorodga bo’lgan talab ortiqroq bo’lganda nisbatan 
«Turg’unlik holati» ni saqlab qolishga erishish zarur. Bunday 
trenerovkaga avvalo sportchi ayni vaqtda butun masofa oxirigacha 
hech kamaytirmay eta oladigan tezlikka nisbatan 3-4 % ortiqroq tezlikka 
yugurishni kiritish kerak. Albatta, sportchi bunday tezlik bilan 
musobaqada o’tiladigan masofaning hammasini emas, balki bir 
qismini o’ta oladi. SHuning uchun mashg’ulotda tegishli organ va 
sistemalarga kuchliroq ta`sir ko’rsatash uchun jadalligi ko’proq, lekin 
davom etadigan vaqti kamroq ishni takrorlamoq kerak. Bunday 
jadalroq ishning takror ta`sir ettirish metodlari xar xil bo’lishi 
mumkin.
Tayyorlash durust staerlar uchun o’zgaruvchan metod (VII-bobga 
qaralsin) foydaliroq. Bunda katta tezlikda xarakat qilishni 
takrorlash aktiv dam olish bilan (atlet kichik tezlikda xarakat 
qilishni davom ettiradi) galma-gal almashtirib turishadi.
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
uchun, 
staerlar 
qo’llaydigan yana bir metod takrorlash metodidir. Sportchi 15-20 minut 
dam olib takror yugurganda musobaqadagi masofalarga qaraganda 
qisqa masofalarni bosib o’tadi (6-jadvalga qarang). Bunda yugurib 
o’tish tezligi musobaqadagiga qaraganda yuqori bo’ladi. Takror 
yugurganda kislorod sal kamlik qilib qoladi. Demak, organizmga 
kattaroq talablar qo’yiladi, organizm esa bunga javoban organlar va 
sistemalarni takomillashtirish, keyin ish qobiliyatini ham 
oshiradi. o’rtacha masofalarga yuguruvchilarning asosiy vazifasi 
maxsus chidamlilikni yaxshilash shunga moslab organ va sistemalarni 


rivojlantirib, ular funktsiyalarini takomillashtirishdan, shuningdek, 
organizmni kisloroddan tejamli va samarali foydalanishga 
o’rgatishdir. Bunga esa kamaytirilgan masofaga musobaqada 
ko’rsatilmoqchi bo’lgan tezlikdan ortiq tezlikda yugurishni takrorlash 
bilan erishiladi. Bunday takror yugurishlarda ancha ko’p «kislorod 
qarzi» hosil bo’ladi, organ va sistemalarga talab ortadi. Etarli darajada 
uzoq vaqt trenirovka qilib yurganda keyin yugurish tezligi yuqori 
bo’lishi natijasida paydo bo’ladigan keskin charchay boshlashga 
qarshi kurash qobiliyatini o’stirgan yuguruvchi, trenirovkadagidan 
uzoqroq davom etsa xoli, jadallik kamroq ishni osonroq bajaradi.
Tajribada ko’rilishicha, agar yugurish tezligi musobaqadagidan 
yuqori bo’lsa, o’zgaruvchan yugurish 800-1500 m ga yugurish 
trenirovkasida ham foydali ekan. Lekin o’rtacha masofaga yugurishda 
maxsus chidamlilikni oshirish uchun takroriy usul (masalan, 800 m ga 
yuguruvchilar odatda 400-600 m ga yugurishni, 1500 m ga 
yuguruvchilar esa 800-1000 m ga yugurishni takrorlaydilar) qo’llaydilar. 
Takror yugurishlar o’rtasida, 15-20 minut dam olgan ma`qul, bu 
keyingi takror yugurishlarni ham yuqori tezlikda bajarish uchun kerak 
bo’ladi.
o’rtacha masofalarga yuguruvchilar yugurish vaqtida paydo 
bo’ladigan qiyinchiliklarga bardosh berishni o’rganishlari, iroda 
fazilatlarni tarbiyalashlari ham lozimdir.
400 m ga yuguruvchilarda chidamlilikni rivojlantirishning
boshqalardan farqi juda katta. Bu masofaga yugurishda kislorod iste`mol 
qilish chegarasiga etgan bo’lsa ham unga bo’lgan talab qondirilmasdan, 
juda katta tezlikda o’tadi. SHuning uchun 400 m ga yuguruvchilar 
qanday qiyinchiliklarni enga olishlari kerakligi tushunarlidir.
Ularning 
chidamliligi 
dastlab 
takror 
yugurishlar 
vositasida 
rivojlantiriladi (masalan, 3-5 marta 200 m masofaga mumkin qadar 
yuqori tezlik bilan yuguriladi). Lekin keyinchalik 300-450 masofaga 
mumkin qadar katta tezlikda takror yugurishlar, shuningdek, 300-400 m ga 
bir marta shu kungi eng tez natija bilan yugurish chidamlilikni 
rivojlantirishning asosiy vositasi bo’lib qoladi.
Maxsus chidamlilikni rivojlantirishni masofaning qisqa bir bo’lagida 
yugurishning maksimal tezligini oshira borish bilan birgalikda mashq 
qilish nihoyatda muhimdir. SHunda «tezlik zapasi» hosil bo’ladi. Agar 
sportchi qisqa masofani kamroq tezlikda bosib o’tishi osonroq bo’ladi. 
qisqa bo’lakdagi maksimal tezlik bilan yengil atletikachi ixtisos olayotgan 
masofadagi o’rtacha tezlik o’rtasida muayyan bog’liqlik bor. Maksimal 


tezlik o’rtacha tezlikdan qanchalik ko’p ortiq bo’lsa, sportchi tanlagan 
masofada yugurshida shuncha natijaga erisha oladi. SHu farq (sekund 
hisobidagi) chidamlilik koeffitsienti bo’lib ham xizmat qiladi. Farq qancha 
oz bo’lsa chidamlilik koeffitsienti shuncha ortiqdir. qulayroq bo’lsin 
uchun, farqni aniqlashda m/sekund hisobidagi tezlik emas, balki 100 m ga 
(past start olib) yugurishda ko’rsatgan eng yaxshi natijasi bilan masofani 
boshdan oyoq eng yaxshi natija bilan o’tgandagi o’rta hisobda 100 m ga 
sarf qilingan vaqti olingan. Bu o’rtacha vaqt masofani boshdan oyoq 
o’tishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija masofani tashkil etgan yuz 
metrliklar soniga bo’lib topiladi. Keyin o’rta-hisobda 10 m.ga sarf 
qilingan vaqtdan 100 m ga yugurishda ko’rsatilgan eng yaxshi natija 
ayrilib tashlansa, kerakli farq chiqadi. Masofa qancha uzun bo’lsa, bir 
sportchining o’zida o’rta hisobdagi vaqt bilan 100 m ga o’rtacha 
yugurishdagi eng yaxshi natija o’rtasidagi farq shuncha katta bo’ladi. 
Dunyodagi ko’pgina eng kuchli yuguruvchilarning natijalarini 
umumlashtirish asosida olingan farqlarning qanday ekani jadvalda 
ko’rsatilgan: 

Yüklə 243,55 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin