Alisher navoiy nomli samarqand davlat unversiteti jismoniy madaniyat fakulteti

 
 
Jadval
YUGURISHDAGI CHIDAMLILIK KOEFFITSIENTI. 
 
Masofalar
Masofani boshdan oyoq eng yaxshi natija bilan 
o’tgandagi o’rta xisobda 100 m ga sarf qilingan vaqt 
bilan 100 m ga yugurishdagi eng yaxshi natija 
o’rtasidagi sekund hisobidagi farq 
400 
800 
1500 
5000 
10 000 
0,9-1,0 
2,5-2,6 
3,2-3,4 
4,1-4,4 
4,9-5,9 
 
Jadval
 
 
 

---

14ENGIL ATLETIKACHILARNING CHIDAMLILIGINI 
RIVOJLANTIRISH USLUBLARI 
 
№ Asosiy yo’nalishi 
Metodni
ng nomi
Metodning mazmuni
Asosiy 
maqsad
1 Umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Aralash Galma-gal goh sekin 
yugurish 
goh 
sayr 
qadam bilan yurish
Endi 
boshlayotga
nlar uchun
2 Umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
va 
aktiv dam olish 
Kross 
Past-baland ochiq joyda 
o’rtacha 
yoki 
kam 
jadallikda yugurish yoki 
changida yurish.
hamma 
engil 
atletikachila
r uchun
3 Umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Bir 
xil 
sur`atli
Masofani bir me`yordagi 
tezlik bilan bosib o’tish 
ishning 
davom 
etish 
vaqti 
asta-sekin 
olib 
boradi.
hamma 
engil 
atletikachila
r uchun
4 Umumiy 
va 
maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Asta-
sekin 
ko’niktiri
sh
Masofani 
asta-sekin 
oshira 
borib, 
doimiy 
tezlikda bosib o’tish, 
keyin masofani asta-
sekin kamaytira borib, 
tezlikni oshira borish 
Endi 
boshlayotga
n staerlar va 
o’rta 
masofalarga 
yuguruvchil
ar uchun 
5 Umumiy 
chidamlilikni 
Fartlek 
Ochiq 
joyda 
turish 
jadallikda yugurish bilan 
hamma 
yengil 

---

rivojlantirish 
yurishni 
ketma-ket 
to’xtovsiz 
almashtiraverish. 
atletikachila
r uchun 
6 Umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
va 
faol dam olish 
o’zgaruv
chan 
tiklovchi 
o’rtacha kuch keladigan 
trenirovka ishlari bilan 
faol dam olish, juda 
engil ishni to’xtovsiz 
ketma-ket 
almashtiraverish 
hamma 
yengil 
atletikachila
r uchun 
7 Maxsus 
va 
umumiy 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
o’zgaruv
chan 
staer 
Musobaqadagiga 
nisbatan 
ko’proq 
jadallikdagi 
trenirovka 
ishlari bilan faol dam 
olishni (juda bemalol 
ishni 
ketma-ket 
to’xtovsiz 
almashtiraverish) 
o’rta 
masofalarga 
yuguruvchil
ar, 
asosan 
saerlar 
uchun
8 Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
a) 
takroriy
b) 
takroriy
Maksimal 
jadallikdagi 
trenirovka 
ishlarini 
o’rtacha intervalda dam 
olib, 
takror-takror 
bajarish. 
Bo’ladigan 
musobaqadagiga 
nisbatan ko’proq kuch 
keladigan 
trenirovka 
Spinterlar 
sakrovchilar 
va 
uloqtiruvchi
lar uchun
o’rta 
masofalarga 
yuguruvchil
ar va saerlar 

---

v) 
takroriy
ishlarini 
uzoq-uzoq 
intervalda 
dam 
olib, 
takror-takroriy bajarish. 
Musobaqadagidek yoki 
undan ham ko’proq 
kuch keladigan, uzoq 
davom 
etadigan 
trenirovkadan 
keyingi 
qisqartirilgan trenirovka 
ishlarini 
juda 
kichik 
intervalda 
dam 
olib, 
takror bajarish. 
uchun
Marraga 
etish 
qobiliyatini 
rivojlantiris
h uchun 
9 Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Intervalli Umumiy 
yig’indisi 
musobaqadagi 
to’liq 
masofani 
tashkil 
qiladigan 
masofa 
qismlarni 
musobaqa 
tezligida mashg’ulotdan 
mashg’ulotga o’tgan sari 
qismlar o’rtasidagi dam 
olish intervalini tobora 
kamaytirib o’tish.
o’rta 
masofalarga 
yuguruvchil
ar 
va 
sprinterlar 
uchun 
1
0 
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Nihoyag
acha 
Mashqni 
to’g’ri 
bajarilishi 
buzila 
boshlagan 
darajagacha 
charchoq 
paydo 
hamma 
yengil 
atletikachila
r uchun 

---

bo’lgunga 
qadar 
trenirovka 
ishini 
to’xtovsiz bajarish. 
1
1 
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
o’zgaruv
chan 
sprinterc
ha 
o’rta 
va 
maksimal 
jadallikdagi 
qisqa 
tezlanishlarni 
qisqa 
sekinlashlar 
bilan 
galma-gal almashtirish.
Sprinterlar 
uchun
1
2 
Maxsus 
chidamlilikni 
va 
sur`tni xis etishni 
rivojlantirish 
Bir 
xil 
sur`atli
Asosiy masofadan o, u 
bilan teng va undan 
ko’proq 
masofani 
belgilangan 
tezlikda 
bosib o’tish 
o’rta 
masofaga 
yuguruvchil
ar 
va 
staerlar 
uchun
1
3 
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
va 
mashq ko’rganlik 
darajasini 
tekshirish 
Kontrol’ Asosiy masofaning 3/4/-
4/5 
qismini 
musobaqadagidek yoki 
undan ham yuqoriroq 
tezlikda bosib o’tish. 
1
4 
Maxsus 
chidamlilikni 
oshirish 
Standart Musobaqada o’tiladigan 
standart masofani bosib 
o’tish 
1
5 
Maxsus 
chidamlilikni 
oshirish 
Taktik 
Asosiy 
masofani 
sal 
kam, 
lekin 
musobaqadagidek 
o’rta 
masofalarga 
yuguruvchil

---

o’zgara 
boradigan 
tezlikda bosib o’tish 
ar uchun
1
6 
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish 
Musobaq
a
Tanlab olingan engil 
atletika turini mumkin 
qadar yuqori natija bilan 
bajarish.
YUguruvchi
lar, 
g’ov 
oshuvchilar 
va 
yuruvchilar 
uchun
Endi boshlayotgan yuguruvchi yugurish oxirigacha chuqur, bir tekis 
nafas olishni, shuningdek, marra tezlanishga qadar qadam uzunligini va 
xarakat strukturasini saqlab qolishga intilishi kerak.
Odatda nafas olish vakti nafas chikarish vaqtidan uzunroq bo’ladi. 
endi boshlayotganlar 3-4 qadamda nafas oladilar va 2-3 qadamda nafas 
chiqaradilar.
Jismoniy mashqlardan juda ko’pini bajarishda ham chuqur va bir 
tekis nafas olish kerak.
Biroq yengil atletikachi o’zi uchun eng yuqori sport natijasiga 
erishishga intilsa, 400 m va undan ortiq masofalarga yugurishda, 
shuningdek, 
sportcha 
yurishda 
uning 
nafas 
olishi 
endi 
boshlayotganlardan farq qiladi.
YAxshi tayyorgarlik ko’rgan yuguruvchilarning kupchiligining 
nafas olishlari unchalik uzun va chuqur bo’lmaydi. Sportdagi tajriba va 
ilmiy tekshirishlar shuni ko’rsatadiki qachon kislorod iste`mol qilish 
ko’paysa, nafas olish ham tezlanadi. YUgurish kancha tez bo’lsa, nafas 
olish ham shuncha tez bo’ladi. Lekin nafas olish yuzaki bo’lmasligi kerak. 

---

TEZKORLIKNI RIVOJLANTIRISH 
Xarakatlarni tez bajara olish yengil atletikachining muhim fazilatlarni 
biridir. Tezkorlik sakrovchining depsinish, uloqtiruvchilarning siltanish 
sprniterning yugurishi uchun zarur bo’libgina qolmay, balki tezkorlik bosh 
fazilat xisoblanmagan atletlarga ham zarurdir. YUqori darajadagi tezkorlik 
tezligi ham xarakatlarni osonroq bajarishga imkon beradi. Bu esa 
ishning ko’proq vaqt davom etishiga yordam beradi.
Sportchining xarakat tezligini uning muskul kuchini oshirish yo’li 
bilan ancha yaxshilash mumkin. Ma`lumki, atlet xarakatlariga tashqi 
qarshilik qancha oz bo’lsa, bu xarakatlar shuncha tez bajariladi. Lekin 
snaryadning musobaqa qoidalariga asosan belgilangan og’irligini 
kamaytirish mumkin emas. SHuningdek yaxshi mashq ko’rgan atlet 
og’irligini uning sog’ligiga zarar etkazmasdan uzaytirish mumkin emas. 
Lekin sportchining kuchini oshirish mumkin. Kuch ko’paysa, u tashqi 
qarshiliklarni osonroq engadi demak, tezroq xarakat qila oladi.
Tezkorlik-tug’ma fazilat, masalan, tug’ma qobiliyat bo’lmasa, qisqa 
masofada yuguruvchi bo’lish mumkin emas degan fikrlar hali ham uchrab 
turadi. Albatta, tabiiy mayillik va tug’ma imkoniyatning muayan ahamiyati 
bor, ammo bosh rol’ o’ynaydigan-tarbiya, o’rganish va taraqqiy topishdir. 
Sistematik ko’p yillik trenirovka jaraenida har qanday sportchi tezkorlik 
fazilatini nihoyat darajada oshirib olish mumkin.
Xarakat tezligini (ayniqsa o’yinlar mobaynida) 10-12 yoshdan 
rivojlantira boshlash kerak. Mana shunda, 18-20 yoshga etganda, 
xarakat tezligini rivojlantirishda yuqori darajaga erishish va sport masteri 
razryad talablarini bajarish mumkin.
Xarakat tezligini oshirishning eng muhim tomoni-yugurish, sakrash va 

---

uloqtirishning mukammal texnikasini amallashdir. Bunga faqat o’rganish 
protsessidagina erishib bo’lmaydi. Mashqlarni ko’p martalab 
takrorlayverish, xatto mashq texnikasinn to’la o’zlashtirib olgandan keyin 
ham takrorlayverish zarur. Takrorlash (masalan 10-15x100-150 m, 30-60 
marta yadro itkitish, diskni 30-40 marta uloqtirish, langarcho’p bilan 30 
marta sakrash) maksimaldan pastroq (maksimumning 9-10 qismicha) 
kuchlanishda bajarilishi kerak. Bunday takrorlashlar ayniqsa sprinterlar 
va g’ov osharlar uchun juda kerakdir. Bularda yugurish tezligining ortish, 
avvalo, faqat xarakat texnikasidagi juda murakkab nerv muskul 
koordinatsiya qaror topgani va ruhiy ishtiyoq natijasidagina emas, balki 
ular nihoyat darajada mustahkam bo’lgan taqdirdagina ro’y beradi. Bunga 
esa bir mashg’ulotda 100-110-150-200 m ni maksimal tezlikka yaqin 
tezlikda ko’p martalab yugurib o’tish natijasida erishiladi. Bunday 
trenirovka ishlari-xarakatni bajarishda chinakam mahoratga erishishning, 
ya`ni tashqi ko’rinishda engil, erkin, ortiqcha zo’rma-zo’rakisiz, lekin 
maksimal kuchlanish bilan xarakat qila bilishning eng muhim yo’lidir.
qisqa 
masofaga 
yuguruvchilarning, 
sakrovchi 
va 
uloqtiruvchilarning natijalari turg’unlashib qolishiga ko’pincha qaror 
topgan dinamik stereotipini o’zgartirib, xarakat tezligini oshirib olish uchun 
sportchiga yordami tegadigan mashqlar yo’qligi sabab bo’ladi.
Stereotipni o’zgartirib xarakat tezligini oshirish uchun atlet anchagina 
iroda kuchini ko’rsatib xarakatlarni mumkin qadar tezroq bajarishga o’zini 
majbur qilish kerak.
Ma`lumki, balandlikka, uzunlikka sakrashda yugurib kelish uzunligi 
optimal darajadan kamaysa, depsinishning davom etish vaqti ortadi, 
depsinish tezligini mashq qilish va texnikani takomillashtirish uchun 

---

ko’proq yugurib kelishning optimal uzunligini qo’llash kerak. Lekin bir 
mashg’ulotda to’la masofadan yugurib kelib sakrashni ko’p marta takrorlab 
bo’lmaydi, chunki charchash sababli yugurish tezligi va depsinish tezligi 
pasayadi. SHuning uchun sal qiya yo’lkadan yugurib kelish mumkin 
(qiyalik 2-3, oxirgi 4 qadam qo’yiladigan qismi garizontal) bunday 
qiya yo’lkada qisqa masofaga yugurib borish uzoq yugurib kelish 
o’rniga o’tadi, uzunlikka, uch xatlab va langarcho’p bilan sakrashdagi 
yugurish va depsinishni maksimal tezlikda ko’proq bajarishga imkon 
beradi.
YUgurib 
kelib 
balandlikka 
sakrovchilar 
depsinishni 
tezlashtirish uchun boshqacharoq usul qo’llaydilar. Ma`lumki, 
balandlik ortgan sari, depsinpsh tezligi ham orta boradi. Balandlik 
ortishi sakrovchida qo’g’atuvchi protsessni oshiradi, uni bor iroda 
kuchini ishga solishga, sakrashni chaqqon va tez bajarishga majbur 
qiladi. SHuning uchun depsinish tezligini oshirish uchun eng yuqori 
balandlikka sakrash kerak. Lekin tinmay bunaqa qilaverish yaramaydi. 
Tajriba shuni ko’rsatadiki, har kuni eng yuqori balandlikka 
sakrayverganda natija pasayib ketar ekan. Buning sababi maksimal 
iroda kuchini haddan tashqari ko’p marta safarbar qilaverish 
natijasida nerv charchab qolishdir.
Sprinterlar uchun 50-60 m qiya (2-3) yo’lkada yugurish 
samaraliroqdir. YUgurib kela turib, 30-50 m ga qiya yo’lkadan yugurib 
ketganda turg’unlashib qolgan maksimal tezlik ortadi. YUguruvchi 
tezroq depsinishga o’rganadi, burilishidan tug’ri yo’lkada chiqishda 
jadalroq qadam tashlaydigan bo’ladi. Lekin yengillashtirilgan 
sharoitda bajariladigan qiya yo’lkada yugurish gorizontal yo’lkada 

---

yugurishga to’la o’xshash emas. SHuning uchun u sprinter 
mashg’ulotining oz qismigina tashkil etish mumkin.
Tezkorlikni oshirish uchun yengil atletika turida to’la mashq 
qilishning foydasi ko’proq. Ularni xam, maxsus mashqlardagi kabi, 
shu 
paytda turg’unlashgan chegaraga yaqin tezlikda va 
yengillashtirilgan sharoitda esa undan ham tezroq takrorlash kerak.
Jadvalda tezkorlikni rivojlantiradigan mashqlarni o’tkazishning 
asosiy uslublari, mashg’ulot ishining vazifalari, hajmi va jadalligi 
ko’rsatilgan.
Jadval
Asosiy uslublari Asosiy vazifalar Mashg’ulot 
ishining 
hajmi
Mashg’ulot 
ishining 
jadalligi %
Mashg’ulot davri
Eng 
yuqori 
tezlikka 
yaqin 
tezlikda. 
Mashqlarni 
takror 
bajarish 
(maxsus 
mashqlar 
va 
tanlangan yengil 
atletika turi).
Texnikani 
takomillashtirish, 
jumladan 
harakatlarni oson 
bajara 
oladigan 
bo’lish. 
Bosh 
miya qobig’idagi 
xarakat tezligini 
belgilab beruvchi 
tegishli 
jarayonlarni 
takomillashtirish.
Kuchni, 
Katta 
va 
juda katta
70-90 
Tayyorlov 
va 
musobaqalashuvning 
boshlari 

---

muskullar 
qayishqoqligini 
va 
bug’inlar 
xarakatchanligini 
yaxshilash.
Tez xarakatlarda 
chidamlilikni 
rivojlantirishning 
boshlanishi.
Tez xarakatlarda 
mashq 
olganlik 
darajasini saqlab 
qolish. 
Xarakatlarni oson 
bemalol 
bajarilishiga 
erishish 
Mashqlarni 
nihoyaga 
etgan 
tezlikda. Takror 
bajarish (maxsus 
mashqlar 
va 
tanlangan yengil 
atletika turi). 
Xarakatlarni 
avtomatlashtirish. 
Bosh 
miya 
qobig’idagi 
xarakat maksimal 
tezligini belgilab 
beruvchi tegishli 
jarayonlarni 
takomillashtirish. 
Kichik va 
o’rta
100 
Musobaqalashuv 
davri

---

Kuchli muskullar 
qayishqoqligini 
va 
bug’inlar 
xarakatchanligini 
yaxshilash. 
Maxsus 
chidamlilikni 
rivojlantirish.
Ayni 
paytda 
erishilgan 
eng 
yuqori 
tezlikda 
ortiq 
tezlikdagi 
mashqlarni 
takror 
bajarish 
(kattaroq tezlikka 
erishishni 
osonlashtiradigan 
sharoitda 
tanlangan yengil 
atletika turlarini 
bajarish). 
Maksimal 
tez 
xarakatlarni 
yangi 
darajaga 
ko’tarish uchun 
nerv 
jarayonlarining 
dinamik 
streotipni 
takomillashtirish.
Tezkorlik 
chegarasi ortgani 
munosabati bilan 
xarakat periferik 
nervlarini 
takomillashtirish. 
YAngi, 
tezkor 
sur`atda 
xarakatlarni 
Kichik va 
o’rta
100 
Musobaqalashuv 
davri

---

avtomatlashtirish.
Katta tezlik talab qiladigan mashqlari tez-tez mashg’ulot qilish 
ma`quldir. Bir mashg’ulotdagi yuklama sportchining keyingi 
mashg’ulotgacha to’liq dam ola biladigan va mashg’ulot ishini 
yanada samarali bajara oladigan darajadan ortib ketmasligi kerak.