Amaliy hisoboti

II.III. Sug’rtaning mohiyati, vazifasi va funksiyasi.
Sug’urta: mohiyati, vazifalari, shakllari, sug urta tushunchasi va sug’urta turlari. Ijtimoiy sug’urta tushunchasi va turlari.
Sug’urtalovchi kim bilan tuzilganligiga qarab shartnomaning ikki shakli mavjud. Agar tashkilot davlatga tegishli bo’lsa, u holda bu shartnomalar davlat deb ataladi, agar u yuridik shaxslarga tegishli bo’lsa – xususiy. Bundan tashqari, Rossiya Federatsiyasi qonunchiligiga muvofiq birinchi turdagi shartnoma majburiydir. Shartnomalar tuziladigan summa davlat tomonidan ushbu maqsadlar uchun maxsus ajratiladi.
Muhokama uchun joylashtirilgan hujjat loyihasiga ko‘ra, qonunning maqsadi sug‘urta faoliyati sohasidagi munosabatlarning muvofiqlashtirilishidir. Qonunda tadbirkorlik faoliyati turi sifatida sug‘urta qilishni amalga oshirishning asosiy qoidalari, sug‘urta shartnomasi, ayniqsa sug‘urta (qayta sug‘urta) tashkilotlari, sug‘urta brokerlari faoliyatini litsenziyalash, tartibga solish, faoliyatini to‘xtatish, boshqa jismoniy va yuridik shaxslar uchun sug‘urta bozoridagi faoliyat shartlari, sug‘urta bozorini davlat tomonidan muvofiqlashtirish vazifalari, sug‘urta faoliyatini tekshirish va nazoratni amalga oshirishni ta’minlash vazifalari belgilangan. Qonun davlat ijtimoiy sug‘urtasiga va majburiy tibbiy sug‘urtasiga tegishli emas.
Sug‘urta – yuridik yoki jismoniy shaxslarning manfaatlarini sug‘urta shartnomasiga muvofiq to‘lash yo‘li bilan himoya qilish, sug‘urta qoplamasi (sug‘urta summasi)ni ma’lum bir hodisa (sug‘urta hodisasi) ro‘y berganda ular tomonidan, ya’ni sug‘urtalanuvchilar tomonidan to‘langan sug‘urta mukofotlaridan, shuningdek sug‘urtalovchining boshqa mablag‘laridan hosil bo‘lgan mablag‘lar hisobiga amalga oshiriladigan faoliyat.
Sug‘urta (qayta sug‘urta) faoliyati sug‘urta bozorining professional ishtirokchilarining sug‘urtani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyatidir. Ushbu qonun bilan tartibga solinadigan sug‘urta munosabatlarining ishtirokchilari sug‘urtalovchilar, sug‘urtalangan shaxslar, foyda oluvchilar (Benefitsiarlar) va sug‘urta bozorining professional ishtirokchilaridir.
O‘zbekiston Respublikasi norezidentlari bo‘lgan sug‘urta tashkilotlari O‘zbekiston Respublikasi hududida sug‘urta bozorining professional ishtirokchilari bo‘lgan yuridik shaxslarning ta’sischilari (ishtirokchilari) sifatida faoliyat yuritishlari mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan sug‘urta yuridik yoki jismoniy shaxsning mulkiy manfaatlari O‘zbekiston Respublikasi rezidenti faqat O‘zbekiston Respublikasi rezidenti-sug‘urta kompaniyasi tomonidan amalga oshirilishi mumkin, O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno.
Quyidagi hollarda O‘zbekiston Respublikasining norezident sug‘urta tashkilotlari bilan sug‘urta shartnomalarini tuzishga va ijro etishga ruxsat etiladi:

• 
  mehnat qilish,
  
• 
  o‘qish,
  
• 
  davolanish yoki dam olish
  

maqsadida O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida vaqtincha joylashgan O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari bo‘lgan jismoniy shaxslar, faqat ushbu shaxslarning O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida vaqtincha turgan muddatga; dengiz transport xizmatlari, tijorat aviatsiyasi, uchirish va kosmik parvozlar uchun yuk xizmatlari (yo‘ldoshlar, shu jumladan), va tegishli xizmatlar (tovarlar tashish, transport vositalari sug‘urtasi, o‘zlari tovarlarni tashib va bundan kelib chiqadigan har qanday javobgarlik) bilan bog‘liq xavflar bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi aholisi.
Boshqa davlat hududida sug‘urta shartnomalarini tuzish va bajarish uchun sug‘urta tashkiloti faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq sug‘urta transchegaraviy hisoblanadi.
Sug‘urta (qayta sug‘urta) tashkiloti qabul qilingan sug‘urta tavakkalchiliklarini prudensial standartlarni hisoblash tartibi talablariga muvofiq qayta sug‘urtaga o‘tkazadi.
O‘zbekiston Respublikasi norezident sug‘urta kompaniyasi nomidan sug‘urta shartnomasi tuzishda vositachilik, agar O‘zbekiston Respublikasi xalqaro shartnomalarning ratifikatsisiyani taqdim etmagan bo‘lsa O‘zbekiston Respublikasi hududida ruxsat berilmaydi, O‘zbekiston Respublikasi tashqi sayohat transport vositalari egalari uchun fuqarolik javobgarligini sug‘urta shartnomasi bundan mustasno.
Tegishli sug‘urta turini ko‘rsatuvchi vakolatli organning litsenziyaga ega O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari -O‘zbekiston Respublikasi rezidentlari agar O‘zbekiston Respublikasi nomidagi norezident sug‘urta tashkiloti bilan tuzilgan tegishli shartnoma mavjud bo‘lsa, O‘zbekiston Respublikasi tashqi sayohat transport vositalari egalarining fuqarolik javobgarligi sug‘urta shartnomalari sug‘urtalovchilar tomonidan amalga oshirilishi mumkin.
Sug‘urta quyidagi tarmoqlarga bo‘linadi:
Hayot sug‘urtasi (shartnoma bo‘yicha sug‘urtaning eng kam muddati bir yil bo‘lgan va sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan hisoblangan foizlarni o‘z ichiga olgan sug‘urta summalarining bir martalik yoki davriy to‘lovlarini o‘z ichiga olgan jismoniy shaxslarning hayoti, sog‘lig‘i, ish qobiliyati va moliyaviy xavfsizligi bilan bog‘liq manfaatlarni sug‘urtalash (annuitetlar);
Umumiy sug‘urta (mol-mulk sug‘urtasi, javobgarlik sug‘urtasi va hayot sug‘urtasi sohasiga bog‘liq bo‘lmagan boshqa sug‘urta turlari bir yildan ortiq yoki kam bo‘lmagan shartnoma bo‘yicha sug‘urtaning eng kam muddati bilan).
Sug‘urta sinfi – ma’lum umumiy xususiyatlar bilan birlashtirilgan sug‘urta turlari majmui. Sug‘urta turi – bir yoki bir necha sug‘urta sinflari ichida sug‘urta tashkiloti tomonidan ishlab chiqilgan va taqdim yetilgan o‘ziga xos sug‘urta xizmati.
Sug‘urta tavakkalchiliklari yoki ularning guruhlari va ular bilan bog‘liq majburiyatlarning umumiy xususiyatlariga muvofiq hayot sug‘urtasi sohasi quyidagi sug‘urta sinflariga bo‘linadi:
Hayot va annuitetlar – sug‘urtalovchining ma’lum hollarda sug‘urta summalarini to‘lash bo‘yicha majburiyatlarini nazarda tutib,

• 
  bir yildan ortiq amal qiladigan hayot sug‘urtasi turlari majmui;
  
• 
  sug‘urta qildiruvchining sug‘urta muddati tugagunga yoki sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan yoshga qadar hayot kechirishi;
  
• 
  sug‘urta qildiruvchining vafoti, shuningdek sug‘urta shartnomasining amal qilish muddati davomida joriy to‘lovlar (annuitetlar), uzoq muddatli hayot sug‘urtasi bundan mustasno;
  
• 
  uzoq muddatli hayot sug‘urtasi- bir umr sug‘urta foydani to‘lash bilan birga hayot sug‘urtasi turlari majmui;
  
• 
  sog‘liqni saqlash sug‘urtasi – bu sug‘urta muddati besh yildan kam bo‘lmagan muddatga belgilangan bo‘lsa, yoki sug‘urta pensiya yoshiga yetgunga qadar doimiy zarar baxsiz hodisa yoki muayyan turdagi baxsiz hodisa yoki kasallik natijasida nogironlik holatlarida sug‘urta summalarining to‘lovlarini ta’minlaydigan hayot sug‘urtasi turlari majmui. Bunday holda shartnomada ko‘rsatilgan sug‘urta muddati sug‘urtalovchi tomonidan bir tomonlama bekor qilinishi yoki o‘zgartirilishi mumkin emas;
  
• 
  Sug‘urta tavakkalchiliklarining umumiy xususiyatlariga yoki ularning guruhlariga muvofiq va tegishli majburiyatlar umumiy sug‘urta sohasi quyidagilarga bo‘linadi tibbiy sug‘urta-sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilgan shartlarga muvofiq sug‘urta qildiruvchining tibbiy muassasalarda tibbiy yordam olishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  baxsiz hodisalardan sug‘urtalash – muayyan turdagi hodisa yoki hodisa natijasida sog‘liqqa doimiy zarar yetkazilganda yoki muayyan turdagi hodisa yoki hodisa natijasida vafot etgan taqdirda sug‘urta qoplamasi yoki pul kompensatsiyasining belgilangan miqdorini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui, ish joyida va kasb kasalliklarida, lekin kasallik va tibbiy sug‘urta ushbu holda sug‘urta shartnomasi tashqari mustasno hisoblanadi;
  
• 
  kasallik sug‘urtasi kasallik yoki sog‘liq buzilishi munosabati bilan sug‘urta shaxsning xarajatlar uchun sug‘urta qoplamasi yoki pul tovon (yoki har ikkala birikmasi) bir belgilangan miqdorda to‘lashni ta’minlash sug‘urta turlari majmui, lekin sog‘liqni saqlash sug‘urta shartnomalari bundan mustasno;
  
• 
  yer transport vositasini sug‘urtalash – temir yo‘l prokatidan tashqari transport vositalari, o‘ziyurar transport vositalari va mexanizmlarini yo‘qotish yoki shikastlanishi uchun sug‘urta qoplanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  temir yo‘l harakati vositasini sug‘urtalash – temir yo‘l harakati vositasining yo‘qolishi yoki shikastlanishi uchun sug‘urta kompensatsiyasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  aviatsiya sug‘urtasi-samolyot, mashina, asbob-uskunalar, inventarlar, samolyotning ehtiyot qismlari yo‘qotilgan yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  dengiz sug‘urtasi – dengiz va ichki Daryo kemalari, mashina, asbob-uskunalar, asbob-uskunalar, anjomlar, anjomlar va kemaning ehtiyot qismlari yo‘qotilganda yoki shikastlanganda sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  yo‘ldagi mol-mulkni sug‘urta qilish – transportning turli usullari bilan tashish (tashish) vaqtida tovarlar, bagaj va boshqa mol-mulkning yo‘qolishi yoki shikastlanishi uchun sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
  
• 
  yong‘in va tabiiy ofatlarga qarshi mulk sug‘urtasi-yong‘in, portlash, bo‘ron, bo‘ron, yomg‘ir, ko‘chki, yer bosib qolishi, ko‘chki, yer osti suvlari, loy ko‘chki, yashin urishi, zilzila natijasida (yer vositalari uchun sug‘urta shartnomasi va tranzit mulk uchun sug‘urta shartnomasi tashqari) mol-mulk uchun zarar yoki sug‘urta tovon to‘lashni ta’minlash sug‘urta turlari majmui;
  

mulkiy zararni sug‘urtalash-do‘l, qattiq qor yog‘ishi yoki sovuq, o‘g‘rilik va yong‘in va tabiiy ofatlarga qarshi mulkiy sug‘urta shartnomasida ko‘rsatilmagan boshqa hodisalar natijasida mol-mulk yo‘qotilishi yoki shikastlanishi (yo‘l-yo‘lakay yer vositalari va mol-mulkni sug‘urta qilishdan tashqari) sug‘urta qoplanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
avtotransport vositalari va boshqa o‘ziyurar transport vositalaridan foydalanish tufayli uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) zarar yetkazilganda sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlaydigan sug‘urta turlari majmui va mexanizmlar, shu jumladan tashuvchilarning javobgarligi;
aviatsion sug‘urta doirasida javobgarlikni sug‘urtalash – samolyotdan foydalanish tufayli uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) zarar yetkazilganda, shu jumladan havo kemalarining javobgarligi bo‘yicha sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
dengiz transportida javobgarlik sug‘urtasi – dengiz va ichki Daryo kemalaridan foydalanish, shu jumladan tashuvchining javobgarligi tufayli uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) shikast yetkazishda sug‘urta qoplamasini to‘lashni ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
Umumiy fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash – fuqarolik javobgarligini sug‘urtalash shartlarida ko‘rsatilmagan tavakkalchiliklar tufayli uchinchi shaxslarga (jismoniy va yuridik shaxslarga) fuqarolik javobgarligi, aviatsiya sug‘urtasi bo‘yicha javobgarlik, dengiz sug‘urtasi bo‘yicha javobgarlik;
kredit sug‘urtasi – sug‘urtalanuvchining qarzdorning nochorligi (bankrotligi) yoki (nochorlikdan tashqari) qarzdorning qarzlarni qaytarish bo‘yicha o‘z majburiyatini bajarmasligi natijasida sug‘urtalanuvchining zararlari uchun sug‘urta qoplamasini to‘lashni nazarda tutuvchi sug‘urta turlari majmui;
kafillik sug‘urtasi (kafolatlari) – o‘zi bergan kafolatni bajarish majburiyati natijasida sug‘urtalanuvchining zararlari uchun sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
boshqa moliyaviy tavakkalchiliklardan sug‘urtalash – sug‘urta qoplamasini qachon to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui;
sug‘urtalanuvchining tadbirkorlik (xo‘jalik faoliyati)ning to‘xtab qolishi yoki sug‘urtalanuvchi tomonidan amalga oshirilgan tadbirkorlik (xo‘jalik faoliyati) ko‘lamining qisqarishi natijasida yuzaga keladigan zararlari, kutilmagan xarajatlar natijasida sug‘urtalanuvchining zararlari (huquqiy himoya bilan bog‘liq xarajatlarni sug‘urtalash shartlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno), shartnomalar tuzish va ijro etish bilan bog‘liq faoliyat natijasida yo‘qotishlar;
huquqiy himoya bilan bog‘liq xarajatlarni sug‘urtalash – sud muhokamasi munosabati bilan amalga oshirilgan xarajatlar natijasida sug‘urtalanuvchining zararlari uchun sug‘urta qoplamasi to‘lanishini ta’minlovchi sug‘urta turlari majmui.
Bugungi kunda sug‘urta fuqarolar hayotining barcha jabhalarida muhim o‘rin tutadi. Bunday munosabatlarning tushunchasi, mohiyati, turlari xilma-xildir, chunki shartnoma shartlari va mazmuni bevosita uning ob’ekti va tomonlariga bog’liq. Risk sug’urtaning asosiy elementidir. Bu so’z shartnoma ob’ektiga zarar yetkazilgan holatlarni anglatadi. Sug’urta tushunchasi va sug’urta turlari bir-biridan farq qiladigan xilma-xillikni belgilaydigan ko’plab risklar mavjud.Shartnoma tuzayotgan shaxslar muhim moddiy manfaatlarga ega – o’zlarini sog’lig’i, hayoti yoki mulkiga jiddiy zarar etkazish bilan bog’liq yo’qotishlardan himoya qilish.