Amaliy metodlar turlari va tavsifi

AMALIY METODLAR TURLARI VA TAVSIFI.


Reja

1. 
   Qisqa va uzoq muddatli kuzatishlar amaliy va laboratoriya ishlari, asbob uskunalar bilan mustaqil ishlar.
   
2. 
   Jo`g`rofik maydoncha va tabiat burchagida kuzatish.
   
3. 
   Eksperimentlar o`tkazish jarayoni
   

Tabiat haqidagi bilimlami o‘zlashtirishda amaliy ishlar katta rol o'ynaydi. Amaliy ishlar o‘quvchilami ular faoliyati jarayonida har xil mehnat operatsiyalariga o'rgatish metodidir. Amaliy ishlarga o‘quvchilaming ekskursiya vaqtida tabiiy materiallar yig'ish, maktaboldi yer maydonidagi va tirik tabiat burchagidagi o'simliklarni parvarish qilish, gerbariy va kolleksiyalar tuzish, mulyaj, maket, ko'rgazmali qurollar tayyorlash kabi faoliyat turlari kiradi. Geografiya bo‘yicha amaliy ishlar dastur va darsliklarga kiritilgan, ularning bajarilishi majburiydir. Ular boshlang‘ich sinfda politexnik ta’limni amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Amaliy ishlarning samaradorligi o‘quvchilarning ularni bajarishga tayyorgarlik darajasiga bog‘liq. Amaliy ishlarga tayyorlanish odatda uzoq vaqtni talab qiladi va bir necha bosqichdan iborat bo'ladi

1. O‘quvchilaming nazariy tayyorlanishi. Masalan, maktaboldi yer maydoniga sabzavot va manzarali o'simliklarni o'tqazish oldidan o'quvchilar ularning urug'larining unib chiqishini uzoq vaqt kuzatadilar. Uyda, tirik tabiat burchagida yoki darsda bolalar o‘simlik urug‘dan asta-sekin va muayyan sharoit (namlik, havo, issiqlik) bo‘lgandagina rivojlanishini aniqlaydilar. Olingan nazariy bilimlar o'quvchilami o'zlariga ajratilgan paykalda yoki tirik tabiat burchagida amaliy ishlami diqqat bilan, yodda saqlab bajarishga imkon beradi. Nazariy tayyorgarlikdan keyin bolalar ekish vaqtida tuproqning yumshoq, nam va issiq bo‘lishi kerakligini bilib oladilar, amaliy ishda faol qatnashadilar.
2. Amaliy ishda O‘quvchilaming barchasi qatnashishlari lozim. Buning uchun bolalarni ish bajarishga kerak bo'ladigan ish qurollari, asbob-uskuna va materiallar bilan ta’minlash zarur. Masalan, gerbariy tuzish uchun yig'ilgan o'simliklar solinadigan papka, qalin qog'oz yoki karton varag'i, ip, igna bo‘lishi lozim.
3. O‘quvchilarning amaliy ishlari o'qituvchi tomonidan nazorat qilib boriladi. U ishni bajarishda qiynalganlaiga o‘z vaqtida yordam berishi lozim. Biroq bunda bolalarning faolligi hamda mustaqilligini chegaralamaslik kerak.
4. O‘quvchilarning ishlari albatta tahlil qilinadi va baholanadi, muvaffaqiyatli bajarganlar rag'batlantiriladi. Bu ishlarning bajarilishi O‘quvchilarning bilish faolligini oshirishda, bilimlarni konkretlashtirish va mustahkamlashda O‘qituvchiga yordam beradi. Birinchi sinfda bolalar amaliy ish ko‘nikmalarini hali egallamagan bo'ladilar. Shuning uchun dastlabki paytlarda amaliy ish mashq qilish xarakterida bo’ladi. Masalan, tushda (kunning o‘rtasida) soyaning qoziqdan uzunligini aniqlashga yoki have haroratini o‘lchashga va ularning natijalarini yozib borishga O‘rgatish uchun uzoq vaqt mashq qilish kerak bo'ladi. O‘quvchilar oddiy, ko‘p vaqt va urinishni talab qilmaydigan topshiriqlardan asta - sekin ancha murakkabroq vazifalami bajarishga o'tadilar. Vaqt o‘tishi bilan amaliy ishlar tobora mustaqillashib borishi kerak. O'qituvchining amaliy ishlarga rahbarlik qilish shakllari ham o‘zgarib bormog'i lozim: agar birinchi darslarda har bir o‘quvchiga bosqichlar bo'yicha batafsil yo'lyo'riq berish kerak bo‘lsa, yilning ikkinchi yarmida ish bo'yicha sinfdagi barcha o'quvchiga ko'rsatma berish kifoyadir. Amaliy ish o'tkazishda o'qituvchi o‘quvchilar asoslanadigan bilimlar saviyasini aniqlash kerak. Shuningdek, rasmlar chizish, plastilindan obyektlar yopishtirish, tabiiy materiallami modellashtirish ham tavsiya qilinadi. Bunda o'quvchilar tasvirlanadigan jism yoki hodisaga diqqat bilan qaraydilar, ulardagi ilgari e’tibor berilmagan xususiyatlarni payqaydilar. Amaliy ishlar vaqtida xulosalarni yozib borish yoki rasmlar ostiga yozuvlar yozish bolalarga ta’riflami aniqlab olishga, geografiya atamalarini esda saqlashga yordam beradi. Amaliy ishlami tajriba va kuzatishlar bilan bog‘lab olib borish kerak.
Chunonchi, qizdirganda va sovitganda suv haroratining o'zgarishini kuzatish oldidan o'quvchilar suvning uch holatda bo'lishi, haroratning o'zgarishi bilan ular bir-biriga o'tishi to‘g‘risida bilim olishlari kerak. O'quvchilar termometr tuzilishini bilishlari va undan foydalana olishlari lozim. Ular 2- sinfda olgan bilimlaridan erkin foydalana olishlari uchun o'qituvchi avval suhbat, keyin amaliy ish o'tkazadi, bu vaqtda kerakli tajribalami takrorlaydi, termometrni qarab chiqishni taklif qiladi. Ilgari o'tkazilgan tajribalarga mavjud bilim,uquv hamda ko'nikmalarga murojaat qilish zarur, chunki bu o'quvchilarning aqliy faolligini oshiradi, yangi bilimlami yaxshiroq o'zlashtirilishiga yordam beradi. Sinfda amaliy mashg'ulotlar. Sinfda amaliy mashg'ulotlar tarqatma material bilan olib boriladi, bu o'quvchilarga o'rganilayotgan narsani bir necha sezgi a’zolari bilan qabul qilib olish imkoniyatini beradi, ya’ni ular narsani ko'ribgina qolmasdan, uning ustida har xil tajribalar o'tkazadilar, uning xususiyatini (masalan, tirnab ko'rish, bolg'acha bilan urib ko'rish orqali narsaning mo'rtligini, egish bilan — qayishqoqligini, egiluvchanligini va hokazo) sinaydilar. Tarqatma material sifatida geografiya darslarida jonsiz va jonli tabiat jismlari (toshlar, foydali hasharotlar, o'simliklar va ularning qismlari, mayda hayvon va boshqalarjdan foydalaniladi. Amaliy ishlar quyidagi tartibda olib boriladi: — ish maqsadini e’lon qilish; — o'qituvchining yo'l-yo'riqlar berishi; — topshiriqni tushuntirish; — materiallarni tarqatish; — kuzatish; — o'tkazilgan ish natijalarini tushuntirish — suhbat; — xulosalami daftarga yozish; — rasmlar chizish. Amaliy ish vaqtida o‘qituvchi topshiriq tushunarsiz tuyulganda yoki murakkab bo'lganda ayrim o'quvchilaiga yordamlashadi. Lozim bo‘lsa ish mazmunini butun sinfga takroran tushuntirish kerak bo'ladi.
Amaliy ishning asosiy qiyinchiligi kuzatilayotgan hodisalarni anglash, eng muhimlarini ajrata bilish, xulosalami ifodalay olishdir. Tirik tabiat burchagidagi amaliy mashg'ulotlar uzoq vaqt davom etadigan kuzatish va tajribalar bilan bog'liqdir. Tirik tabiat burchagida amaliy ish o'tkazishga bag'ishlangan darsda uning maqsadi va bajarish izchilligi tushuntirilishi kerak. O‘quvchilarga savolnoma berish mumkin. Tabiat burchagidagi ishlarning natijalaridan tegishli mavzular o'rganilayotganida foydalaniladi. O‘simliklami o'stirish bo'yicha maktaboldi maydonidagi amaliy ishlar sinfdagi darslarda olingan bilimlarni kengaytiradi va chuqurlashtiradi, o'quvchilami amaliy o‘quv va ko'nikmalar bilan qurollantiradi, ularda tabiatga va qishloq xo'jaligi mehnatiga qiziqish uyg'otadi. Maktaboldi maydonidagi amaliy ishlar va ular bilan bog'liq boTgan hamda o‘quvchilarning kuzatishlari bilan birga olib boriladigan suhbat va o‘qituvchining tushuntirishlari sinf mashg‘ulotlari soatlarida ochiq havodagi dars sifatida o‘tkazilishi lozim. Dars nazariy va amaliy qismlaiga bo'linadi. Darsning nazariy qismida o'qituvchi oldinda turgan ishning ahamiyati va mohiyatini tushuntiradi, o‘quvchilarni mehnat qurollari va ish uslublari vositasida o‘rganilishi kerak bo‘lgan o'simliklar bilan tanishtiradi.
Darsning bu qismini rejalashtirishda geografiya bo'yicha o'quvchilar oladigan va o‘zlashtiradigan bilimlarni aniq belgilab olmoq zarur. Ishning maqsadi va ahamiyatini tushuntirib, o‘qituvchi bolalarga uni bajarishning to‘g‘ri uslublarini ko'rsatadi va uni nima uchun boshqacha emas, shunday bajarish kerakligini aytadi. Keyin o'qituvchi bir-ikki o'quvchiga ishni bajarishni taklif qiladi va faqat ular ishni to‘g‘ri bajara olgach, butun sinfga ishga kirishishga ruxsat beradi. Darsning ikkinchi qismi bolalaming amaliy ishidir. Amaliy ish vaqtida o‘qituvchi o‘quvchilami kuzatib, qo‘shimcha tushuntirishlar olib boradi, ish sifatini baholaydi, yaxshilarini alohida ta’kidlaydi, yo‘l qo‘yilgan xatolami bartaraf qilishni taklif etadi. Darsga yakunlovchi suhbatda yakun yasaladi: darsda bolalar qanday yangi ma’lumotlarni bilib olganliklari, nima qila olishga o‘rganganliklari, ish vaqtida o'zlarini qanday tutganliklari aniqlanadi. Xotimada o'qituvchi ekilgan urug'lami yoki o'tqazilgan o'simliklarni qanday parvarish qilish kerakligi, bu ish qanday tashkil qilinishi haqida ma’lumot beradi. Ekskursiyalarda amaliy ishlar. Ekskursiyalar o'tkazishda o'qituvchining topshirig'iga muvofiq mustaqil ish bajarilishi (barglar yig'ish, qurigan shoxlami qirqish, rasmlar chizish, o'lchashlar o'tkazish, foydali qazilmalar kolleksiyasini yasash va hokazolar) ga katta e’tibor beriladi. Ish bajarish oldidan o‘quvchilar o‘qituvchidan topshiriqlar oladilar, u o‘quvchilami ish uslubi (masalan, qanday barglarni yig‘ish, shoxlarni qanday kesish, o'simliklami qanday kovlab olish) bilan tanishtiradi. Ekskursiyalarda maktaboldi maydonidagi ishlardagidek o'qituvchi xilma-xil metodik uslublardan foydalanib, bolalarga yordam ko'rsatadi. Quyi sinflarda ko'rgazmali qurollar tayyorlash bo'yicha amaliy ishlar olib boriladi. Ular uchun kerak bo‘ladigan narsalami tabiat qo‘ynida o‘tkaziladigan ekskursiyalarda ham, maktaboldi maydonidagi ishlarda ham yig‘ish mumkin. Geografiya bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarda, mehnat darslarida kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari ushbu ko‘rgazmali qurollarni: tuproqlar, foydali qazilmalar va hasharotlar kolleksiyalarini; hasharotlardan karam kapalagi, tut ipak qurti rivojlanishini aks ettiruvchi stendni; gerbariylar (barglarning har xil shakllari, ularning ranglarini o‘zgarishi, o‘lkaning har xil manzarali daraxt va butalari, o‘t o'simliklaming shoxlari, o‘simliklaming urug'dan izchil rivojlanish bosqichlari)ni tayyorlashlari mumkin.
O‘quvchilar tayyorlagan ko‘rgazmali qurollar bilan geografiya xonasini jihozlash, ulardan darslarda tegishli mavzularni o'rganishda foydalanish mumkin. Shunday qilib, darsning maqsadi va mazmuniga qarab o‘qituvchi o'qitishning xilma-xil metodlari hamda uslublarini qo'llaydi. O‘qituvchi qanaqa metod va uslublar tanlamasin, ulardan kompleks, bir-birini to‘ldirgan holda foydalanishi bu asosiy maqsad — o‘rganilayotgan tabiat jismlari va hodisalari ning bolalar tomonidan qabul qilib olinishini yaxshilashga hamd geografiya fanining tushunchalarini to‘g‘ri shakllanishig; xizmat qilishi kerak. Eksperimentlar ko'pincha fiziologik jarayonlarni o'rganishda o'tkaziladi. Eksperimentlar uzoq va qisqa muddatli bo'ladi Geografiya hamda botanika darslarida o'tkaziladigan qisq; muddatli eksperiment yoki tajribaga urug‘ning tarkibi, tuproq ning fizik xossalari, bargda kraxmal hosil bo'lishi va shungi o'xshashlami o'rganishga umum ma’lum ishlar misol bo‘la oladi Urug'larni unib chiqish sharoitlari, barg orqali suvni bug'lan tirish kabi ancha sodda tajribalami o‘quvchilar uyda bajaradilar Odatda, eksperimental ishlami o'quvchilar darsdan tashqar mashg'ulot (indiviudal va guruh) sifatida maktabning tirik tabia burchagi yoki o‘quv tajriba maydonida bajaradilar. Amaliy ishlar kuzatuv va tajribalami to‘ldiradi, tabii; materialni o'rganishda bolalami birlashib ijodiy ravishda ishlashgi o‘rgatadi. Amaliy ishlar dars jarayonida, ekskursiyalarda olingai bilimlarni har tomonlama mustahkamlashga imkon beradi Bundan tashqari, amaliy ishlar bolalarda mehnat malakalar va ko'nikmalari hosil bo‘lishiga, mustaqil ishlashga yordan beradi.
Joydagi amaliy ish va kuzatishlarning ko‘p qismini maktab oldi yer maydonida jihozlangan geografiya maydonchasida o'tkazish mumkin. Bunday maydonchada odatda tushuntirishi va o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan murakkab mavzular o‘rganiladi. Geografiya maydonchasida ishni tashkil etish maktab oldi maydonidagidek bo'ladi. Geografiya maydonchasidagi darsga «Tabiatda suv» mavzusidagi dars misol bo‘lishi mumkin. Buning uchun maydonchaga suv keltirilib, tegishli suv oqimini hosil qilish kerak. Agar suv oqimi yo'liga har xil to'siqlar qo‘yilsa, qirg'oqlarning yuvilish orollarning hosil bo‘lish, daryoning oqimi, irmog'i va quyilish manzarasini vujudga keltirish mumkin. Geografiya maydonchasida o‘quvchilar tepalikning tuzilishi yaxshi ko‘ringani uchun, yotiq va tik yonbag‘irliklarini qarab chiqadilar, keyin o'zlari qumda tepalik modelini tayyorlaydilar. Shuningdek, soyni uning yaxshi ko‘rinadigan qismlari - boshlanishi, oqimi, quyilishi, o‘ng va chap qirg'oqlari bilai modellashtirish mumkin.
Bunda o'quvchilar Quyoshning ufq ustidagi balandligin aniqlash uchun kun yarmidagi soyaning uzunligini o'lchashga ufqning asosiy va oraliq tomonlarini erkin aniqlashga o‘rganadilar tabiat hodisalarini kuzatadilar va tushuntiradilar. Geografiya maydonchasida 3-4- sinf o'quvchilari bilan mahalliy belgilarga qarab ufq tomonlarini aniqlash, kompas bo'yicha aniqlash quruqlik yuzasining shakllari, tog'lar kabi mavzularda darslar olib borish mumkin, bu darslar bolalarni qiziqtiradi, chunki ular amaliy faoliyat bilan bog‘liqdir. Takrorlovchi — umumlashtiruvchi dars odatda mavzi o'rganilgandan keyin o‘tkaziladi. Uning didaktik maqsadi ilgari o'tilgan qator darslar mazmunini bir- biriga bog‘lash, ulardagi eng muhim masalalarni aniqlash va, umuman, mavzu bo‘yicha umumlashgan xulosalar chiqarishdir. Takrorlovchi - umumlashtiruvchi darslar mazmuniga yangilik elementlarini: yangi misollar, oldingi darslarda foydalanilmagan ko’rgazmali qurollar, diafilmlar, diapozitivlar kiritilishi lozim. O‘qituvchi takrorlovchi-umumlashtiruvchi darsga puxta tayyorlanishi (o‘rganilgan mavzu bo'yicha savollar ro'yxatin tuzish, umumlashtiruvchi jadval o‘ylab chiqish, individual didaktik kartochkalar tayyorlash) kerak. Bilimlaming o'zlashtirilganligin chuqurroq tekshirish uchun dasturlashtirilgan kartochkalardan shuningdek, o‘quvchilar tomonidan avval tayyorlangan albomdan foydalanish mumkin. O‘quvchilar bilimini tekshirishda umumlashtiruvchi jadvallar alohida ahamiyatga ega, chunki ularda o'yin elementlari bor. Misol sifatida «To'rtinchisi ortiqcha» jadvalini keltirish mumkin. Bu jadvalning har bir qatorida to'rtta umumiy bo'lgan hayvonlardar uchtasi ular uchun umumiy bo'lgan belgi bo'yicha alohida guruhga birlashtirilishi. Jonli tabiat burchagi. Tabiatda davomli (uzoq vaqt davom etadigan) kuzatish va tajribalar o'tkazish uchun jonli tabiat burchagi tashkil qilinishi kerak, u yerda hayvon va o'simliklarni saqlash va zaruratga qarab ulardan geografiyani o'rganishda foydalanish mumkin. Burchak o'quvchilaming darsdan va sinfdan tashqari ishlari uchun baza hisoblanadi. Bu yerda ular yilning istagan vaqtida ish olib borishlari mumkin.
Quyi sinflarda tabiatni o'rganishni hamisha bolalami doimo o‘rab turgan va ularga tanish bo‘lgan o'simlik hamda hayvonlardan boshlash lozim. Bu tamoyilga darslarda ham, sinfdan tashqari mashg'ulotlarda ham amal qilish kerak. Bu tamoyilni amalga oshirishga jonli tabiat burchagidagi ishlar imkon beradi. Shu vaqtning o‘zida u o'quvchilarda jonajon vatanga muhabbatni tarbiyalaydi, tabiat to‘g‘risidagi bilimlarini kengaytiradi. Ekskursiyalar jonli tabiat burchagini tashkil qilishning boshlanishi bo’lishi mumkin. Suv havzasidagi hayot bilan tanisha turib, o‘quvchilar molluska, ninachi qurtlari, har xil qo‘ng‘izlar, peskar (tangabaliq), shuningdek, suv o'simliklarining barchasi akvarium, shisha bonkalar yoki boshqa yaroqli idishlarga joylashtiriladi. Bog‘ va polizlarda ko‘pincha meva, rezavor meva hamda sabzavot o'simliklari zararkunandalarining g'umbak va qurtlari uchraydi. Ekskursiya vaqtida ularni yig‘ib, jonli tabiat burchagida ular ustida hasharotlar taraqqiyotining butun siklini tekshirib borish va qurtning harakatsiz g‘umbakka aylanishini, g'umbakdan kapalak chiqishini kuzatishni tashkil qilish mumkin. Jonli tabiat burchagiga keltiriladigan tirik obyektlar alohida daftarda hayvon yoki o'simlikning keltirish vaqti (kuni), kimdan qabul qilinganligi, hayvonning nomi va holati ko'rsatilib qayd etib borilishi kerak. Jonli tabiat burchagi uchun xona. Jonli tabiat burchagi uchun xona ajratilgani ma’qul. Bunga imkoniyat bo'lmaganda burchak o‘simlik va hayvonlari geografiya xonasi yoki sinfga joylashtiriladi. Jonli tabiat burchagi uchun xona yorug‘ bo'lishi kerak, deraza ro’parasiga qo'yilgan har xil tagliklar ham suv hayvonlari hamda suv o'simliklari bo'lgan akvariumlarni qo‘yish uchun qulay bo'lishi lozim. Agar jonli burchak alohida xonada bo‘lsa, unda qushlarni ham saqlash mumkin. Barcha qush qafaslariga tozalash oson bo‘lishi uchun harakatlanadigan taglik va oziq uchun harakatlanadigan yashik o‘rnatiladi. Maktab tabiat burchagida jo‘r, sa’va, to‘ti, chittak kabi qushlami saqlash ma’qul. Qafaslar devor yoki derazalarga ilib qo'yiladi, ularni shamol o‘tib turadigan joyga qo‘ymaslik kerak, bunday joy qushlar uchun halokatlidir. Terrariumlar xona o'rtasiga yoki devor bo'ylab qo'yilgan, stolchalarga o'rnatiladi. Sut emizuvchilarning (olmaxon, dengiz cho'chqasi) katakchalari xonaning qorong'iroq qismida polga qo'yiladi. Agar Geografiya xonasi katta bo'lmasa, o'simlik va hayvonlarning bir qismi sinflarga joylashtiriladi, kerak bo‘lganda ulardan foydalaniladi. Jonli tabiat burchagini jihozlash. Burchakda hayvonlar uchui ajratilgan joy ularning tabiatdagi hayot sharoitlariga mos bo‘lishi kerak. Akvariumni zoodo‘kondan olgan ma’qul. Ammo akvarium sifatida xohlagan shisha idishdan foydalanish mumkin, lekin shun hisobga olish kerakki, baliqlar asosan to'rtburchak idishda yaxsh ko‘rinadi. Akvariumdagi baliqlar soni uning katta-kichikligiga (o‘lchamiga) va undagi o'simliklarning soniga muvofiq bo‘lishi kerak, bunda yutiladigan va chiqariladigan kislorodning balans ta’minlansin.
Akvarium baliqlari doimiy parvarishga muhtoj. Ularga oziqni zoodo'kondan sotib olish mumkin. Baliqlar shartli refleks hosi qilishlari uchun ularni muayyan vaqtda oziqlantirish kerak. Bolalar suv haroratini termometr bilan o‘lchab tekshirib boradilar. Sudralib yuruvchilar, suvda va quruqlikda yashovchilar uchun xilma-xil ko‘rinish va o'lchamdagi terrariumlar quriladi. Odatdagi terrarium metalldan yoki yog'ochdan tayyorlangan yashik bo‘lib yon va tepa devorlari shisha va to‘rdan iborat. Shisha devor terrariumda yashovchilarni kuzatish, yon devor hamda tepasining to‘rda bo‘lishi toza havo bilan ta’minlash imkoniyatini beradi Terrariumning metall tagligiga tuproq sepiladi, unga o'simlikla o‘tqaziladi va suvli idish joylashtiriladi. Terrariumga undi yashovchilarning yashirinishlari uchun toshlar qo'yiladi. Suvga va quruqlikka ehtiyojmand suv baqalari va tritonlar uchun akvaterrarium, ya’ni quruqlik oroli bo'lgan akvarium quriladi, akvarium tagiga tuproq solingan va suv sathidan bir oz ko'tarilib turadigan shisha bonka qo'yib tayyorlash qiyin emas. O‘simlik va hayvonlar namunalarini yig‘ish, kuzatishlar tashkil qilish. Jonli tabiat burchagining aholisi (ya’ni o'simlik va hayvonlari) uning asosini tashkil qiladi, unga qarab jihozlar tanlanadi. O‘simlik va hayvonlar to'plami geografiya dasturiga ko‘ra o'lkashunoslik xususiyatlari hisobga olinib belgilanadi. Barcha o‘simliklar ularning nomlari, qachon va qayerdan olinganligi to‘g‘risida ma’lumotlar yozilgan yorliqlarga ega bo‘lishlari zarur.
Avvalo, o‘simliklarning shundaylarini tanlash kerakki, bunda jumladan, quruq iqlimga (kaktus, aloe), nam iqlimga (asparagus tradeskansiya) moslashgan o‘simlikIarni, tropik o'simliklarni (begoniya), mo‘tadil iqlim o‘smliklarini (navro'zgul), yorug‘likni sevuvchi (xina) va soyaga chidamli (plushch, aspidistra) o'simliklarni namoyish qilish mumkin bo‘lsin. Keyin shunday o‘simliklar tanlanadiki, ular bilan, masalan, yorongul, fuksiya, begoniya, kaktus, tradeskansiya, elodeya, binafsha kabilarning har xil turlari yordamida turlicha tajribalar o'tkaziladi. Tradeskansiyada qalamchalar bilan ko’paytirishini namoyish qilish maqsadga muvofiq. Begoniya, fuksiya, yoronguldan ham foydalanish mumkin. Barglardan ko’paytirishni uzumbarg binafshasi va boshqa shu turdagi o‘simliklarda ko'rsatish mumkin. Jonli tabiat burchagida tajribalar o‘tkazishda har xil madaniy o‘simliklaming urug‘laridan: loviyaning quruq, ivitilgan urug'idan (1- sinf), rediska, qizil lavlagi, sabzi urug'laridan (2- sinf), pomidor urug‘i va paxta chigitidan (3- sinf) keng foydalaniladi. Tajribalar geografiya va qishloq xo‘jaligi mehnati dasturiga muvofiq o'tkaziladi. Jonli tabiat burchagida hayvonlarning har xil turlari bo'lishi lozim. Barcha akvariumlarda chig‘anoqli molluyskalar bo‘lishi kerak, chunki ular akvarium devorlarini suv o'tlaridan tozalaydi, atmosfera havosidan nafas olganliklari sababli akvariumdagi boshqa hayvonlar uchun zarur bo‘lgan suvdagi havoni yutmaydi. Baliqlardan yashash sharoitlariga uncha talabchan bo'lmaganlari, masalan, guppi, qilich baliq, tilla baliq, to‘rsimon dumli baliq, teleskop, kometa kabilarni saqlagan yaxshi. Aylanchiq baliq, suv qandalasi kabi suv havzalari vakillarini alohida shisha bonkalarda saqlash kerak, chunki ularni baliqlar yeb qo'yadilar. Shuningdek, yirtqich hisoblangan gambuziyani ham alohida saqlagan ma’qul. Geografiya o`qitish jarayonida akvarium katta rol o'ynaydi, o'quvchilar suv hayvonlarining harakatlanishini, qanday ov qilishlarini kuzatadilar, ularning tana qismlarini ko‘radilar. Baliqlami harakatda ko’rib, bolalar ularning harakat a’zolariga e’tibor beradilar, baliqlar hayotida rang qanday rol o‘ynashligini aniqlaydilar. Gambuziya va tangabaliqlarning ko‘payishini kuzatishga alohida e’tibor beriladi. Kuzatish kundaliklarida tangabaliq lichinkalari va gambuziya chavoqlarining paydo bo‘lishi hamda rivojlanish muddatlari yozib boriladi. Akvariumda hayvonlardan tashqari o‘simliklar (shoxbarg, urut, vodokars, vallesneriya, elodeya, ryaska) ham saqlanadi, ular bilan o‘quvchilar dastumi o‘tish davomida tanishib boradilar. Dasturga muvofiq kichik yoshdagi maktab o'quvchilari baqa va qurbaqaning rivojlanishi (itbaliq, dumli baqacha va yetuk baqaning vujudga kelishi) ni ham kuzatadilar. Jonli tabiat burchagida bolalar ularni solishtirishlari, tana qismlarini ko'rib chiqishlari, ularning tuxumlari bir-biridan qanday farq qilishini, tuxumdan itbaliq rivojlanishini kuzatishlari mumkin.

Xulosa.
O‘quvchilar, shuningdek, kaltakesak va toshbaqalarning xulq-atvori, harakatlanishi, tashqi xususiyatlarini ham kuzatishsa bo'ladi. Geografiya o'qituvchisi o'quvchilaming jonli tabiat burchagidagi o‘simlik va hayvonlarni izchil ravishda parvarish qilib borishlariga, gullarni muntazam sug'orishlari, barglarni yuvishlari, hayvonlarni boqishlari hamda toza joyda saqlashlariga erishishi kerak. Buning uchun o‘quvchilaming navbatchiligi yo‘lga qo‘yiladi. Jonli tabiat burchagidagi tajriba, kuzatish va amaliy ishlar o‘qituvchining diqqat markazida bo'lishi va u tomonidan nazorat qilib borilishi kerak. Barcha ishlar reja bo’yicha tuzilishi zarur, reja tuzishda mavsumiylik tamoyiliga amal qilish lozim. Burchakdagi ishlar yillik, yarim yillik va choraklik reja asosida tuziladi. Reja tuzishda o‘quvchilarning qiziqishlari, ishni uddalay olishlari hisobga olinadi. Rejada maqsad va mavzuni belgilash, ishning mazmuni va shakllari ochib berilishi, amalga oshirish metodlari ko‘rsatilishi, O‘quvchilar egallashi mo‘ljallangan amaliy ko‘nikmalar belgilangan bo'lishi kerak. Ayrim mavzularni ham rejalashtirish mumkin. Ish rejasining bajarilishini maxsus jurnalda qayd etib borish zarur. Umumiy daftar jurnal sifatida xizmat qilishi mumkin, unda o‘qituvchi, o‘quvchilar bajargan ishning hajmi va olgan natijalarini ko‘rsatadi.