Amar niyazları 500 ədəddən ibarət olub, həm təsərrüfat xarakterli,həm də nomlar arası xarakterli münasibətləri öyrənmək üçün əhəmmiyyətlidir

XVIII Mövzu
Xanlıqların yaranması və Quba xanlığının xarici siyasəti

XVIII əsrin ikinci yarısı Azərbaycan tarixinin hadisələrlə zəngin və keşməkeşli səhifələrindən biridir. Dövrün ayrı-ayrı məsələləri bir sıra elmi-tədqiqat əsərlərinin mövzusu olmuş, Nadir şahın hakimiyyətinin son dövrləri, xanlıqların meydana gəlməsi və möhkəmləndirilməsi uğrunda mübarizə, Rusiya ilə münasibətlər, regionun tədricən beynəlxalq aləmə çıxması kimi məsələlər müxləlif elmi araşdırmaların mövzusu olmuş və öz həllini tapmışdı.

Məlum olduğu kimi, hələ XVIII əsrin birinci yarısında Azərbaycan uğrunda Rusiya, Türkiyə və İran dövlətləri arasında aparılan mübarizə sonda ölkəyə hərbi müdaxilə ilə nəticələnmiş və Azərbaycan ərazisi həmin dövlətlər arasında bölüşdürülmüşdü. Hərbi əməliyyatların gedişində Azərbaycanın şəhər və kəndləri xaraba qoyulmuş, xalqın var-dövləti qarət edilmiş və ölkə ağır vəziyyətə salınmışdı.
Bəhs etdiyimiz dövrdə mühüm məsələlərdən biri də Azərbaycanda siyasi və sosial-iqtisadi vəziyyət, nisbətə kiçik dövlət birləşmələri olan xanlıqların meydana gəlməsi və öz varlığını qorumaq uğrunda mübarizəsi, şimal-şərqi Azərbaycan xanlıqlarının birləşdirilməsi uğrunda ayrı-ayrı xanlıqların hərbi-siyasi fəaliyyətləri, Rusiya, İran və Türkiyə ilə münasibət­ləri, habelə birləşmə ərəfəsində Quba xanlığının mövqeyidir.
Azərbaycan xanlıqlarının birləşdirilməsi uğrunda gərgin mübarizə aparmış qubalı Fətəli xanın fəaliyyəti haqqında H.Abdullayevin iki əsəri (Азербайджан в XVIII веке и взаимо­отношения его с Росиией. Б.,1965; Из истории Северо-восточного Азербай­джана в 60-80-х годах XVIII вв. Б., 1958) nəzərə alınmazsa, xüsusi tədqiqat əsərləri yoxdur.
XVIII əsrin ortalarından etibarən Azərbaycan tarixinin yeni dövrü başlanır ki, bu ilk növbədə 1747-ci ilin iyununda Nadir şahın öldürülməsi ilə Əfşarlar dövlətinin dağılması nəticəsində yaranmış yeni tarixi şəraitlə bağlı idi. A.Bakıxanov yaranmış vəziyyəti təhlil edərək qeyd edirdi ki, Əfşarlar dövlətinin yerində «ayrı-ayrı xanlıqlar yarandı, onların hakimləri irsən və müstəqil hərəkət edərək müstəqil dövlətlər олдулар».
Azərbaycan xanlıqları nisbətən kiçik dövlət birləşmələri olsalar da, müstəqil daxili və xarici siyasət yeridir, çoxtərəfli danışıqlar aparır, birləşmə siyasətini həyata keçirməyə çalışırdılar. XVIII əsrin ortaları üçün tarixi Azərbaycan torpaqlarında 17 xanlıq (Şəki, Quba, Qarabağ, Şamaxı, Bakı, Naxçıvan, Gəncə, Təbriz, Sərab, Ərdəbil, Xoy, Urmiya, Qaradağ, Talış, Marağa, Maku və Cavad xanlıqları), 6 sultanlıq və 5 məliklik yarandı.
Çox keçmədən bu kiçik feodal hakimləri arasında öz hakimiyyətlərini genişləndirmək uğrunda ara müharibələri başladı ki, bunların içərisində ən qüdrətliləri Urmiya, Şəki, Quba və Qarabağ xanlıqları idi. Fətəli xanın hakimiyyətin illərində Quba xanlığı Şimal-Şərqi Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsini başa çatdırdıqdan sonra tədricən öz hakimiyyətini Azərbaycanın cənub torpaqlarına yaymağa başlamışdı.