Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

NƏTİCƏ
Qarabağ  xanlığı  1747-ci  ildə  N adir  şah  Əfşar  saray  sui-qəsdi 
nəticəsində  qətlə  yetirildikdən  sonra,  onun  silah  gücünə  yaradılmış 
imperiyası  çoxlu  xırda  dövlətlərə  parçalandığı  zaman  Azərbaycan 
ərazisində  yaranmış  20  xanlıq  içərisində  maddi  və  insan  ehtiyatlarma 
görə seçilən xanlıqlardan olmuşdur.
Qarabağ  xanlığı  heç  də  boş  yerdə  yox,  türk-müsəlman  siyasi 
qurum  və  etnik  zəminində  yaranıb  inkişaf  etmişdir.  Xanlıq  Safəvilər 
dövründə [1501-1736 ].  mövcud  olmuş  mərkəzi Gəncə şəhəri olan, Araz 
və  Kür  çayları  arasmda,  qərbdə  Samxet  dağları  və  Göyçə  gölünə  kimi 
uzanan  geniş  bir  ərazini  əhatə  edən  Qarabağ  bəylərbəyinin  zəminində 
yaranmış və onun ərazisinin əsas hissəsini əhatə etmişdir.
Qarabağ  xanhğmm  əsasını  qoyan  Pənahəli  xanm  sələfləri  və 
onun  mənsub  olduğu  Sarıcalı  oymağı  Qarabağın  qədim  sakinlərindən 
idi.  Sarıcalı  oymağı  Otuzikilər  tayfa  ittifaqına  aid  olan  Cavanşir 
tayfasma mənsub idi.
Qarabağ xanlığmm tarixini dörd böyük dövrə bölmək olar:
1.  1748-1763. Xanlığın yarandığı və  möhkəmləndiyi dövr;
2.  1763-1797-ci illər. Xanlığm qüdrətinin zirvəsi;
3.  1797-1805-ci illər. Xanlığm tənəzzül dövrü;
4.  1805-1822-ci  illər.  Xanlığın  Rusiya  təbəəliyinə  keçməsi  və 
müstəmləkəyə çevriiməsi dövrü.
Azərbaycamn  digər  xanhqlarmdan  fərqli  olaraq  Qarabağ 
xanhğmm  ərazisində  mərkəz,  təhlükə  zamanı  isə  sığmacaq  rolunu 
oynaya  biləeək  əhəmiyyətli  bir  yaşayış  məntəqəsi  yox  idi.  Ona  görə  də 
əvvəlcə  Kəbirili  mahahnda  Bayat  qalası,  1752-ci  ildə  Tərnəkütdə 
Şahbulağı  adı  ilə  tanman  qala  inşa  edilmişdi.  Daha  sonra  isə 
Pənahabad  [sonralar  Şuşa  ].  qalası  salmmışdır.  Şuşa  qalasının  inşası 
təxminən  1756-cı  ildə  başa  çatmış,  həmin  ü  Şahbulağı  qalasmııı 
sakinləri,  oymaqların  və  bir  neçə  kəndlərin  kəndxudaları  ailələrini 
köçürüb, bu qalanm içində yerləşdirilmişdi.
Qarabağ  xanlığınm  tarixi  əhəmiyyəti  həm  də  onun  müstəqil 
dövlətçiliyi  qorumaq  üçün  göstərdiyi  qəhrəmanlıq  mübarizəsindədir. 
Məlumdur  ki,  1795-ci  ilin  yaymda  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacar  33  gün 
Şuşanı  mühashədə  saxlasa  da  qalanı  ala  bilməyərək  oradan  Tiflisə 
yollanmışdı.  Yalnız  Qacar  1797-ci  ilin  yazmda  yenidən  Qarabağa 
təkrar  yürüş  edərkən  viran  edlilən  Qarabağda  bu  zaman  iqtisadi 
vəziyyət  ağır,  aclıq  təhlükəsi  olduğuna  görə  də  qalanı 
təkbaşına 
müdafıə  edə  bilməyəcəyini  yəqin  edən  İbrahimxəlilxəlü  xan  kömək 
gətirmək üçün qohumu  avarlı Ümmə  xanın  yanma  getmişdi.  Bəzi şəhər
207

əyanlrmm  xəyanəti  üzündən  qısa  mühasirədən  sonra  Şuşa  təslim 
olmuşdu.
Ağa  Məhəmməd  şah  ikinci yürüşündə  Şuşam zəbt edə bilsə də 
Qarabağ  xanlığım  ləğv  edə  bilməmiş,  bir  neçə  gündən  sonra  buradaca 
saray sui-qəsdi nəticəsində qətlə yetirilmişdi.
Bir  dövlət  kimi  Qarabağ  xanhğınm  öz  idarəçilik  aparatı  var 
idi.  Xanlıqda  dövlətin  başmda  xan dururdu.  Xanlıq  irsən keçirdi.  Xa- 
nın  ən  yaxın  köməkçisi  vəzir  idi.  İbrahimxəlilxəlil  xanm  hakimiyyəti 
dövründə vəzir  vəzifəsini görkəmli Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqif 
icra  edirdi.  Xan saraymda  eşikağası,  xəzinəağası,  ambardarağaşı,  əmi- 
raxıır və  başqa vəzifələr vardı.  Mahalları  minbaşılar və məliklər,  kənd- 
ləri isə darğalar, yüzbaşılar,  kovxalar, məliklər, kəndxudalar idarə edir- 
dilər.  Əslində  minbaşı  və  yüzbaşı  rütbələri  hərbi  rütbələr  idilər.  Onlar 
hərbi əməliyyatlar zamanı  min və yüz  nəfərlik  dəstələrə  başçılıq  edirdi- 
lər.  Mahal  naibləri həm  inzibati,  həm  də  məhkəmə  hakimiyyətinə  ma- 
lik idilər.  Kəndxudalar və kovxalar kənd icmaları tərəfmdən seçilirdilər. 
Onlarm  başlıca  vəzifələri  icma  üzərinə  düşən  vergiləri  toplamaqdan  və 
kənddə asayişin qorunmasmdan ibarət idi. Xanlıqda digər mühüm vəzi- 
fələrdən bir darğa vəzifəsi idi.
Qarabağ  ən  böyük  hərbi  qüwəsi  olan  xanlıqlardan  idi.  Xan 
hərbi  zərurət  olduqda  10-15  min  döyüşçü  toplaya  bilirdi.  Sıravi  qoşu- 
nun  əsas  hissəsini  elatlar  təşkil  edirdi.  Zərurət  zamanmda  mahallarm 
və kəndlərin piyada tüfəngçiləri mahal məlikləri  ilə birlikdə qoşun sıra- 
larma ahnırdılar.
Xanlar  xanlığın  müdalıə  qabiliyyətini  gücləndirmək  üçün  qalalar 
və  istehkamlar  inşasma xüsusi diqqət  yetirirdilər.  Məlum  olduğu  kimi, 
Pənahəli xan hakimiyyətinin ilk dövründəcə Bayat və Şahbulağı qalala- 
rım inşa etmişdi.
Xanlığın ən etibarlı qalası Pənahabad [Şuşa ].  qalası idi.  Şuşa qala 
divarlarmm  möhkəmliyi  Ağa  Məhəmməd  xan  Qacarm  hücumları  za- 
mam  çox  ciddi  sınaqlardan  uğurla  keçmişdi.  Şuşanın  yolu  üstündə  də 
iki qala-Ağoğlan və Əsgəran qalaları inşa edilmişdi.
Qacarlarm  Qarabağı  tabe  etmək  cəhdləri  puca  çıxsa  da  XVIII 
yüzilliyin  sonu  -   XIX  yüzilliyin  əvvəlbrində  Qarabağ  xanlığmın  xarici 
siyasi  vəziyyəti  mürəkkəb  və  olduqca  ağır  idi.  Bir  tərəfdən  yeni  şah 
digər  tərəfdən  Rusiya  xanlığı  ələ  keçirməyi  planlaşdırırdılar.  Xan 
saraymm özündə də ixtilaf müşahidə olunurdu.
Xanm  qocalığmdan  istifadə  edib  bütün  idarə  işlərini  öz 
əllərinə 
alan 
əyanlar 
bir-birinə 
düşmən 
olan 
iki 
qrupa 
bölünmüşdülər.  Bu  qruplardan  xanm  böyük  oğlu  Məhəmmədhəsən 
ağanm  başçılığ  etdiyi  qrup 
ruslarm 
Cənubi 
Qafqazm 
işlərinə
208
qarışmasım  gözbyərək  heç  bir  vəchb  İrana  tabe  olmaq  istəmir, 
xamn  digər  oğlu  Əbülfət  ağanm  başçılığ  etdiyi  qrup  isə  əksinə,  hər 
vasitə  ilə şahı razı  salmağa  çalışırdı.
İlk  əvvəllər  qacar  meylli  qrupun  üstünlüyü  müşahidə  olunurdu. 
Bu  qrupun  təsiri  ilə  İbrahimxəlilxəlil  xan  şaha  bəzi  zahiri  tabeçilik 
əlamətləri göstərdi.
Eyni  zamanda  1801-ci  ildə  Kartli-Kaxetiya  çarlığmı  ilhaq  edən 
Rusiya qəti  surətdə Azərbaycan xanlıqlarımn zəbt etməyə çalışır.  1803- 
cü  ilin  sonunda  mühasirədən  sonra  həmlə  ilə  Gəncəni  alan  rus 
qoşunlarımn  komandanı  Sisianov  1804-cü  ilin  yayında  İrəvana  yürüş 
edir,  ancaq  uğur  qazanmır.  O,  bundan  sonra  əsas  diqqəti  Qarabağ 
xanlığımn  ələ  keçirilməsinə 
yönəltdi. 
İbrahimxəlilxəlil 
xandan 
Rusiyanın  himayəsinə  keçmələrini tələb etdi.
Belə  bir  şəraitdə  Qarabağ  xanlığında  ruslara  rəğbət  bəsbyən 
Məhəmmədhəsən  ağanın  dəstəsi  üstün  gəldi.  Vəziyyəti  öz  xeyrinə 
dəyişmək üçün  Əbülfət  xanı  böyük  hərbi qüvvə  ilə  Qarabağa  göndərdi, 
lakin 
bununla 
Qarabağ 
xanlığı 
ilə 
münasibətləri 
daha 
da 
kəskinləşdirdi.  Xan Rusiya himayəsini qəbul etməyi qərara aldı.
Onu  da  göstərmək  lazımdır  ki,  İbrahimxəlilxəlil  xanın 
Rusiyanm  himayəsini  qəbul  etmək  istəyi  heç  də  bütün  Qarabağ 
əhalisinin  iradəsini 
ifadə 
etmirdi. 
Qarabağ 
əhalisinin 
böyük 
əksəriyyəti,  hətta  İbrahimxəlilxəlil  xana  çox  yaxm  olan  bəylər  belə, 
onun  bu  addımma  etiraz  edirdibr.
1805-ci  il  maym  14  [yeni  təqvimdə  26-sı  ].  İbrahimxəlilxəlil 
xan  Sisianovun  Gəncədən  20  verst  aralıda  Kürəkçay  sahilindəki 
düşərgəsinə 
gəbrək 
11  maddədən  ibarət  himayə 
müqaviləsini 
imzaladı  və  sədaqət  haqqında  andlı  öhdəlik  imzalamaqla  əslində 
xanlıq Rusiyamn yarımmüstəmləkəsinə çevrilmişdir.
İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  suveren  hüquqlarınm  bir  hissəsindən  əl 
çəkməklə  öz  taxtını  və  Qarabağın  bütövlüyünü  qorumaq  istəmişdir. 
Ancaq  çox  tez  bir  zamanda  xanın  yanıldığı  məlum  olmuşdur.  Rusiya 
himayəsinin  qəbulundan  cəmi  bir  il  sonra  yanındakı  xristian  məlikbr 
tərətindən qızışdırılan mayor Lisaneviç  1806-cı ilin yayında hücum edib 
silahsız xanı, onun bir neçə ailə üzvünü və qulluqçusunu - cəmi  17 nəfəri 
vəhşicəsinə  qətlə  yetirmişdir.  Bu,  əhalinin  böyük  hiddətinə  səbəb  olsa 
da Cəfərqulu  ağa  yaranmış  vəziyyətdən  rus  qoşunlarını  Qarabağdan 
qovub  çıxarmaq  üçün  istifadə  etməmişlər.
Xanlıq  ərazisində  rus  və  qacar  qoşunları  arasmda  hərbi 
əməliyyatlar  əhaliyə  böyük  zərbə  vururdu.  Vəziyyət 
o 
dərəcədə 
ağırlaşmışdı  ki,  əhalinin  əksəriyyəti  təsərrüfatla  məşğul  olmaq 
imkanmı  belə  itirmişdi.  Rus  işğalmın  əhali  üçün  olmazın  bəlalar
209

gətirdiyini  görən  Azərbaycanm  bir  çox  feodal  hakimləri, 
o 
cümlədən 
Qarabağm  yeni  hakimi 
Mehdiqulu 
xan  artıq  rus 
komandanlığı  ilə  əwəlki  kimi  əməkdaşlıq  etməkdən  imtina  edir, 
bəzi  hallarda  isə  İran  tərəfinə  keçmək  üçün  imkanlar  axtarırdılar. 
Bu  bir  çox  cəhətdən  Rusiya  hakimiyyət  orqanlarınm  amansızlığı 
və  onlarla  təhqiramiz  şəkildə  rəftar  etmələri ilə  bağlı  idi.  Şübhəsz 
ki, həm  də  Mehdiqulu  xan  öz  atasmın  mayor  Lisanoviç  tərəfindən 
amansızhqla  qətlə  yetirilməsini  unuda  bilməzdi.
1813-cü  ilin  oktyabrm  12-də  Rusiya  ilə  Qacarlar  arasmda 
bağlanmış  Gülüstan  müqaviləsinə  görə  Arazdan  şimaldakı  bir  çox 
Azərbaycan  xanlıqları  kimi  Qarabağ  xanlığı  da  Rusiya  işğalı  altmda 
qaldı.
Müharibədən  bir  qədər  sonra  rus  hökuməti  xanlıqları  ləğv  edib 
rus zabitləri tərəfindən idarə olunan əyalətlərə çevirməyə başladı.  1822- 
ci  ildə  Mehdiqulu  xan  İrana  qaçmağa  vadar  edildi  və  Qarabağ  xanhğı 
ləğv  olundu.  Bundan  sonra  İran  və  Türkiyədən  ermənilərin  Qarabağ 
ərazisinə köçürülməsi prosesi gücləndi.  Bununla  belə,  1992-1994-cü illər
I  Qarabağ  müharibəsində  Qarabağ  erməni  quldurlaıı  təıəfindən  işğal 
olunana  qədər  vilayətdə  əhalinin  əksəriyyətini  azərbaycanlılar  təşkil 
etmiş,  Qarabağ  həmişə  Azərbaycan  torpağı  kimi  qalmış  və  müvəqqəti 
erməni  işğalma  baxmayaraq  bu  gün  də  dünya  ictimaiyyəti  Qarabağı 
Azərbaycanın  tərkib  hissəsi kimi  tanıyır.  Azərbaycanın  bu  öz  ayrılmaz 
tərkib  hissəsi  üzərində  suverenliyini  bərpa  edəcəyi  gün  çox  uzaqda 
deyildir.
210
B İ B L t O Q R A F İ Y A
1. 
Abdullayev  M.Q.  Xanlıqlar  və  rus  müstəmləkəçiliyi  dövründə 
Şimali Azərbaycanda aqrar  münasibətlər [XIX  əsrin 40-cı  illərinə 
qədər ]..  Bakı, Adiloğlu, 2005, 232 səh.
2. 
Ağamalı  F.  XVIII  əsrin  ikinci  yarısı  -   XIX  əsrin  əwəllərində 
Quzey  Azərbaycan  xanlıqlarımn  sosal-iqtisadi  vəziyyəti.  Bakı-
1999, s.  304.
3. 
Ağamalı  Y.  Qarabağ  xanlığımn  qonşu  xanlıqlar  və  digər 
dövlətlərlə münasibətləri.  t.e.n.  dissertasiyası.  Bakı-2002.
4. 
Axundov N.  Qarabağ salnamələri.  Bakı, Yazıçı,  1989, 232 
səh.
5. 
Aräslı H.  17-18-ci əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı
6. 
Azərbaycan aşıq və şair qadınları.  Bakı,  1974.
7. 
Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisa-
di və mədəni nəticələri [XIX -  XX əsrin əvvəlləri ]..  Ə.N.  Quliyev 
və V.D.  Moçalovun red.  ilə Azərb.  SSR EA-mn  nəşriyyatı.  Bakı, 
1956, 289 səh.
8
. 
:
8.1.1  Azərbaycan  MEA  A.A.  Bakıxanov  adına  Tarix  institutunun  Elmi
arxivi, inv.  1795/1
8.1.2 Yenə orada inv.  1795/2
8.2  Yenə oarada inv.21
8.3  Yenə orada inv 8908
9. 
Azərbaycan  Respublikası  Dövlət  Tarix  Arxivi  [ARDTA  ].,  f.24, 
siy.l, iş  141
10.  Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası [ASE ]., III cild,  Bakı,  1979.
11.  Azərbaycan  tarixi  [Uzaq  keçmişdən  1870-ci  illərə  qədər  ]..
S.Əliyarhnm redaktəsi ilə. Bakı,  1996 s.872.
12.  Azərbaycan  tarixi  [yeddi  cilddə  ]..  II  cild  [məsul  red.  Vəlixanh  N 
]..  Bakı, Elm,  1998,  596 səh.
13.  Azərbaycan  tarixi  [yeddi cilddə  ]..  III  cild  [O.Əfəndiyevin  redak- 
təsi ilə ]..  Bakı, Elm,  1999, 584 s.
14.  Azərbaycan  tarixi  [Z.Bünyadov  və  Y.Yusifovun  redaktəsi  ilə  ]., 
Bakı,  1994.
15.  Baharlı.  Əhvalati-Qarabağ.  Qarabağnamələr,  II  c.  Bakı,  Yazıçı, 
1991, s.269-302.
16.  Cəmşidov Ş.  İbrahimxəlil xan  Şuşa qalasmı  nə üçün tərk etmişdi? 
//Azərbaycan gəncləri qəzeti, 8, VIII.  1974.
17.  Dadaşzadə A. XVIII əsr Azərbaycan lirikası.  Bakı,  1980.
18.  Dadaşzadə A.  Vaqif [Həyat və yaradiciliği]  Az.  SSR EA Nəşriyyatı, 
B ak ı-  1966.  190s.
211

19. 
Dəlili  II.Ə.  Azərbaycanm  cənub  xanlıqları  XVIII  osrin  ikinci 
yarısmda.  Bakı, Elm,  1979.  144 s.
20. 
Dəlili H.Ə.  Qarabağ xanlığımn banisi Pənahəli xan haqqmda yeni 
məlumatlar.  //Azərbaycan  SSR  EA  xəbərləri  [Tarix  və  hüquq 
seriyası 
]., 
1971, 
N
q
 
1, 
s. 
42-47.
21.  Dəlili  H.Ə.  Urmiya  xanlığmın  tarixi  oçerki.  Tarix  elmləri 
namizədi dissertasiyası.  Bakı,  1967// AMEA TİEA,  fond  1, siy.  1, 
iş  105 [6371  1„
22.  Əfəndizadə  R.  XIX  əsrin  əwəllərində  Nuxa  şəhərində  sex 
quruluşu və kustar peşələri //AMEA TİEA, iş  10.
23. 
Əhməd  bəy  Cavanşir.  Qarabağ  xanlığmm  1747-1806-cı  illərdə 
siyasi vəziyyətinə  dair //Qarabağnamələr,  I c.,  Bakı,  Yazıçı,  1989, 
s.  149-183.
24. 
Əhməd  bəy  Cavanşir.  Qarabağ  xanlığmm  siyasi  vəziyyətinə  dair 
[1747-ci  ildən  1805-ci  ilə  qədər  ]..  Qeydlər  və  tərcümə.
B.Şükürzadənindir.  Bakı,  1961,102 səh.
25.  Əliyev F.M ., Əliyev M.M.  Naxçıvan xanlığı.  Bakı,  1996,106 s.
26.  Əliyev F.M ., Əliyev U.  F.  İrəvan xanlığı.  Bakı,  1997,124 s.
27.  Əliyev  F.M.  XVIII  əsrin  I  yarısmda  Azərbaycanda  ticarət.  Bakı, 
Azərbaycan SSR EA-nın nəşriyyatı.  1969,  122 s.
28.  Əliyev  F.M.  Şimali  Azərbaycan şəhərləri.  Azərb.  SSR  nəşriyyatı. 
Bakı,  1960,  135 s.
29.  Əliyev İ.  Dağlıq Qarabağ.  Tarix, faktlar, hadisələr.  Bakı,  1989.
30.  Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri.  Ön söz, tərcümə, qeyd 
və  şərhlərin  müəllifi  II.Məmmədov  [Qaramanlı  ]..  Bakı,  Şuşa,
2000, 576 s.
31.  Gülmalıyev  M.M.  XVIII  əsrin  son  rübü  -  XlXəsrin  I  yarısında 
Azərbaycan kəndinin sosial-iqştisadi strukturu.  Bakı,1989.  279 s.
32.  Hacıyeva  Z.  Qarabağ  xanlığı  sosial-iqtisadi  münasibətlər  və 
dövlət quruluşu.  Bakı, 2005.  254 s.
33.  Ilacı  Seyid  Əbdülhəmid.  Şəki  xanları  və  onlarm  nəsilləri.  Şəki 
xanlığmm  tarixindən.  Bakı,  1958.
34.  Həmidova  Ş.  Gürcü  mənbələri  Gəncə  xanlığı  haqqında  //Azərb. 
EA  Xəbərləri  [Tarix,  fəlsəfə və  hüquq  seriyası  ].,  1999-ci  il,  >fe  2, 
s.68-73
35.  Həmidova  Ş.  XVIII  əsrin  ikinci  yarısinda  Azərbaycan-Gurcüstan 
münasibətləri tarixindən Bakı  1985.  100 s.
36.  Həsənəli  Qaradaği.  Qarabağ  vilayəlinin  qədim  və  cədid  keyfiyyət 
və  övzaları  [iqtibas  ].  //Qarabağnamələr,  II  c,  Bakı,  Yazıçı,  1991, 
s.  349-358.
212
37. 
Həsən İxfa Əlizadə.  Şuşa şəhərinin larixi //Qarabağnamələr,  II c., 
Bakı, Yazıçı,  1991, s.  309-348.
38. 
Ilüseynli R.S.  Azərbaycan ruhaniliyi XVIII yüzillıyin sonu  XIX 
yüzilliyin ortalarmda.  Bakı, NDA,  1996.
39. 
Hüseynov  Y.  «Qarabağnamələr»  Azərbaycan  tarixini  öyrənmək 
üçün mənbə kimi.  Bakı, 2007.
40. 
Hüseynzadə  Ə.  «Bəhrə»  istilahı  haqqmda  //Azərbaycan  SSR  EA 
məruzəbri.  1961, XXVII c, JVb 11, s.  1097-1101.
41. 
Hüseynzadə Ə.  Gövhər ağa vəqfı. //Azərbaycan SSR EA Xəbərlə- 
ri, ictimai elmlər bölməsi,  1959, 
M
 1  s.
42. 
Hüseynzadə  Ə.  Mirzə Yusif Qarabaği və  onun  tarixi  -  safl əsəri// 
Qarabağnamələr, II kitab, Bakı, Yazıçı,  1991, s.6-8.
43. 
Hüseynzadə Ə.  XIX əsrin II  yarısında  Azərbaycan  tarixşünaslığı.
B.,  1967.
44. 
Xəlilli X. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. 
Bakı, Nurlan, 2007 s.  384.
45. 
Xəlilli X.  Qarabağ:  Etnomənəvi inkişaf tarixi.  Bakı,  Günəş,  2006,  80 
s.
46. 
Xəlilov X.  Qarabağm etnik  tarixindən /Azərb.  SSR  EA  Xəbərləri 
[Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası ].,  1988, N93,
47. 
Ishaqi.N. Maku xanlığı. Tar.e.n.  dis., Bakı,  1966
48. 
İsmayılov M., Bağırova M.  Şəki xanlığı.  B., Azərnəşr,  1997, 
76 s.
49.  Jan Gevr. Xacə şah [tarixi rom an ].. II kitab, Bakı, Gənclik,  1994,
224 s.
50.  Köçərli F.  Azərbaycan ədəbiyyatı.  I c.  Bakı, Elm,  1978,  598
51. 
Köçərli T.  Qarabağ  [Qarabağ  tarixinin  saxtalaşdırılması  əleyhinə 
]., Bakı, Elm, 2002, 472 s.
52.  Qarabağnamələr.  I  cild  [tərtib  edəni  və  çapa  hazırlayanı  t.e.n.
Akif Fərzəliyev ]..  Bakı, Yazıçı,  1989,192 səh.
53. 
Qarabağnamələr.  II cild [tərtib edəni və hazırlayam professor Na- 
zim Axundov ]..  Bakı, Yazıçı,  1991, 450 səh.
54. 
Qeybullayev  Q.  Qarabağ  [etnik  və  siyasi  tarixinə  dair  ]..  Ba- 
kı,1990.
55. 
Mahmudov  Y.,  Şükürov  K.  Qarabağ  [Real  tarix,  faktlar,  sənədlər  ]. 
Bakı, Təhsil,  2005, 380 s.
56. 
Mir  Mehdi  Xəzani.  Kitabi-Tarixi  Qarabağ  //Qarabağnamələr»,
II c., Bakı, Yazıçı,  1991, s. 93-202.
57. 
Mirzə Adıgözəl bəy.  Qarabağnamə. Bakı,  1950.
58. 
Mirzə  Adıgözəl  bəy.  Qarabağnamə //Qarabağnamələr,  I  kit.,  Ba- 
kı,  1989, s.  5-102.
213

59. 
Mirzə  Camal  Qarabaği.  Qarabağ  tarixi //Qarabağnamələr,  I  kit., 
Bakı,  1989, s.  104-148.
60. 
Mirzə  Camal  Qarabaği.  Qarabağ  tarixi  [Tərcümə,  müqəddimə, 
qeydlər və adlar göstəricisi F.Babayevindir ]., B.,  1959.
61. 
Mirzə Rəhim Fəna.  Tarixi-Cədidi-Qarabağ //Qarabağnamələr,  II 
kit.,Bakı,  1991, s.  248-268.
62. 
Mirzə  Yusif  Qarabaği.  Tarixi  Safı  //Qarabağnamələr.  II  kitab, 
Bakı,  1991, s.  5-92.
63.  Molla Pənah Vaqil’. Seçilmiş əsərləri.  Bakı,  1978.
64.  Mustafayeva N. Cənubi Azərbaycan xanlıqları.  Bakı,  1995.
65.  Mustafayev  C.  M.  Xanlıqlar  dövründə  Azərbaycanda  sənətkar- 
lardan  toplanan  veıgilər  haqqmda  //Azərbaycan  EA  xəbərləri 
[Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası ].,  1994, N
q
  1-4, s.  48-58.
66. 
Mustafayev  C.M.  Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda sənətkarlıq. 
Bakı, 2002.
67.  Mustafayev  C.M.  Şuşa  şəhərinin  əsasımn  qoyulması  tarixi 
haqqmda  bəzi mülahizələr // Tarix və onun  problemləri,  1998,  JM
q
l.[3 ]., s.  57-61.
68. 
Mustafayev  Q.  Qarabağ  və  Gəncə  xanlıqlarının  əhalisi.  T.e.n.  dis. 
Bakı, 2008.
69.  Mustafazadə T.  Quba xanlığı, Bakı, 2005,474 s.
70.  Mustafazadə  T.  XVIII  yüzillik  -  XIX  yüzilliyin  əvvəllərində  Os- 
manlı-Azərbaycan münasibətləri, B., 2002,  372 s.
71.  Piriyev  V.  Azərbaycan  XIII-XIV  əsrlərdə.  Bakı,  Nurlan,  2003, 
458  s.
72.  Rzaqulu  bəy Mirzə Camal  oğlu.  Pənah xan və İbrahimxəlii xanm 
Qarabağda hakimiyyətləri və  o  zamanm hadisələri 
II
  Qarabağna- 
mələr, II c., Bakı,  1991, s.  203-246.
73.  Sadıqov  H.  Azərbaycan  Avropa  dövlətlərinin  diplomatiyasmda 
[1747-1829 ]..  Bakı, Təfəkkür, 2004,  376 səh.
74.  Sadıqov  H.18  əsrin  sonu  19  əsrin  əvvəllərində  Rus  Türk 
münasibətlərində Cənubi Qafqaz problemi Baki  1993
75.  Şükürzadə  Ə.B.  Əhməd  bəy  Cavanşirin  tərcümeyi  halı.  Əhməd 
bəy  Cavanşirin  Qarabağ  xanlığmm  1747-1805-ci  illərdə  siyasi 
həyatma  dair  əsərinə  müqəddimə  //Qarabağnamələr,  I  c,  Bakı, 
1989, s.  150-155.
76.  Şükürzadə  Ə.B.  Qacar  işğalçılarına  qarşı  mübarizə  tarixindən.  B., 
1943.
77.  Talıbzadə  İ.A.  XIX  əsr  və  XX  əsrin  əwəllərində  Azərbaycanda 
suvarma və sudan istifadə.  Bakı, Elm,  1980,152 s.
214
78. 
U m u d lu   V .A .  Şim ali  A zərb aycan m   Çar  R u siyası  tərəlındən  işğalı 
və  m üstəm ləkəçilik  əleyhinə  mübarizə.  [1801-1828]  Bakı,  Elm 
2004  180s.
79. 
V erdiyeva N .Y .  X IX   əsrin birinci yarısm da A zərb aycam n  əhalisi. 
Bakı,1993.
80. 
Kafkaz araştırmaları cild  1  İstanbul  1988  s.  254.
81. 
Kurat  Nim et  Türkiye  ve  Rusya:  18  yuzyıl  sonundan  Kurtuluş 
savaşlarına kadar Türk - rus iüşkileri  1798-1919  Ankara  1970
82.
83. 
1.  O sm anlı  devleti  ile  A zerbaycan  türk  hanlıkları  arasmdakı 
m ünasibetlere  dair  arşiv  belgeleri  [1578-1914  ]..  T .C .  Başbakanlıq 
D evlet  A rşivleri  G enel  M üdürlüğü  O sm anlı  A rşivi  D aire  Başkan- 
lığı, Y ayın  JV
q
 4, A nkara, c.  1 , 1992
83.2.  Yenə  ora,  cild  1  Ankara  1993
84. 
AöacoB 
O. 
TapaöarcKoe 
xaHCTBO.  Eaıcy, 
TaxcHjı, 
2007.  280c.
85. 
AÖAynjıaeB  T.B.  A3ep6aÖA»caH b  XVIII  bbkc h  BsaMooTHomeHHa  ero 
c Poccneö.  H
3
-B
0
 AH A3ep6.  CCP,  Eaıcy,  1965  r.,  621  c.
86. 
AÖAynjıaeB  T.E.  H
3
  hctophh  A3ep6aiı/pKaHa  bo  BTopon  nonoBHHe 
XVIII  BeKa  //Tpvfltı  HHCTHTyra  hctophh  AH  A3ep6.  CCP,  t .  XIV, 
1960,  c.  57-114.
87. 
AÖAynjıaeB  T.E.  H
3
  hctophh  CeBepo-BocTOHHOTO  A3ep6aHff»caHa  b 
60-80 rr. 
X yiII 
BeKa.  EaKy,  H3,n.  AH  Ä3ep6.  CCP,  1958,  210 c.
88. 
ABanoB 
3 . 
ApxHTeKTypa ropo^a IIIyniH.  EaKy, 
3jim ,  1977,  112 
c.
89. 
1. 
A k t m  
KaBKa3CKOH Apxeorpa4)HHCCKofi 
K o m h c c h h   [A K A K  
]., 
t .  
I, 
T h(J)jihc, 
1869, 
c  
760.;
89.2. 
t
.  II,  T
h
4>
jihc
,  1868,  c.;1238
89.3. 
t
. III,  T
h
^
jjihc
,  1869 c.760
89.4. 
t
.  IV.  THfjwmc,  1870.  c.  1016
89.5. 
t .  
V. 
Th<])jihc, 
1873 
c . 
1170.
89.6.1. t.  VI.  h  1, 
Th(]m ihc 
1874 c.941
89.6.2. 
t .  
V I ,  h 2 
Th(J)jihc 
1875  c.950
89.7. 
t.VII,  T
h
4>
jihc
  1878,  c  1015.
89.8 
t .  
V m , 
Th<])jihc 
1881. 
c . 
1010
90. 
Ajihcb  M.  Me>K£oyco6Hbie  bohhh  h 6opb6a 3a  BepxoBHyıo BJiacTb  b