Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u


§1. Qarabağın qədim vo orta əsrlor dövrüno ümumi bir baxış



Yüklə 10,58 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/35
tarix31.01.2017
ölçüsü10,58 Mb.
#7210
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35
§1. Qarabağın qədim vo orta əsrlor dövrüno ümumi bir baxış
Haraıya  molumdur  ki,  Azərbaycan  orazisi  insamn  yarandığı  vo 
formaiaşdığı  böigəbrdən  biridir.  Əlvcnşli  təbii-coğrafı  şərait  ən  qədim 
dövriordən  Azərbaycanda  ibtidai  insaniarm  məskən  salmasma  şərait 
yaradırdı.  Öz  növbosindo  Axorbaycanın  Kür və Araz çaylarmm  arasın- 
da  yerləşən  hissəsi ən  qədim  insanların yaşayış  məskəni  olmuşdnr.  Qa- 
rabağdakı  Azıx,  Tağiar  və  Zar  mağaraları  ən qədim  zamaniarda  insan 
yaşayış  məskoniori  olmuşiar.  Füzuii  şəhəri  yaxınlığında  Quruçay  dəro- 
sindəki Azıx mağarasından adi çay daşlarından  az fərqlənən kobud,  ən 
qədim  daş  alətlər  tapılmışdır.  1968-ci  ildə  Azərbaycanm  görkəmli  ar- 
xeoloqu  Mohommədoli  Hüseynov  bu  mağaradan  350-400  min  il  owəl 
yaşamış insanın alt çənə sümüyüııün qalığım tapmışdır.
Qarabağ ərazisi  antik dövrdə və erkən orta əsrbrdə Azərbaycanın 
qodim  dövlotbrindən  Albaniyanm Ilti  və  Arsax  vilayətbrinin  ərazisini 
təşkil  cdirdi.  Ərəb  işğalından  sonra  əsasən  düzənlikdə  yeriəşən  Uti 
Araıı, Arsax isə Aqvan adianmağa başlamışdır.
Molumdur  ki,  Albanyianm  Kür  çayından  conubdakı  orazisi  «no- 
həng»  adlandırılan  dörd  iri  vilayətə  -  Arsax,  Uti,  Paytakaran  və  Sünik 
vilayətlorinə  bölünürdü.  Paytakaran  [mənbələrdə  onu  Kaspiana,  bəzon 
do  Balasakan  adlandırırlar  ].  Mil  və  Muğan  düzlorinin -cənubundan 
başlayaraq Xəzər dənizinə qədər uzanan ərazini əhatə edirdi.  Sünik  [Si- 
sakan  J.  Albaniyamn  cənub-qərb  hissəsində  Arsaxdan  cənub-qorbdə 
yerləşirdi,  indiki  Zongozuru  və  ondan  qorbdoki  əraziiəri  ohatə  edirdi. 
Uti [Otena  J.  Paytakarandan qərbdə, Arsaxdan şimalda İbcriya sərhəd- 
dinə qədər uzanan  bir ərazini əhatə edirdi.  Antik şəhəriər Ayniana, Xa- 
ni  vo  Anariak,  habelo  bir  müddət  Albaniyanm  paytaxtı  olmuş  Bordo 
[Partav J., eləcə də Xalxai və Seqarn şəhərləri bu vilayətdə ycrbşirdi.
Bərdə  551-ci  ildən  alban  katolikosunun  iqamətgahı,  630-cu  ildən 
iso  M ehranibr  sülabsindon  olan  böyük  alban  knyazlarmın paytaxtı  ol- 
muşdur  [162,  s.  259  J.  Uti vilayəti öz  növbəsində daha kiçik ərazilərə -  
qavarlara  bölünürdü.  Oniann  ən  mühümləri  Qardman  və  Sakasena 
qavarları  idi.  Qardman  IV  əsrdon  mehranilorin  irsi xanodanı  olmuşdur 
[162,  s.  259].
22
Uti  vilayətində  uti,  qarqar  və  savd  [sovd  J.  tayfaları  yaşayırdı. 
Əfsanəyə  görə  onlar  Albaniyanın  əfsanəvi  hakimi  Aranın  törəmələri 
idilər.  Utidə saklar da yaşayırdı [162, s.  259 J.
Ümumiyyətio,  Albaniyada  qədimdəıı  alban,  qarqar,  kaspi,  quqar 
və  b.  yerli  avtoxton  türkdilli  tayfalar  yaşayırdı.  Miladın ilk  əsrlərindən 
burada aran, bolqar, qoros, kəngər, qıpçaq,  peçeneq, hun, çul, tərtər və 
başqa  türk  tayfaları  da  yaşamağa  başlamışdılar.  Məhz  yerli  tiirkdilli 
albanlar cənubda yaşayan türkdiüi atropatenlibrlə birlikdə Azərbaycan 
xalqınm  soykökünü  təşkil  edirlər.  Tədqiqatçı  Q.Qeybullayevin  haqlı 
olaraq  qeyd  etdiyi  kimi,  əgər  XI-XII  əsrbrdə  oğuz-səlcuq  türkbrinin 
axınına  qədor  Azərbaycanda  türkdilli  əhali  yaşamasaydı,  iki-üç  yüz  il 
ərzində  «qafqazdilli»  əhali  necə  türkləşə  bilərdi  [54,  s.  14  ].  Əslində 
oğuz-səlcuq türklərinin gəlişi ilə Azərbaycan xalqının dili yox, dilindəkı 
dialekt  dəyişmişdir,  bu  vaxta  qədər  ölkədə  türk  dilinin  şimal-qərb 
dialekti  [hun-bulqar  ].  üstünlük  təşkil  etdiyi  halda  bu  vaxtdan  sonra 
cənub-qərb diaiekti [oğuz ]. üstün gəlir.
Llti I-VI  yüzilbrdə  arşaki  alban sülabsinin,  VI-VIII  yüzilbrdə  isə 
M ehranibr  alban  sülaləsinin  hakimiyyəti  altmda  olmuşdur.  V  əsrdə 
Utiyə  hunlar  soxulmuşlar.  705-ci  ildə  Uti  ərəblər  tərəfindəıı  qəti  işğal 
olunmuş  və  Arran  adlandınlan  siyasi-inzibati  vilayətin  tərkibinə  daxil 
edilmişdir.  IX  əsrdə  Arranda  ərəblərdən  asılı  knyazlxqlar  arasında  Uti 
knyazlxğx  da  var  idi.  IX  əsr  ərəb  tarixçibrinin  və  coğrafşünaslanmn 
yazdığxna  görə  vilayət  əhaiisinin  dili  arran,  yəni  alban  dili  idi  [162,  s. 
260 ].
Uti vilayətinin  tərkibinə  daxil  olan  Girdiman  qavarı  Kür  çayının 
sağ  sahilində  yerləşirdi.  Qərbdə  Kür  çayınm  qolu  Xramiyə  qədər  uza- 
nırdx.  Mehranüər  sonralar  öz  ərazüərxm  genişləndırən  zaman  bu  qava- 
rm ərazisi  Kürün  soi  sahilinə də  [Göyçay və  Girdmançaym  hövzəsinə  |. 
yayılmışdı.  Mehranilər  Girdimanda  eyni  adlı  qaia və məbəd  inşa etdir- 
mişdir [162, s.  260-262 ].
Arsax indiki Dağlxq Qarabağxn və Mil düzünün bir hissosini əhatə 
edirdi.  Arsax  12  kiçik inzibati vahidə bölünürdü.  Əhalisi qarqariar,  uti- 
b r, xəzərlər, barsillər və başqa tayfalardan ibarət idi.  Arsax I-IV əsrlər- 
də  alban  arşakibrinə,  VI-VIII  əsrbrdə  isə  mehranüəx'ə  tabe  idi.  Alba- 
niyanxn siyasi və dini həyatmda Arsaxm rolu böyük idi.  Albaniyanm bir 
çox  katalikoslarx  məhz  Arsax  ruhanibri  arasından  seçilmişdi.  705-ci  il- 
dən  sonra  Arsax  da  Uti  kimi  xilafətin  tərkibinə  daxil  edilmişdi.  IX  əs- 
rdə  Qriqori  Hamama  əwəikinə  nisbətən  daha  məhdud  ərazidə  Aiban 
dövbtini bərpa edərkən Arsax, habeb Utinin bir hissəsi də onun dövlə- 
tinin  tərkibinə  daxil  idi.  Onun  oğlu  Saakm  hakimiyyəti  XI  əsrə  kirai 
davam etmişdir [162, s. 262-263 ].
23

705-ci  ildə  ərəblər  Albaniyanın  siyasi  müstəqilliynə  son 
qoyduqları  zaman  fürsətdən  istifadə  edən  erməni  katalikosu  İlya  xəlifə 
Əbdülməliyə  çuğulluq  cdərək  bildirmişdi  ki,  albanlar  xilafətə  qarşı 
Bizansla  ittifaqdadırlar  və  onlarla  birlikdə  xristitanlığın  diofizit 
ehkamma  etiqad  edirlər,  alban  katolikosları  öz  xütbələrində  Bizans 
imperatorunun  admı  yad  edirlər  [162,  s.  554  ].  Ərəblərin  təzyiqi  ilə 
alban  kilsəsi  erməni  kilsəsi  kimi  monofizitliyə  etiqad  etməli  olmuşdur. 
Bununia  yanaşı  alban  kilsəsi  1836-cı  ilə  kimi  avtokefal-müstəqil  kilsə 
kimi  qalmışdır.  Ərəb  işğalmdan  sonra  Aibaniyamn  düzən  zonasmda, 
şəhərlərində  islam  dini  kütləvi  şəkildə  qəbul  edildiyi  halda,  dağlıq 
zonada  xristian  alban  kilsəsi  fəaliyyətini  davam  etdirdiyindən  ideoloji 
zəmində  ctnik  paıçalanma  baş  verdi.  X.Xəlillinin  yazdığı  kimi,  islam 
dininin qəbulundan sonra da müxtəlif tayfa və el adları ilə yaşayan yerli 
və  gəlmə  türk  əhalisinin  türk  etnonimi  altında  etnokonsolidasiyası 
davam  edirdi,  dağlıq  zonada  yaşayan  albanlar  isə  İslam  dimini  qəbul 
etmədiklərindən türk etnoniminə də keçmədilər,  alban etnonimi altında 
xristian  türk  mədəniyyətini  davam  etdirdilər  [44,  s.  131-132  ].  Alban 
kilsəsi  erməni  dilində  ibadətə  keçməyə  məcbur  olmuşdusa  da, 
Qarabağın xristian əhalisi alban mənliyini saxlamaqda davam edirdi.
X.Xəlilli  bu  məsələ  ilə  bağlı  düzgün  olaraq  yazır:  «Albanlar 
bütünlüklə  alban-türk  dili  və  mənəvi  mühitində,  İslam  dini-siyasi 
hakimiyyəti  şəraitində  yaşayırdılar.  Dini  dillər  tarixin  heç  bir 
mərhələsində  və  heç  bir  ölkədə  ümumxalq  dilinə  çevrilməmiş,  dini 
müəssisələrdə 
çalışan 
insanlarm 
müəyyən 
hissəsi 
bu 
dili 
bilməmişdir».[45,  s.  24  ].  Y.Mahmudov  və  K.Şükürovun  qeyd  etdiyi 
kimi,  «qriqoryanlaşdırmaya  nisbətən  erməniləşdirmə  uzun  proses 
olmalı idi və həqiqətən də,  bu  bclə oldu» [55,  s.  22 ].
Ilətta  XVIII  əsrdə  də  Qarabağın  alban  xristianları  az  alban 
mənliklərini  unutmamışdılar.  Təsadüfi  deyil  ki,  məliklər  lsay,  Şirvan, 
Scrgcy  və  İosif  1723-cü  ilin  martında  rus  çarı  I  Pyotra  yazdıqları 
məktubda  «qonşu  müsəlman  aqvanlarm  [albanların-T.M.  ].  xristian 
aqvanlar  [albanları  T.M.  ].  incitdiyindən  gileylənir,  vətənlərini 
Albaniya ctnoslarını isə alban adlandırırdılar [96,  s. 30-31,  99 ].
Yalnız  XVIII  əsrdə  Rusiyamn  regiona  fəal  müdaxiləsindən 
sonra,  xüsusən  də  XIX  əsrin  əvvəlində  Şimali  Azərbaycan  Rusiya 
təıəfindən  işğal  olunduqdan  sonra  İran  və  Türkiyədən  ermənilərin 
ölkəmizə,  o  cümlədəıı  Qarabağa  köçürülüb  yerləşdirilməsi  nəticəsində 
Qarabağın 
dağlıq 
hissəsində 
yaşayan 
qriqoryan 
albanlarm 
crmpmhşdirilınəsi
 
proscsi 
başa  çatJr. 
Diqqətəlayiq 
haldır  ki, 
ermənibşdirilmək  istəməyən  bir  çox  qriqoryan  albanlar  xristianlıqdan 
imtina  edərək  müsəlmanlığı  qəbul  etmiş  və  beləliklə  də  əcdadı  bir  olan
24
Azərbaycan  türkləri  ilə  yenidən  qaynayıb  qarşımışdılar.  M.Xəlilli 
erməni  müəllifi  A.Y.Xan-Aqodun  bu  sözlərini  misal  gətirir:  «İrandan 
gəlmə  ermənilər  yerli  Qarabağ  ermənilərindən  [xristian  albanlarından- 
X.X.  ].  dilləri,  hətta  geyimləri  ilə  fərqlənirlər.  İran  erməniləri  yerli 
ermənilərin  [xristian və  albanlann-X.X.  ].  dilini  başa  düşmürlər.  Lakin 
gəlmələr tezliklə yerlilərin dilini unutdurdular [45,  s. 44 ].
XII-XIII yüzillərdə Arsaxda Xaçın knyazlığı  yüksəlməyə başlayır. 
Onun  hakimi  Həsən  Cəlal  özünü  Albaniya  çarı  adlandırırdı.  Həsən 
Cəlal monqollarla ittifaq bağlamışdı.
XIII  yüzillikdə  Iləsən  Cəlal  nəsli  monqollar  tərəfindəıı  dünyəvi 
hakimiyyətdən  məhrum  edüdikdən  sonra  bu  nəslin  nümayəndələri 
ölkənin  rulıani  başçısı  kimi  qalırlar.  Qaraqoyunlu  Cahan  şah  həmin 
nəslin nümayəndələrinə «məlik»  rütbəsi verir, bundan sonra həmin nəsil 
beş  törəmə irsi mülkə  -  Gülüstan,  Çaraberd,  Güləbörd, Xaçm və Dizaq 
məlikliklərinə bölünür [161,  s. 45 ].
Qarabağ  adımn  təxminən  XII  əsrdən  meydana  çıxması  ehtimal 
edilir [54,  s. 99  ].  Q.Qeybullayev  Qarabağ  toponimini peçeneq  -  kəngər- 
brin bir qolu  olan Qarabay /Qarabağ/ tayfasınm  adı  ilə  bağlayır [54,  s. 
96-99  ].  LIələ  qədimdən  Qarabağ  ərazisində  qafqazdilli  əhali  ilə  yanaşı 
çoxsaylı türk tayfaları - barsilbr, sabirlər, hunlar və b.  yaşayırdı.
Bunu  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Qarabağ  toponiminə  təkcə 
Azərbaycanda  deyil,  türk  xalqlarınm  yaşadığı  bir  çox  ərazibrdə  - 
Qarsda,  Şimali  Qafqazda,  Türkmənistanda,  Əfqamstanda  və  başqa 
ölkələrdə rast gəlmək olur [71,  s.  97 ]. XIII-XIV yüzüliklərdə Qarabağın 
sərhədləri  cənubda  Araz  çayına,  cənub-qərbdə  Həkəri  çayma,  şimal- 
qərbdə  Zəyəmçaya,  şimalda  və  şimal-şərqdə  Kür  çayma,  cənub-şərqdə 
Quştasfa çatırdı [71, s.  99 ].
İki  türk  mənşəli  sözün  birbşməsindən  əmələ  gələn,  Qarabağ 
toponominə  ilk  dəfə  1284-cü  ildə  Fəzlullah  Rəşidəddinin  [1247-1318  ]. 
«Cami - ət - təvarix» əsərində təsadüf olunur.  Bir yerdə  o yazn- ki,  Qazan 
xan  bu  qış  Qarabağda  qışlamaq  barədə  qəti  qərara  gəldi  [188,  s.  231  ]. 
Digər  bir  yerdə  vergi  verən  yerlər  sırasında  Qarabağın  adı  çəkilir  [188,  s.
244  ]..  Ayrı  bşr  yerdə  isə  Rəşidəddin  müxtəlif  yerlərdə  olan  mülklərinin 
adını  çəkərkən,  Qarabağda,  Muğanda,  Aranda  və  Şəkidə  300  fəddan 
torpağının  olduğunu  yazır.  Toponomiya  üzrə  məşhur  tədqiqatçı  yazır: 
«Bu ad o  bölgənin dağlıq hissəsinə  [Arsaxa ].  nə zaman şamil edilmişdir 
-  sualı  həb  qaranlıqdır.  Hər  halda  bir  şey  aydmdır  ki,  «Qarabağ» 
toponimi türk mənşəlidir və bu adm dağlıq əraziyə aid edilməsi də məhz 
türk  dillərində  damşan  əhalinin  mövcud  olduğu  bir  şəraitdə  baş  verə 
bibrdi».[54,  s.  212 ].
25

Rətıg  bildiran  söz  və  istilahlardan  düzəlmiş  toponimlər 
siyahısına  aid  edilən Qarabağ ifadəsi  bir  sıra  müəlliflər  tərəfindən geniş 
bağ  [Qara  bağ  ].  mənası  kimi  açıqlamr.  Güman  olunur  ki,  adm birinci 
hissəsi,  yəni  «qara»  sözii  qədim  türkdilli  xaiqlarda  rəng  mənasında 
deyil,  «çox»,  «böyük»,  «geniş»  mənasmda  işlənmiş,  ikinci  hissə  «bağ» 
sözü  isə fars  sözü  olub,  təsərrüfatda bağçılığın geııiş inkişafı ilə əlaqədar 
yaranmışdır.  Əsrimizin əvvəllərinə qədər sahəsinin  50 %-dən çoxu  meşə 
və  bağlarla  örtülü  olan  bu  ərazinin  Qarabağ  admı  daşıması  təsadüfı 
deyildir»  [53,  s.  416  ],  Çiləbörd  mahalmdakı  Kiçik  Qarabağ,  Ulu 
Qarabağ,  [Böyiik  Qarabağ  |.  toponomindən  bəhs  edən X.Xəlilov yazır: 
«Ulu  Qarabağın  sıx,  qalııı  meşəlik  bir  sahədə  yerləşməsi  Qarabağ 
toponimini  sıx  qalm  meşəlik  yer  kimi  izah  edən  müəllinərin  fikrini 
əyani  olaraq  təsdiq  edir».[46,  s.  14  ].  Eyni  zamanda  Qarabağ  adınm 
türkdilli peçeneq-kəngəıii  tayfalarından birinə məxsus  olması haqqında 
fərziyyə  vardır.  Q.Qeybullayev  yazır  ki,  Qarabağ  adlı  tayfanın 
Albaniyamn  tərkibində,  eyni  zamanda  Naxçıvanda  məskən  salan 
peçeneg -  kəngərlilərin içərisində yaşaması, XVI  əsr müəllifi Həmdüllah 
Qəzvininin  Qarabağ  əyalətində  Qarabağ  adlı  yaşayış  məntəqəsinin 
olmasmı  deməsi,  1727-ci  ilə  aid  sənədlərdə  Naxçıvanda  Qarabağ  adlı 
kəndin admın çəkilməsi,  «Arsaxda»  peçeneglərlə  bağlı qədim və müasir 
toponimlərin  olması,  orada  Qarabağ  tayfasmm  qədimdən  məskun 
olduğunu  və  Qarabağ  toponiminin  həmin  taylamn  adı  ilə  əlaqədar 
yarandığını göstərir [54,  s.  98-99 ].
Belə  hesab  edirlər  ki,  Azərbaycan  ərazisində  Qarabağ  adlı  şəhər 
mövcud  olmuşdur.  Qarabağ  əyalətindən  kənarda,  hətta  Araz  çaymın 
cənubunda  Qarabağ  şəhərinin  mövcud  olması  fikri  ilə  bağlı  Baharh 
yazır:  «Və  yeııə  Qarabağ  qədimdir.  Belə  ki,  Kürün  bu  tərəfbri  Qara- 
bağdır,  nəinki bu  şəhərə  Qarabağ adı  qoyulub.  Belə  ki, məndə 80  təliqə 
üzü ki, böyük xəlilənin dəftərxanasında var və keçən padşahlardan veri- 
lib və təliqələrin tarixi 600 il,  500 il,  300 il oldu.  Kopyalarmı yazmışam. 
Çünki çox  köhnə  olmuşdur.  O  təliqələrdə  Qarabağ və  Şirvan və  Gəncə 
və Bərdə yazıhbdır.  Məlum olur ki, Qarabağ qədimdir və bu şəhərin adı 
deyil  və  təliqələrin  məzmunundan  belə  məlum  olur  ki,  Qarabağ  var 
imiş.  Amma  məlum  deyil  ki,  şəhər  imiş  və  yainki,  mahalın  adıdır.  Və 
bir  də  ki,  mahala  Aran  deyirlər.  Aran  Mil  düzündə  olan  Peyğəmbərin 
adıdır ki, asarı var» [15, s.  272 ].
Çox  hissəsi  yüksək  yayla  olan  Qarabağm  iqlimi  mülayim,  suyu 
bol,  torpağı məhsuldar olduğu üçün həmişə böyük  hökmdarların diqqə- 
tini  cəlb  etmişdir.  1064-  cü  ildə  Gürcüstan  səfərindən  dönərkən  böyük 
Səlcuq sultam Məlikşah burada qışlamışdır.  Elxanibrin yay iqamətgahı
26
Qarabağda  yerbşirdi.  Teymur  və  daha  sonra  Ağqoyunlu  hökmdarları 
da Qarabağda qışlamağı xoşlayırdılar [83.1,  s.  19 ].
XIII-XIV  əsıiərdə  Qarabağ  Azərbaycanda  baş  verən  ictimai- 
siyasi  hadisəbrin  əsas  mərkəzbrindən  biri  idi.  H ülakibr  və  Cəlairibr 
dövbtlərinin  hökmdaıiarı  daim  Qarabağda  istirahət  ediıdi.  Qazan  xan 
və Arpa xan Qarabağda taxta çıxmışdılar.
Qarabağ  XVI  əsıin  əvvəlbrində  yaranmış  Azərbaycan  Səfəvi 
dövbtinin  13  vilayətindən  biri  olub  şahın  təyin  etdiyi  bəylərbəyi 
tərəfındən  idarə  olunurdu.  Bəybrbəyliyin  mərkəzı  Gəncə  şəhəri  idi. 
Qarabağm  ilk  bəybrbəyi  Azərbaycan  Qacaıiar  tayfasınm  Ziyadoğhı 
oymağından  olan  Şahverdi  Sultan  olmuşdur.  O  bu  vəzifəyə  XVI  əsrin 
ortalarmda  xüsusi  xidmətlərinə  görə  I  Təhmasib  tərəfindən  təyiıı 
olunmuşdu [208, s.  86 ].
1578-1590-cı  illər  Səfəvi-Osmanlı  müharibəsi  zamanı  Qarabağ 
müvəqqəti  olaraq  osmanlılar  tərəfindən  işğal  edilmişdir.  XVII  əsrin 
əvvəllərində  I  Şalı  Abbas  Azərbaycan  torpaqlarını  geri  qaytardıqdan 
sonra Qarabağı yenidən Ziyadoğlulannm idarəçiliynə vermişdir.
1727-ci  ildo  bəybrbəyliyin  hüdudları  Beyləqandan  Tifiisə  qədər 
olan ərazini əhatə edirdi [30, s. 4-9  ].
XVII 
yüzilin  əvvəllərinə  kimi  xristianlar  Qarabağın  yüksək 
inzibati  hakimiyyətində  qətiyyən  təmsil  olunmamışdılar.  Qarabağın 
dağlıq  hissəsində  olan  xristian  alban  məlikbrinin  hər  birinin 
hakimiyyəti  adətən bir  kəndə  yayıhrdı.  XVII  yüzilin  ovvəllərində  Səfəvi 
şahı I  Abbas  məlik  rütbəsini ilk  dəfə  olaraq  hakim  səviyyəsinə qaldırdı 
[Türkiyəyə qarşı müharibədə göstərilən yardımm  müqabilində ].  [208,  s. 
70-73  ].  Qarabağın  dağlıq  ərazisi  beş  hissəyə  bölünüb,  hər  hissə  bir 
məlikin  idarəsinə  verildi.  Məlik  öldükdən  sonra  vəzifə  oğluna  keçiıdi. 
Məlikin digər oğlanları bəy adlanırdı.
Qeyd  etmək  lazımdır ki,  Qarabağda  yaşayan  qriqoryan  etiqadlı 
xristian  əhali  Səfəvi  dövbtinin  dağılmasmdan  istifadə  edərək  bölgənin 
dağlıq  ərazisində  sığınacaq  istehkamları  qurub,  məlikbrin  rəhbərliyi 
altında Qarabağ bəylərbəyliyinə qarşı itaətsizlik göstorirdilər.
1823-cü  ildə  Qarabağ xanlığının ləğv  edilməsi  ilə  bağlı  keçiribn 
sayımda  da  məlikliklərin  əhalisi  haqqmda  tutaıiı  statistik  məlumat 
verilir.  Həmin  sayım  üzrə  bütün  Qarabağ  əyabtində  18.563  aib  qeydə 
ahnmışdı,  onlardan  beş  məlikliyin  payma  yalnız  1.559  ailə  və  ya  bütün 
ailəbrin 8,4 faizi düşürdü [175, v.  1-226 ].
1736-cı  ildə  Muğan  qurultayında  Nadir  özünü  şah  seçdirdiyi 
zaman  Ziyadoğlular,  habelə  İyirmidörd,  Otuziki,  Cavanşir və digər  l-ir 
sıra  başqa  azərbaycanlı  tayfa  başçıları  etiraz  etmişdilər.  Nadir  şah 
Ziyadoğlulardan  qisas  alaraq  Qazax  və  Borçalı  elatlarını  onların
27

tabeçiliyindən çıxarıb Kartli çarmm tabeçiliyinə keçirdi. Daha sonra isə 
yerli  Azərbaycan  feodal  hakimləri  üzərindo  nəzarəti  artırmaq  üçün 
Şirvan,  Qarabağ,  Təbriz,  Çuxursəd  bəylərbəylikbrini  mərkəzi  Təbriz 
şəhəri olmaqla Azərbaycan vilayətinə daxil etdi və bu vüayətin idarəsini 
öz qardaşı İbrahimxəlil xana etibar etdi [13, s.  378-379 ].
Nadir  şah  eyni  zamanda  Qarabağda  yaşayan  Cavanşir,  Otuz  iki 
və  Kəbirli  tayfa  birləşmələrini  də  ona  müxalif  mövqedə  dayandıqları 
üçün  cəzalandırdı.  Onlardan  bir  çoxunu  Xorasanm  Sərəxs  mahalına 
köçürdü.  Qarabağm  dağlıq  hissəsində  yaşayan  mənşəcə  alban  olub, 
müəyyən  qədər  erməni  təsirinə  düşmüş  məliklərə  də  əmr  etdi  ki, 
Qarabağ  [Gəncə  ].  bəylərbəyliyinə  deyil,  onun  özünə,  yaxud 
Azəıbaycan hakimi təyin etdiyi qardaşı İbrahimxəlil  xana tabe  olsunlar 
[58,  s.  30  ].  Otuzikibr  tayl'a  biriəşməsi  Qarabağın  qədim  və  güclü 
tayi'alarından  biri  olmuşdur.  Qarabağda  otuz  iki oymaqda  yerləşdiyinə 
görə  belə  adlamrdı.  Həmin  tayfa  birləşməsinin  içərisində  Cavanşir 
tayfasımn  nümayəndəbri  də  var  idi.  Bəzi  tarixçibrin  fikrincə 
cavanşirbr  Hülakü  xan  zamanında  Anadoluya  köçmüş,  Əmir 
Teymurun zamanmda isə Qarabağa köçürülmüşbr [83.1,  s.  19 ].
§ 2. Pənahəli xamn  Qarabağda müstəqil dövlət yaraönası
Bir qədər  Cavanşir tayfasmın  mənşəyi barədə:  [Cavanşir  eli qızıl- 
baş  tayfalarına  mənsub  olmayan  müxtəlif tayfa  əm irbri  sırasma  daxil 
edilmişdi  ]..  Mirzə  Camal  yazır:  «Mərhum Pənah  xanın  əsil-nəsəbi  Di- 
zaqm  Cavanşir  elindəndir».  Bu  el  qədim  zamanlarda  Türküstandan 
gəlmiş  Bəhmanlı elinin bir qolu  olan Sarıcalı  oymağmdandır [59,  s.  110 
].  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  adlarmı  çəkdiyi  Cavanşir,  Kəbirli,  Otuziki, 
Kolanı,  Bəhmənli  və  başqa  Azərbaycan  türk  tayfaları  Qarabağ 
vilayətinin  köklü  elatları  idilər  [49,  s.  56  ].  Otuziki  tayfası  Səfəvi 
dövründə ölkə  [müəyyən vergi  immunitetinə malik  ərazi vahidi ].  təşkil 
edirdi,  Cavanşir tayfasınm başçısı  isə bu  tayfa  birləşməsinin irsi hakimi 
idi [205,  s.  84 ].
Cavanşirlərin  yaşadığı  oymaqlardan  biri  də  Dizaq  mahalında 
yerləşən  Sancalı  oymağı  idi.  Rəvayətə  görə  bu  oymağm  adı  onun 
əsasmı  qoyan  Əli  adlı  şəxsin  kürən  olması  ilə  əlaqədar  Sarıca  Əli  kimi 
çağırılması  ib  bağlı  olmuşdur.  Əhməd  bəy  Cavanşir  Pənahəli  xanın 
Sarıca Əlinin varisi İbrahimxəlilxəlil ağanın Hulaku  xanın [1256-1265 ]. 
nəvəsi  Arqun  ağanın  [1284-1291  ].  nəslinbn  olması,  Mirzə  Yusif 
Qarabaği  Cavanşir  tayfasınm  tatar  elinə  mənsubluğu  barədə  məlumat 
verirlər  [23,  s.  158,  62,  s. 14  ].  Əhməd  bəy  Cavanşir  yazır:  « 0   [Pənahəli 
xan  -   T.M.  ].  Hülaku  xanın  nəvələrindən  biri  olan  Arqun  şahın 
nəslindəndir.  Onun  əcdadı  olub,  Araz  çayının  sahilində,  Bəhmənli
28
kəndinin  yaxınlığında  Alaqarğa  oymağında  yaşayan  Məhəmməd  xan 
adlı  birisi  ceyran  dərisindən  qayrılmış  perqament  üzərində  ya/.üan  bir 
qəbaləyə  əsasən  Kürəkçay,  Kür,  Araz,  Əlincəçay  və  Göyçə  gölü 
arasındakı  200  verstə qədər uzunluğu və  bu  qədər  də eni  olan Qarabağ 
torpaqlarmı  satın  almış  və  uzun  müddət  bu  yerdən  müsləqil  surətdə 
istifadə  edərək  hələ  sağlığmda  oranı üç  oğlu  arasmda  bölüşdürülmüşdü 
[23,  s.  158-159  ]. 
Ehtimal  var  ki,  Cavanşir  tayfası  XVI  əsrin 
başlanğıcında  Qarabağın,  xüsusən  Bərdənin  cənubunda  yerli  köçəri 
tayfaların  tərkibində  ycrli  hakimlər  tərəfmdən  «Otuz  ıkı»  adı  altmda 
süni  birləşməyə  daxil  edilmişdir.  Cavanşir  tayfası  sayca  və  qüdrətcə 
digər tayfalardan  seçildiyinə  görə  onlarm başçısı  hesab  olunurdu»  [205, 
s.  30  ].  «Pənahəli  bəy  1693-cü  ildə  öz  sərvətini  artırmağa və  mülklərini 
xeyli  genişləndirməyə  nail  olmuşdu.  İbrahimxəlilxəlil  ağanın  böyük 
oğlu  Fəzləli  bəy  Nadir  şahın  sarayında  eşikağası[58,  s.  31  ].  [Mirzə 
Adıgözəl. bəyə  görə  naib  ].  vəzifəsinə  təyin  olunmuşdu.  Ancaq  bir  dəfə 
şahın qəzəbinə düçar olaraq qətlə yetirildi [58,  s.  31  ].
Mirzə  Yusif Qarabağinin  yazdığına  görə  isə  Fəzləli  bəy  Nadir 
şahın  apardığı  müharibəbrdən  birində  döyüş  meydanmda  həlak 
olmuşdur  [62,  s.  15  ].  F.Əliyevin  yazdığına  görə  Fəzləli  bəyiıı 
cəzalandırılmasına  onun  qarabağlıların  köçürülməsinə  açıq  etirazını 
bildirməsi səbəb olumuşdur [92,  s. 73 ].
Fə/bli  bəyin  digər  qardaşı  Pənaholi  bəy  [Ə.şükürzadəyə  görə 
1693-cü  ildə  anadan  olmuşdur  ].  onun  yerinə  eşikağası  vəzifəsinə  təyin 
olunsa da qardaşımn aqibətinə tuş  gələcəyini düşünərək  1738-ci ildə altı 
nəfər qohumu  ilə  sarayı  tərk edib  qaçmışdır.  Ə.  Şüküızadənən  yazdığına 
görə  isə  bu  hadisə  1741-ci  ildo  baş  vermişdir.  Onun  yazdığına  görə 
Pənahəli  xana  həsəd  apardığından  bəziləri  ona  böhtan  atmış,  hətta  şaha 
xəbər  vermişdilər  ki,  guya  Pənahəli  onu  öldürüb  taxta  sahib  olmaq  istəyir 
[76,  s.  4-5  ]..  Mirzə  Camal  yazır  ki,  Pənahəli  xan  müəyyən  müddət 
Zəngəzur  yaylağında,  Qara  M urtuza  bəyin  yanmda  qaldı,  sonra  isə  öz 
tərəfdarlarım  toplayaraq,  Gəncəyə,  Naxçıvana,  Şəkiyə  və  digər  yerlərə 
basqmlar  ctmişdir.  O,  əhalini  də  öz  tərəfınə  çəkmək  üçün  ələ  keçirdiyi 
mal-qaranı,  allan  paylayırdı.  O  zaman  təqribən  on  beş  yaşma  çatmış 
böyük  oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağa  Xorasanda  yaşayırdı.  Bir  neço  vax- 
tdan  sonra  o  da  atasmın  dalınca  Qarabağa  gəldi  [59,  s.  111  ].  Əhməd 
bəy  Cavanşir  yazır:  «...  Pənah  Əli  onu  tutmaq  üçün  gəbnlərlə,  habclə 
Dağıstan tərəfdən olan  basqınlardan  ölkəni qoruyanlarla  mübarizodoki 
müvəffəqiyyətdən  ruhlanaraq,  gələcəkdə  özü  üçün  daha  əlverişli  şorait 
yaranacağı təqdirdə əhalinin rəğbətini qazanmaq məqsədib, xalqa zülm 
cdənlərə  qarşı  amansız  olmaqla,  adi  partizan  dəstələri  başçılarına 
nisbətən daha çox insanpərvərlik göstərirdi».  Bu zaman təqribən on  beş
29

yaşıııa çatmış  böyük oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağa da bir müddətdən sonra 
Qarabağa Pətıaholi boyin yanma gəlir [23,  s.  158 ].
Mir  Mchdi  Xəzaninin  yazdığma  görə XVII  əsrin son otuzilliyııdə 
Səfəvi  şahlarından  biri  İbrahimxəlil  Sultamn  (o  Budaq  Sultanm  oğlu 
idi].  Cavanşir  və  Otuziki  ellərinin  başçısı  təyin  olımması  haqqında 
fərman  vcribmiş.  İbrahimxəlil  Sultan  ycddi  yüz  otuz  nəfər  süvari 
toplamalı  idi.  O,  doqquz  tümən  və  yeddi  min  Təbriz  altunu  məvacib 
alırmış [56, s.  105].
Mir  Mchdi  Xəzaninin  yazdığma  görə  Fəzləli  bəy  Nadir  şah 
tərəfmdən  edam  etdirilməmiş,  öz  əcəli  ilə  ölmüşdür.  Sonra  Nadir  şah 
onun  qardaşı Pənahəli  bəyi öz qulluğuna götürmüş, Pənahəli bəy Nadir 
şahm osmanlılarla apardığı müharibələrdə fərqlənmişdi [56,  s.  105-106].
Mir  Mehdi  Xəzani  Pənahəli  bəylə  şah  saraymdaıı  qaçanların 
adlarmı  çəkir:  oğlu  İbrahimxolilxəlil,  Lütfəli  bəyin  bacısı  oğlu  Seydəli 
bəy,  Hacı  Məhəmməd  bəy,  Şahverən  bəy,  Hümmətəli  bəy,  Küküş  bəy, 
Xəzaninin  yazdığına  görə  Pəııəhəli  bəy  iki-üç  ili  Qarabağ  dağları  və 
meşələrindo,  Şəki vilayətinin  Qəbələ  mahalmda qaçaqçılıq etmişdir  [56, 
s.  106-107 ].
1747-ci  il  iyun  ayının  19-dan  20-nə  keçən  gecə  Nadir  şah 
öldürüldükdən  sonra  İranda  mərkəzi  hakimiyyət  iflic  vəziyyətinə 
düşdüyündən  imperiyanın  ucqarlarında,  o  cümbdən  Azərbaycanda 
xalq  azadlıq hərəkatmın qəbbəsi üçün şərait yarandı.  Azərbaycanda 20- 
yə  yaxm  müstəqil  və  yarım-müstəqil  xanhqlar  təşəkkül  lapdı.  Belə  bir 
tarixi  şəıaitdə  Pənahəli  xan  da  Qarabağ  xanlığımn  əsasını  qoydu.  O, 
200-ə  qədər  süvari  tərəfdarı  ilə  birlikdə  Qarabağa gəlib  özünü  xan  elan 
etdi.  Pənahəli bəy öz hərəkəlini özünün Hülakülər sülaləsindən olan Ar- 
qun xanın nəslindən olması barədə irəlidə xatırladığımız rəvayətlə əsas- 
landırırdı.
Pənahəli  xan  vaxtilə Xorasana  köçürülmüş  Cavanşir  və  başqa  el- 
lərin  özbaşına  bütünlükb  oradan  köçüb  vətənə  gəlməkdə  olduqlarını 
eşidib  öz  ətrafındakılarla  birlikdə  Qarabağ  ellərini  qarşılamaq  üçün 
getdi.  Köçmənlər  ö/,  əvvəlki  yurdlarına  dönüb  məskunlaşdılar.  Mirzə 
Camal  Qarabağinin yazdığma görə «elbrin camaatı var-yoxdan çıxmış, 
soyulmuş, əziyyət çəkmiş və yoxsul olduğuna görə Pənahəli xan Şirvan, 
Şəki,  Gəncə,  İrəvan  və  Qarabağın  ətraf ellərini  qarət  etdi  və  bu  yolla 
soydaşlarınm maddi vəziyyətini bir qədər yaxşılaşdırdı [59,  s.  111  ].
Mirzə  Camal  Cavanşir  Gəncə  və  Şəki  xanlıqlarınm,  Xəmsə 
məliklərinin  törədəcəkləri  təhlükəsinin  qarşısını  almaq  üçün  müdafiə 
xaıaktcrli  qalanm  bina  edilməsini  belə  təsvir  edir:  «Qısa  bir  zamanda 
möhkəm hasar və xəndək qayrıldı, bazar, hamam və məscid tikildi. Xan 
bütün  ailəsini,  qohumlarını  və  el  böyüklərini,  əhl-əyalım  oraya  topladı.
30
Ətrafda  olan camaat, hətta Pənalı  xamn tərəqqisini,  omm rəftar və mə- 
həbbətini görən Təbriz və Ərdəbil vilayətlərmin bir  çox əhalisi və sənət- 
karları belə öz  ailəbri ilə birlikdə gəlib  Bayat  qalasmda yerləşdi»  [59,  s. 
111
-
1 1 2
].
Pənahəli  xana  rəsmi  şəkildə  xanlıq  titulunun  verilməsi  Adil  şa- 
hm [Əliqulu  şah  ].  adı  ilə  bağlıdır.  Mirzə  Camal  Cavanşir  yazır:  «Mər- 
hum  Nadir  şah  öldürüldükdən  sonra,  qardaşı  oğlu  Əliqulu  xan,  Adil 
şah ləqəbilə mərhum Nadir şahm  şahlıq  taxtma  çıxdı.  Adil  şah  tərəfin- 
dən Azərbaycan ölkəsinə sərdar təyin edilmiş, Təbriz şəhərində yaşayan 
Əmir Aslan xan Pənah xanın Qarabağda olan beb bir şöhrət və istiqla- 
liyyətini  eşitdikdə,  öz  adından  ona  [hədiyyə  olaraq  ].  at,  qılınc  və  xələt 
göndərərək, onu Adil şaha itaət etməyə dəvət və təşviq etdi.
Mərhum  Pənah  xan  onun  elçilərinə  layiq  olan  hörmət  və  meh- 
ribanlıq göstərdi» [59, s.  115].  Mirzə Adıgözəl bəy isə Əmir Aslan xanın 
şəxsən  Pənah  Əli  bəyin  görüşünə gəldiyini  qeyd  edir.  «Əmir Aslan  xaıı 
Pənahəli  bəyi  görmək  arzusu  ilə  gəlib  onunla  görüşdü.  Həmin  gecə 
Pənahəli  bəyə  sultanlıq,  sabahı  gün  xanlıq  mərhəmət  etdi.  Adil  şaha 
itaət etməyi ona məsləhət gördü [58, s.  330 ].
Əhməd  bəy Cavanşir isə belə yazır:  Pənah xan isə məlikbrə rəğbəl 
bəsbyən  və  ona  həsəd  aparan  qonşuluqdakı  xanların  fitnələrindən 
qorxuya  düşüb,  xaricdən  kömək  və  himayə  axtarmağa  məcbur  oldu. 
Buna  görə də  o,  sərdar  Əmir  Aslan xanm  yanına  elçi  göndərib  şaha  öz 
itaətini bildirdi.  Yenicə Təbrizə gəlmiş  olan və belə iğtişaşlı məmləkətdə 
müttəfiq tapmaqda  çətinlik  çəkən  sərdar  üçün bu,  göydəndüşmə bir  şey 
oldu.  Bundan  bir  az  sonra  sərdar  çoxlu  qoşunla  Bayata  gəldi.  Burada
o,  Pənah xanla birlikdə Şamaxı, Nuxa və Gəncə xanlıqlarım Adil  şahın 
təbəəliyinə  tabe  etdi.  Pənah  xanın  hökumətə  göstərdiyi  bu  xidmət 
müqabilində  sərdarm  xahişi  ilə  Adil  şah  tərəfindən  verilmiş  fərmana 
əsasən Qarabağ xaıılığı xüsusi  bir malikanə kimi ona verildi»  [23,  s.  160 
].  Göründüyü  kimi  Əhməd  bəy  Cavanşir  digər  müəllillərə  nisbətən 
mübaligəyə yol vermişdir.
1748-ci  ildə  Adil  şah  qardaşı  İbrahimxəlil  Mirzə  tərəfmdən 
öldürüldü.  Qarabağlı  Kazım  xanın  dönüklüyü  nəticəsində  Əmir  Aslan 
xan da İbrahimxəlil Mirzənin əlinə keçdi [23,  s.  160-161  ].
Əgər Azərbaycan xanlıqlarmm hər  biri hansma  bir qala şəhərin 
ətrafmda 
təşəkkül 
tapmışdısa, 
Qarabağ 
xanlığı 
ərazisində 
möhkəmbndirilmiş  şəhər  yox  idi.  Buna görə  də xanm ilk  işi etibarh  bir 
qala  inşa  etdirmək  oldu.  1748-ci  ildə  Kəbirli  mahalmda  Bayat  qalası 
inşa  olundu  [58,  s.  34  ].  Mirzə  Camal Qarabaği yazır:  «flələ  Qarabağın 
Xəmsə  mahalları  ona  tabe  olmadığı  zaman /Pənah  xan
1
  ətraf xanların 
öz üzərinə hücum edəcəkbri təqdirdə  aib və qohumlarmm, qulluqçu və
31

yaxın adamlarınm və /el/  böyüklərinin  qorunması üçün elbrin  arasında 
münasib  bir  yerdə  qala  tikilməniıı  lazım  bilmişdi.  Məşvərətdən  sonra, 
indi Kəbirli mahalı içiııdə olan Bayat qalasının binası qoyuldu.  Qısa bir 
zamanda  möhkəm  hasar  və  xəndək  qayrıldı,  bazar,  hamam  və  məscid 
tikildi.  Xaıı,  bütün  ailəsini,  qohumlarınm və  el  böyüklərinin əhl-əyalını 
oraya  topladı.  Ətrafda  olan  camaat,  hətta  Pənah  xamn  torəqqisini. 
onun  rəftar  və  məhəbbətini  eşidən  Təbriz  və  Ərdəbil  vilayətlərinin  bir 
çox  əhalisi  və  sənətkarlan  belə  öz  ailələri  ilə  birlikdə  gəlib  Bayat 
qalasında yerləşdilər» [59,  s.  111-112].
Bayat  qalasımn inşası Dağhq  Qarabağm xristian məlikbrini və 
Qarabağı  özünə  tabe  etmək  niyyətində  olan  Hacı  Çələbi  xan  Şəkilini 
narahat etdi.  İrəlidə qeyd edildiyi kimi,  1736-cı il Muğan qurultaymdan 
sonra  Nadir  şahm  Qarabağ  bəylərbəyinə  qarşı  gördüyü  cəza 
tədbirlərindən  biri də  Qarabağın beş  xristian məlikliyinə /Xəmsə/ daxili 
idarəetmədə  müstəqillik  verərək  Qarabağ  bəybrbəyinin  tabeçiliyindən 
çıxarıb  birbaşa  Azərbaycan  vilayəti  hakiminə  tabe  etməsi  olmuşdur. 
Indi  isə  məliklər  də  siyasi  müstəqillik  xülyasma  düşmüşdülər  və  buna 
görə  də  Pənahəli  xanm  gücbnib  öz  hakimiyyətini  bütün  Qarabağ 
ərazisinə  yaymasma  müqavimət  göstərirdilər.  Məliklər  o  zaman  güclü 
hərbi qüvvəyə  malik  Hacı  Çələbini Pənahəli xana  qarşı  çıxmağa  təhrik 
edə  bildilər.  «Onlar  [yəni  Pənahəli  xana  düşmən  mövqedə  dayanan 
Cavanşir  və  Otuziki  tayfaları  -   T.M.  ].  Xəmsə  məliklərini  də  özlərinə 
homməsbk  və  müttəfıq  etmişdilər.  O  zaman  bütün  Şirvanatda  əbədi 
ixtiyar  sahibi  və  hökmran  olan  Hacı  Çəbbiyə  ərizələr  yazdılar.  Ona 
bildirdibr  ki,  Pənah  xan  burada  taxta  çtxmış,  qala  və  səngər 
tikdirmişdir.  Əgər dəfındə bir qədər  təxir edilsə,  sonra  onun qarşısmda 
durmaq  mümkün  olmayacaqdır»  [58,  s.  34  ].  Bu  hiybyə  inanan  Ilacı 
Çələbi,  Şirvan  qoşunu  ilə  bərabər  1748-ci  ilin  sonunda  Pənahəli  xam 
aradan  götürmək  üçün  Bayat  qalasma  hücum  etdi.  Qala  mühasirəyə 
alındı.  Bir  ay mühasirədə qalan  qala  təslim  olmadı.  Məqsədinə  nail  ol- 
mayan,  mübarizədə  məğlub  edilən  Hacı  Çələbi  geri  dönərkən  demişdi: 
«Pənah  xan  bu  vaxtacan  bir  sikkəsiz  gümüş  idi,  biz  gəldik,  ona  sikkə 
vurduq  və qayıtdıq»  [58,  s.  35  ].Pənahəli  xan hər  iki-üç  gündə  bir  dəfə 
atlı  dəstə  ilə  qaladan  kənara  çıxaraq  düşmənə  qəfıl  həmlələr  edirdi. 
Mirzə  Camal  Qarabaği  bu  bərədə  beb  yazır:  «Şirvan  və  Şəki  xanları 
heç  bir  iş  görə  bilmədilər.  Mühasirə  bir  aydan  artıq  çəkdi.  Hər  gün 
qoşunlarmın  qırılmasım,  at  və  eşşəklərinin  qarət  olunmasım  görən 
xanlar  peşiman və pərişan halda  köçüb getdibr və  hər kəs öz  vilayətinə 
qayıtdı.  Zəmanəsinin kamil  adamlarından olan  Şəki vilayətinin hakimi 
Hacı Çələbi qayıdan zaman bu sözləri dedi:  «Pənah xan bir  xan idi.  Biz 
gəldik  onunla  dava  elədik  və  bir  iş  də  görə  bilmədik.  Biz  indi  onu  şah
32
edib qayıdırıq»  [59,  s.  112  ].
Əhməd  bəy  Cavanşir  yazır  ki,  Pənahəli  xan  sürgündən  qayıdan 
qohum-əqrəbasmdan  və  kürdlərdən  ibarət  böyük  bir  dəstə  düzoldib 
Hacı  Çəbbinin  üzərinə  hücüm  etdi.  O,  Hacı  Çəbbinin  dastəbri  ilə  ilk 
döyüşdə  Bayat  qalasını  tutdu  və  tezlikb  nuxalıları  tamamib  sıxışdırıb 
Kürün  o  tayma  atdı.  Lakin  böyük  qüvvə  ib   özünü  yetirən  Llacı  Çəbbi 
onu öz dəstəsi ib   birlikdə  Bayat qalasmda mühasirəyə  aldı.  Əgər  kiçik- 
dən böyüyə qədər  bütün qohumları köməyə  gəlməsəydi Pənəhəli xan bu 
bəladan  canını  qurtara  bilməyəcəkdi.  Pənahəli  xan  köməyə  gəlon 
qüw əbrin  yardımı  ilə  qalamn  divarları  yaxınlığında  baş  vermiş  döyii- 
şdə Hacı Çəbbini tamamilə əzdi [24,  s.  159 ].
Pənahəli  xanm  özündən  qat-qat  güclü  düşmənbr  yzərində  qələ- 
bə çalması  onun şöhrətiııi və  ııüfuzunu  artırds.  Bundan  sonra Panahəli 
xan  Xəmsə  məlikbrinin  bölüşdürücülük  fəaliyyətinə  qarşı  mübarizəyə 
başladı.  Məliklərin  biri  -  Vərəndə  məliki  Şahnəzər  öz  əmisi  Hüsünü 
[Osip  ].  öldürüb  hakimiyyətə  keçdiyinə  görə  digər  məliklərlə  ədavətdo 
idi.  Digər  dörd  məlik  Şahnəzəri  məlik  kimi  taıumaq  istəmədibr  va  bir- 
ləşib  Vərəndəyo  basqm  etdilər,  xeyli  kəndi  qarət  etsolər  də  Şahnəzorə 
qalib  gəb  bilmodilər.  Qış  düşdüyü  üçün  öz  mülklərinə  çəkilib  yazda 
basqını  təkrar  etrnək  qərarma  gəldibr.  Pənahəli  xaıı  Şahnəzərlo  olaqə 
yaratdı.  Şahnəzər  xoşluqla  Pənahəli  xanm  hakimiyyətini  qəbul  etdi  və 
İıətta  öz  qızı  Hurizadı  xanm  oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağaya  verdi  [94,  s. 
75-76 ].
Mirzə  Yusif Qarabaği  bu  məsələ  ilə  bağlı  yazır:  «Məlik  Şahnəzor 
özünü  müdallə  etmək  üçün  Çanaqçı  kəndində  qalaça  tikdirib,  ətral'ına 
divar çəkdirmişdi:  Ona görə də məliklər Çanaqçı kəndini tuta bilmoyib, 
Vərəndə mahalmı qarət etdilər.  Onlar gələn il yenə də qoşun və adamla- 
rı ilə Çanaqçı kəndinin üzərinə hücum  çəkərək,  buranı gücb zəbt etmək 
və Məlik Şahnəzəri tənbeh etmək niyyətilə geri qayıtdılar” [62,  s.  16 J.
Mirzə Yusif daha sonra yazır  ki,  Məlik  Şahnəzər  o  biri malikbra 
nisbətən  özünün  zəif  olduğunu  və  işin  pis  nəticə  verəcəyini  hiss  edib, 
ümidsizlikdən  Pənahəli  xanm  yamna  gəimiş  və  ona  pənah  gətirdiyini, 
itaət  etdiyini  bildirmişdi  [54,  s.  16  ].  Xaçm  məlikini  aradan  qaldırmaq 
üçün Pənahəli xan və  Məlik  Şahnəzər Xmdınstan  kətxudası  Mirzəxam 
öz  yanlarına  çağırıb  bildirdilər  ki,  əgər  o,  Xaçm  məliki  Allahverdini 
tutub  onlara  versə,  əvəzində  məlik  rütbəsi  ona  verilə  bibr.  Mirzəxan 
belə  də  etdi.  B eblikb  Xaçm  məlikliyi  də  Qarabağ  xanmdan  asılı 
vəziyyətə  düşdü  [59,  s.  112  ].  Raffinin  yazdığma  görə  bu  hadisə  1755-ci 
Idə baş vermişdir  [187, s.  33-34 ].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır  ki,  hakimiyyətinin  ilk  ilbrindəcə 
Pəııahəli xan Dizaq  və Çiləbord  M əlikbrini  də  itaətə gətirə  bildi.  Lakin
33

bir  rnüdcbt  sonra  yeni  Çiləbörd  moliki  Hotəm  Talışda  hakimiyyəti  ələ 
keçirmiş  Məlik  Usubla  ittifaqa  girərək  Pənahəli  xana  qarşı  mübarizəyə 
başladılar.  Son nətieədə məğlubiyyətə uğrayıb Gəncə xanlığına qaçdılar 
və  yeddi  il  Şəmkir  mahalmda  yaşadılar.  Yalnız  bundaa  sonra  geri 
qayıdıb Qarabağ xanma itaət göstərdiklərini bildirdilər [58,  s.  36-37 ].
Digər  məlumatlara  görə  isə  Allahverdinin  oğlu  Ulubab  Ballıca 
oymağı  yamnda  qızğm  müqavimət  göstərdikdən  sonra  oğlanları  ilə 
birlikdə  qılıncdan  keçirildi.  Dizaq  məliki  Yeqan  öz  oğullları  və 
qohumları  ilə  biıiikdə  kəskin  müqavimət  göstərdikdən  sonra,  onlarm 
bir  hissəsi  qırılmış,  bir  hissəsi  isə  islam  dinini  qobul  etmışdi.  Çiləbörd 
məliyi Allahqulu sultan Pənahəli xanın təbəəliyini qəbul etməyə məebur 
olmuşdur [24, s.  19-20 ].
Bayat  müharibəsi göstərdi ki,  xanlığa daha etibarlı  qala  lazımdır. 
Çünki  Bayatm  strateji  mövqeyi  zəif,  iqlimı  isti  olduğundan  uzun 
müddətə  böyük  hərbı  qüvvə  saxlamaq  mümkün  deyildi.  Buna  görə  də 
Pənahəli  xan  Tərnəkütdə  Şah  bulağı  adı  ilə  tanman  qala  inşa  etdiıdi. 
Pənahəli xamn iqamətgahını  Bayat qalasından  Şahbulağa  köçürtməsini 
Mirzə Adıgözəl bəy belə təsvir edir:  «Bundan sonra Pənah xan düşündü 
ki,  mən  təzəbinə  bir  adamam,  Cavanşir  və  Otuziki  elatı  yağı,  Xəmsə 
məlikləri  mənə  düşməndirbr.  Mən gərək  möhkəm  bir  yerdə  məskən  və 
mənzil  salam.  Düşməni  dəf  etməkdən  kahalhq  və  fasad  əhli  ilə 
mübarizədə səhbnkarlıq  etməyəm.  Buııa görə Bayat  şəhərini  dağıtdı və 
gəlib bir təpənin ətəyində Şah  bulağı adı ilə məşhur  olan Tərnəkütdə bir 
qala  bina  etdi».  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  yazdığına  görə  Pənahəli  xan  bu 
işləri  1165-ci ildə [mil.  1751-1752- T.M.  ].  bitirərək oranı özünə məskən 
etdi [58,  s.  35 ].
Əhməd bəy Cavanşirin yazdığma görə Şah bulağı qalası  1165  - ci 
il hicri ilində /20  noyabr  1751-ci il  -  7  noyabr  1752- ci il/ tikilmişdir [20, 
s.  19-20  ].  Əhməd  bəy  Cavanşir  Pənahəli  xanm  öz  iqamətgahım  Bayat 
qalasmdan  Şahbulağı  qalasma  1752-ci  ildə  köçürdüyünü  yazır  [23,  s. 
161  ].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır  ki,  Məhəmmədhəsən  xanm  Qarabağa 
yüruşuııdən sonra Pənahəii xan və  bəzi digər xanlar Hacı  Çəbbiyə qaışı 
vuruşmaq  üçün  II  İraklinin  düşərgəsinə  getmiş  və  həbs  olunmuşdular 
[58,  s.  42  ].  [Burada  tarixçi  hadisələriıı  ardıcıllığım  bir  qədər 
qarışdırmışdır]  XVIII  əsr  tarixçilərinin  qeydlərindən  məlum  olur  ki, 
Pənahəli xanın  «Bayat qalasından Şahbulağa köçməsi,  oııun hiylə ib  II 
İrakii  tərəfindən  tutulması,  Hacı  Çələbi  tərəfmdən  isə  azad 
edilməsindən  sonrakı  dövrə  təsadüf  edir.  Bu  hadisə  də  1752  -  ci  ildə 
oimuşdur.  Qarabağnamələrin  müəllifləri  də  bu  tarixi  [1751-1752  ]. 
təsdiq ediıiər.
34
Mirzə Camal  Şahbulağı qalasınm  1165-ci hicri ilində [1751-52 ]. 
inşa  olunduğunu  yazaraq  Pəııahəli  xanm  üç-dörd  il  orada  yaşadığını 
qeyd  edir  [59,  s.  113  ].  Mir  Mehdi  Xəzani  yanlış  olaraq  Şahbulağı 
qalasınm  1761-1762-ci  ildə  inşa  olunduğunu  yazır  [56,  s.  115  ].  Mir 
Mehdi  Xəzani  Pənahəli  xanın  ilk  iqamətgahmm  köçürülməsinin 
səbəbini  daha  dəqiq  izah  edərək  yazır  ki,  Bayat  qalası  aranda 
yerbşdiyinə  görə  yay  fəslində  elatlar  o  ətrafda  dayanmayıb  yaylağa 
köçdüyünə görə «zərurət olanda onlara əl yetişmir»di [56,  s.  115].
A.Bakıxanov yazır ki,  Şahbulağı  adlı  yerdə vaxtilə I  Şah Abbas 
qışlamışdı [101,  s.  364 ].
Xəmsə  məlikləri  sakithşincə  ətrafdakı  elatlar  da  bir  hissəsi 
xoşluqla,  digər  hissəsi isə zor gücü ib  xanın hakimiyyətini qəbul etdilər. 
Bundan  sonra  Qarabağ  xanı  öz  hakimiyyətini  ətraflara  yaymağa 
başladı.  Gəncə,  Qaradağ,  Ərdəbil  və Naxçıvan xanlarıııı öz  təsiri  altıııa 
aldı,  öz  mülklərini  cənub-şərqə  və  cənub-qərbə  tərəf  genişləndirərək 
Tatev,  Sisyan,  Qafan,  Meğri  mahallarını  özünə  tabe  etdi.  Mirzə 
Adəgözəl  bəy  bu  barədə  beb  yazır:  Pənahəli  xan  «Meqri,  Güney 
mahallarım  Bərguşada  qədər  Qaradağ  hakiminin  əlindən  alıb  özünə 
tabe  etdi.  Tatef və  Sisyan  mahallarını Naxçıvan hakimindən,  Zəngəzur 
və  Qapan  mahallarını  Təbriz  bəybrbəyisindən  aldı.  Kolanıların 
məskəni  olub,  Uşacıq  kəndindən  Göyçə  sərhəddinə  qədər  uzanaıı 
Tərtər  çayı  sahilinədək  yerləri  İrəvan  hakimindən  aldı.  Gəncə 
hakimbrinə  aid  və  Xudafərin  körpüsüııdən  Kürək  çayma  qədər  olan 
yerbri də öz əlinə keçirdi».[58,  s.  35-36 ].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır  ki,  «Naxçıvan  elindən  olub  bir 
minbaşıya  tabe  Kəngərli  eli,  Borçalıdakı  Dəmirçihəsənlibrindən  oiub 
bir minbaşıya tabe Dəmirçihəsənli eli, yenə Borçalıdan  Cinni tayfası da 
Qarabağə gəlib Pənahəlı xanın himayəsinə sığmmışdılar».[58,  s.  36 ].
Xanlıq  daxilində  hakimiyyətini  möhkəmləndirən  Pənahəli  xan 
öz təsirini Azərbaycanm digər yerbrinə yaymaq  qərarına gəldi.  Bu  işdə
o  şəkili Hacı Çələbi xanı başlıca maneə hesab edirdi.  Buna görə də təsiri 
altında  olan  qaradağlı  Kazım  xanı,  Naxçıvanh  Heydərqulu  xanı, 
gəncəli  Şahverdi  xanı  yanma  çağırdı  və  birbşib  ITacı  Çəbbiyə  qarşı 
çıxmağı  təklif etdi.  Xanlaı* bu  işə  Kartli  çarı  II  İraklini  də  cəlb  etməyi 
qərara  aldılar.  Azərbaycan  torpaqiarında  çoxdan  gözü  olan  II  İrakli 
məqamdan istifadə etməyi qərara aldı.
Əvvəlcədən  əldə  edilmiş  razılığa  əsasən,  Azərbaycan  xanları  ilə 
Teymuraz  və  II  İrakli  Gəncə  yaxınlığında  görüşməli  və  burada  öz 
qüvvəbrini  birbşdirərək  Şəki  xanlığı  üzərinə  yürüş  təşkil  etməli  idibr. 
Lakin gürcü çarları  1752-ci ildə gözbnilmədən xanlarm dördiinii də əsir 
götürdü [178a  ].  Şahverdi xamn çaparı dərhal  bu  haqda Hacı  Çələbi  xa-
35

tıa  xəbər  çatdırdı.  Bu  xəbəri eşidən Hacı  Çəbbi  böyük  raərdlik  göstərə- 
rək, əsir alınraış Azərbaycan xanlarını azad etmək qərarına gəldi.  Onun 
qoşunları  Kür  çayını  keçərək  Gəncəyə  tərəl'  hərəkətə  başladı.  Nizami 
Gəncəvinin məqbərəsi yaxmhğında baş vermiş həliedici döyüş gürcü qo- 
şunlarmm  tam  məğlubiyyəti ilə nəticəbndi.  Əsir alınmış xaniar isə azad 
cdildibr və öz vətənlərinə döndülər [58,  s. 43 ].
Mir  Mehdi  Xəzani  Meğri  və  Güney  mahalları  ilə  yanaşı  Çuldur 
mahahnm  da  Qaradağ  hakimindən  ahndığmı  qeyd  edir.  O  yazır  ki, 
«Pənahəli xan, Xudafərin  körpüsündən Kürəkçaya qədər ərazini  Gəncə 
xanlığmdan,  Tatev  və  Sisyanı  Naxçıvan  hakimindən,  Zəngəzur  və 
Qapaııı
  Təbriz  xanhğıııdan,  Uşacıq  günbəzindən  yuxarı,  Göyçə 
sahilinədək  kolamlarm  yaşadığı  ərazini  İrəvan  xanlığmdan  aldı  [56,  s. 
116].
Qarabağ  xanlığı  E.Məmmədovamn  yazdığma  görə  şimal-qərbdo 
Kürəkçay  və  Qaraçay  boyunca  Gəncə  xanlığı  ilə,  cəııub  -  qərbdə 
Naxçıvan,  qərbdə  İrəvan,  şimalda  Şəki  və  Şamaxı,  cənub  -  şərqdə 
Təbriz  və  Ərdəbil  xanlıqları  ib   həmsərhəd  idi  [163,  s.  16  ].  Burada 
müəllif  kiçik  bir  yanhşlığa  yol  vermişdir.  Qarabağ  xanhğı  cənubda 
Qaradağ və Ərbədil xanlıqları ilə həmsərhəd idi.
Bu zaman  isə  Morkəzi  İranda  şah  taxtı  uğrunda  mübarizə  bütün 
kəskinliyi ilə davam  etməkdə idi.  XVIII əsrin 50-  ci ilbrinin ortalarmda 
bu 
mübarizədə 
ən 
çox 
Astrabad 
və 
Mazandaran 
hakimi 
Məhommədlıəsən  xan  Qacar,  Urmiya  xam  Fətəli  xan  Əfşar  və  Şiraz 
hakimi  Kərim  xan Zənd  fərqlənirdi.  Məlum  idi  ki,  iddiaçılar  Qarabağı 
da  rahat  buraxmayacaqlar.  Pənahəli  xan  Məhəmmədhəsən  xan 
Qacardan  daha  çox  ehtiyat  edirdi.  Çünki,  Pənahəli  xamn  təsirindən 
qurtulmaq  istəyən  Gəncə  hakimi  Şahverdi  xan  Ziyadoğlu  Qacarın  öz 
qohumu  Məhəmmədhəsəıı  xam  Qarabağa  yürüşə  təhrik  edəcəyini 
gözləyirdi.  Məhəmmədhəsən  xan  kimi  qüdrətli  düşmənin  basqınma 
dııruş  gətirmək  üçün  daha  möhkəm  bir  sığmcaq  yaratmaq  haqqında 
qərar qəbul olundu.
Mirzə  Camal  Qarabaği  yazır:  «Hökumət  işlərini  bir  an  beb 
uııutmayan  mərhum  Poııah  xanm  işgüzar  və  bacarıqlı  adamları,  xanın 
əmrinə  görə  məsləhot  üçün  yığışıb  dedilər:  «Mərhum  Nadir  şah  vəfat 
ctdikdən  sonra  bizimlə  Əliqulu  xan  və  Sərdar  Əmir  Aslanın  arasmda 
sülh,  ittifaq  və  dostluq  əlaqəsi  davam  etməkdə  idi.  İndi,  çox 
mümkündür  ki,  belə  bir  münasibət  və  dostluq  əlaqəsi  bizimlə 
Mahəmmədhəsən  xan  arasmda  olmasm.  Ə traf  xanlarmdan  da  bir  o 
qədər xatircəm  deyilik.  Onlarm  Məhəmmədhəsən xanı üzərimizə  təhrik 
cdərək,  onunla  birlikdə  bizə  qarşı  çıxacaqları  ehtimalı vardır.  /Belə  bir 
vəziyyətdo/ Qarabağm elləri, adh-sanlı adamları qızılbaş qoşunun ayağı
36
altmda  paymal  olar,  biz  isə  Şahbulağı  qalasında  eb   bir  qiivvətli 
düşmənin  və  ətraf  xanlai'm  qarşısmda  müqavimət  göstərə  bilməyıb, 
bütünlükb  qırdarıq.  Ona  görə  də  işin  əlacmı  qabaqdan  görmək 
lazımdır.  Biz  gərək  dağlarm  içində,  möhkəm  və  keçilməz  yerdə  elə  bir 
əbədi  və  sarsılmaz  qala  tikək  ki,  onu  güclü  düşmən  beb  mühasirə  edə 
büməsin.  Qalanm  bir  tərəfi  dağlarda  olan  ellərin  üzünə  daima  açıq 
olmalı  və  mahallarla  rabitəmiz,  əlaqəmiz  /bir  an  belə/  kəsilməməlidir» 
[59,  s.  115-116].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  bu  məsələ  ilə  bağlı  yazır:  «Mərhum  xaıım 
hüzurunda  olan  əmirlər  onun  işarəsib  belə  məsləhət  gördübr:  «Nadir 
şah  öldürüləndən sonra,  Əliqulu  xan və  Əmir  Aslan  sərdarla  aramızda 
dostluq əlaqəsi və məsləhət rabitəsi möhkəm idi:  İndi ola büər ki, Qacar 
Məhəmmədhəsən  xan  bizimlə  pis  rəftar  etsin,  bizə  qarşı  ədavət  və 
düşmənçilik yolunu tutsun.  Ə traf xanlarmdan da xatircəmlik yoxdur və 
bu 
dövlətlə 
ürəkdən 
düşmən 
olaıı 
çoxdur. 
’Ola 
bilər 
ki, 
Məhəmmədhəsən  xam  təhrik  etsinlər  və  ona  qoşulub  bizimb 
müharibəyə girişsinlər.  Ola  bilsin ki,  Qarabağın rəiyyət  və elatı  düşmən 
qoşunu  atlarmm  ayaqları  altında  məhv  olsun,  Şahbulağı  qalasının 
müdalıəyə  tab  və  taqəti  olmasm.  Belə  olan  surətdə  «hər  bh'  hadisənin 
çarəsi  qabaqcadan  düşünülməlidir»  misrasımn  məzmununca  əqlə  və 
vaxtm  təbbinə  münasib  xətt  hərəkət  budur  ki,  möhkəm  bir  yer  və 
meydan  tapıb  orada  şəhər  və  hasar  binasım  qoyaq,  bürc  vo  divar 
saldıraq.  Düşmənin hücum və sədəməsindən arxaym olaq».
Yuxarıda  işarə  olunduğu  kimi,  Pənah  xan  Məlik  Şahnəzərlə 
məsləhətləşdi.  Onun məsləhəti və  bələdçiliyi ib,  Şuşa şəhərini  bina  etdi. 
Şəhərin  bina  olacağı  yerdə  axar  su və  bulaq  yox  idi.  İmtahan  üçün  bir 
neçə  quyu  qazdılar.  O  quyulardan  su  çıxandan  sonra,  1170-ci  ildo 
[1170-ci hicri ili miladi təqviminə görə  1756-1757-ci illərə təsadüf edir 
T.M.  ].  Şuşa şəhərinin binasmı qoydular» [58, s. 39-40 ].
Mirzə  Adıgözəl  bəy  daha  sonra  yazır  ki,  Şah  bulağı  qalası 
sakinlərini  və  bir  sıra  kəndləriıı  sakinlərini  yeni  qalaya  köçürtdülər. 
«Sonra Pənah xan öz ailəsi üçün uca  im arətbr və geniş  binalar saldırdı. 
Hünərli  ustalar,  sənət  sahibi  və  işbilən  memarlar  barı,  hasar,  büıc  və 
divar  çəkdilər.  O  divarlarm  asarı,  bəzi  yerlərdə  indi  də  durur»  [58,  s. 
40].
Mirzə  Camalın  yazdığına  görə  yeni  qala  inşa  etmək  barədə 
qərarı  Məlik  Şahnəzərə  söylədikdə  o  indiki  Şuşa  qalasının  yerini 
göstərdi.  Xanm  bir  neçə bilici və  məlumatlı  adamı gedib  qalanm yerini 
və  ətrafım  yoxladı.  Qalanın  salınacağı  yerdə  iki-üç  bulaqdan  savayı 
içməli  su  mənbəyi  olmadığmdan  güman  gələn  yerlərdə  quyu  qazıb 
burada çoxlu su quyuları qazmağm mümkünlüyünü müəyyənbşdirdilər.
37

Bundan  sonra  Pənah  Əli  xan  bir  neço  noJbr  yaxm  adamı  iln  buraya 
gəldi,  yerlə  tanış  olub  qalanın  bünövrəsinə  daş  qoydu.  Bu  yer  Şuşa 
kəndinin  altı verstliyində olub Jcənd əhalisinin əlcin yeri və otlağı idi [59, 
s.  115-116  ].  Mirzə  Camalın  yazdığma  görə  hicri  tarixi  ilə  1170-ci  il, 
xristian təqvimi  ilə  1754-cü  ildə  [əslində  1170-ci  hicri  1156-57-ci  miladi 
ilinə  təsadüf edir  ]..  Pənahəli xan  Şahbuluğı  qalasmın  bütün sakinlərini 
Şuşa  qalasına  köçürtmüşdür  [59,  s.  116  ].  Tarixi ədəbiyyatda  belə  fıkir 
vardır ki, əvvəllər Şuşa qalasman yerində şəhər olmuşdur.
Əhməd  bəy  Cavanşir  Şuşa  qaJasmm  inşası  ilə  əlaqədar  yazır: 
«....o [Pənahəli xan -  T.M.  ].  1754-cü ildə indiki Şuşa şəhərinin yerində 
öz iqamətgahmı qurdu və oranı öz adı ilə Pənahabad  adlandırdı.  Həmin 
bu  ad  ilə  Şuşada  15  qəpik  qiymətində  olan  gümuş  pul  da  kəsməyə 
başladılar» [23, s.  161  ].
Mirzə  Yusif  isə  belə  yazır:  «Şəhər  cənub-qərbdən,  şimal- 
şərqdən,  həmçinin  qərb  və  cənub  tərəfdən  piyada  və  qeyriləri  üçün 
gediş-gəliş  mümkün  olmayan  möhkəm  hasar və  təbii  sıldırım  qayalarla 
əhatə  olunmuşdur.  Divar  çəkmək  üçün  şəhərin  aşağı  tərəlıni  və  bir  də 
şərq  tərəfinin  bəzi  yerlərini  ölçdülər.  Bu  işdə  kənd  əhli,  mahalların 
məlikbri,  ellərin  başçıları  ilə  bir  yerdə  çalışaraq,  beş  arşın 
hündürlüyündə, iki arşm enində bir divar hördübr.
Bu divardan nə top gülləsi, nə də başqa bir şey keçməzdi.  Çünki 
divar  daş  və  əhənglə  bərkidilmişdi.  Bu  divarlardan  dörd  darvaza  açdı- 
lar.  Şimal və  şərq tərəfdən  olan darvazaya  Şuşa kənd darvazası deyilir. 
İki darvaza isə şimal ilə qərb  arasındadır.  Bunlardaıı birinə İrəvan dar- 
vazası,  digərinə isə Gəncə və  Çiləbörd  darvazası deyilir.  Dördüncii  dar- 
vaza isə dağılmış və hazırda  onun yerinə divar tikilmişdir.  İndii şəhərin 
ancaq üç darvazası var» [62,  s.  18 ].
Yeni qala üçün seçilən yer dəniz səviyyəsindən 5076 fut  [1400 m. 
].  hündürlükdə  yerləşən  meşəlikbrlə  örtülmüş,  bir  tərəfi  uçurum,  digər 
tərəfi isə sıldırım qayalarla əhatə olunmuş təbii bir  istehkam  idi [116,  s. 
395;  28,  s.  47  ].  Qalanm üç  darvazası vardı.  Onlar  günəş  çıxanda  açılır, 
günəş batanda isə bağlamrdılar.
İrəlidə  qeyd  olunduğu  kimi,  Şuşa  qalasınm  inşası  təxminən
1756-  cı ildə başa çatmış,  həmin il  Şahbulağı qalasınm  sakinləri,  elbrin 
və bir neçə kəndlərin kəndxudaları  ailəbrini köçürüb,  bu  qalanın içində 
yerbşdirmişdi [59,  s.  116 ].
Qeyd  edək  ki,  Şuşa  qalasmm  salmması  haqqmda  bəzi  fıkir 
müxtəliflikləri  mövcuddur.  Ə.  Şükürzadə  bu  qalamn  Özülünün  1754-cü 
ildə  qoyulduğunu  yazır  [76,  s.  5  ].  M.Mustafayev  isə  Şuşa  qalasınm 
inşasma  1750-ci  ildə  başlandığmı  və  bu  işin  1752-ci  ildə  başa  çatdığını 
yazır  [168,  s.  33  ].  «Qarabağnamələr»in  1989-cu  iidəki  son  nəşrinin
38
tərtibçisiləri  hesab  edirlər  ki,  Qarabağnamələrdə  göstəribn  1170-ci  il 
hicri  /miladi  -  1756-57/  tarixi  yanhşdır.  Çünki  bu  tarix,  birincisi  Pənah 
Əli  xamn  vəfatından  cəmi  2-3  il  ə w ə b   aiddir  ki,  bu  da  Pənah  xamıı 
həyatmdan olan faktlarla ziddiyyət təşkil edir, ikincisi, tədqiqatçı  hesab 
edir  ki,  Məmmədhəsən  xan  artıq  1751  -  ci  ildə  Qarabağa  yürüş  edərək 
Şuşanı  mühasirə  etmişdir  və  deməli  artıq  bu  zaman  Şuşa  qalası 
tikilmişdi.  Beblikb,  belə  nəticə  çıxarıhr  ki,  Şuşa  qalasınm  da  əsası  ən 
geci  1751  -  ci  ilin  birinci  iki  ayı,  yaxud  1750  -  ci  ilin  ikinci  yarısında 
qoyulmuşdur [52,  s. 40-42 ].
H.Dəlilinin  yazdığma  görə  burada  tədqiqatçınm  özü  də 
yanlışlığa  yol  vermişdir.  Axı  Məmmədhəsən  xanm  Qarabağa  yürüşü 
əslində  1757-  ci  ildə  baş  vermişdir  [21,  s.  114  ].  [Maraqlıdır  ki, 
Qarabağnaməbrin  əksəriyyətində  Məhəmmədhəsən  xanuı  Qarabağa 
1752-ci ilədək hücum etdiyi yazılır.  Bu belə bir güman da yaradır ki, ola 
bilsin  Məhəmmədhəsən xan  Qarabağa  bir  dəfə  yox,  iki  dəfə  -   1751  və 
1756/57-ci  illərdə  yürüş  etmişdir  ]..  Digər  tərəfdən  Şalıbulağı  qalasmın 
tikintisinin  1165-ci  hicri  ilində/20  noyabr  1751-ci  il  7  noyabr  1752-ci  il 
7  noyabr  1752-ci il/  inşa  edildiyini  nəzərə  alsaq  Şuşa  qalasmın əsasının 
hətta  Şahbulağı  qalasından  da  əvvəl,  və  ya  onunla  bir  zamanda 
qoyulduğu  nəticəsi  yaranır.  Axı  bu  isə  lamamilə  məntiqsizdir,  çünki 
hamı  Şahbulağı  qalasınm  əwəl  tikildiyini,  Şuşa  qalasmın  isə  soııra 
salmdığım  yazır.  Əlbəttə  Şuşa  qalasının  1756-cı  ildə  əsasmın 
qoyulduğunu  söybmək  də  düzgün  deyildir.  Əslində  bu  qalanın 
əsasmının  qoyulması  yox,  tikintisinin  başa  çatması  ilidir.  Çünki, 
əvvəldə  qeyd  olunduğu  kimi  bu  zaman  artıq  Şahbulağı  qalasmdan 
əhaliııi  Şuşaya köçürmüşbr.  Şuşa kimi əzəmətli qalaııı isə bir ııeçə güııə, 
bir  neçə  aya,  hətta  bir  ilə  inşa  edib  qurtarmaq  mümkün  olmazdı. 
Deməli  qalanın  özülü  haradasa  1753-1754-  cü  illər  arasında 
qoyulmuşdur. 
Fikrimizcə 
Mirzə 
Camal 
Qarabağinin 
«Qarabağnamə»sində  Şuşa  qalasının  inşasmın  hicri  təqvimi  ib  1170-ci 
ildə  /miladi  1756  -  1757/,  xristian  təqvimi  ilə  isə  1754-cü  il  göstərməsi 
sadəcə texniki yanhşlıq deyil, müəllif xristian tarixi ila qalanın özülünün 
qoyulması  ilini,  hicri  tarixi  ilə  isə  tikintinin  başa  çatdırılması  ilini 
göstərmişdir.
Qarabağ  xanının  nüfuzunun  artması  ilə  Şamaxı,  Şəki,  Gəncə, 
İrəvan,  Naxçıvan,  Qarabağ  xanlıqlarınm  və  Kartli-Kaxetya  çarhğmın 
Pənahəli xana onunla müttəflq  olmaq arzuları ilə bağlı məktublar gəldi. 
A.Bakıxanov  ya/ır ki, Pənahəli xan günü-gündən gücbnərək Xudafərin 
körpüsü  ib   Kürəkçay  və  Bərgüşad  malıalları  arasındakı  bu  əraziləri, 
habelə  Qarabağ  vilayətinin  Meqri  və  Güney  mahallarını,  Naxçıvan 
vilayətinin  Tatev  vo  Sisyan,  İrəvan  vilayotinin,  Tərtər  Kolanı,  Təbri/.
39

vilayətinin  Znngəzur  vo  Qafan  mahallarını  birbşdirdi.  Bozon  onun 
hakinıiyyəti Ərdobil və digər vilayətlərə yayılırdı [101, s.  155 ].
1747-ci  ildə  Nadir  şahın  öldürülməsindən  sonra  İranda  şah 
hakimiyyəti  uğrunda  mübarizədə  Nadir  şahm  varisləri,  zəndlər 
layfasından  olan  Kərim  xan,  türk  mənşəli  Qacarlar  və  bəzi  Cənubi 
Azərbaycan xanları daha böyük ləallıq göstərirdilər.
Nadir  şahm  ölümündən  sonrakı  ilk  ülərdə  İranda  hakmiyyət 
uğrunda  mübarizənin  əsas  mərkəzi  Xorasan  oldu.  Bu  onunla  bağlı  idi 
ki,  dövbtin  xəzinəsi  və  N adir  şahın  ordusunun  əsas  hissəsi  burada 
yerləşirdi.  Nadir  şahın ölümündən  az  sonra  onun  qardaşı  oğlu  Əliqulu 
xan güclü  ordu  toplayaraq  Məşhədə daxil  oldu və özünü  İran şahı elan 
ctdi [91,  s.  219].
Müxtəlif  yollarla  öz  hakimyyətini  möhkəmləndirməyə  çalışan 
Əliqulu  xan  Cənubi  Qafqazda  meydana  gəlmiş  yeni  dövbtləri,  o 
cümlədən  Azərbaycan  xanhqlarmı  öz  tərəfmə  çəkmək  üçün  onları 
Nadir şah tərəfmdən müəyyən edilmiş vergibrdən azad etdi [91, s.  219  ]. 
Lakin Iranm və Cənubi Qafqazın bir çox hakim bri onu öz hökmdarları 
kimi  tanımaqdan  imtina  etdilər.  Onu  da  qeyd  etmək  lazım  gəlir  ki,  bu 
dövrdə  Azərbaycan  uğruııda  mübarizə  aparan  Rusiya  və  Osmanlı 
imperiyası  ilə  müqayisədə  İran  çox  zəif ölkə  idi.  Bu  mübarizədə  İranm 
yeganə  üstüıılüyü  onda  idi  ki,  bir  vaxtlar  Azərbaycan  torpaqları  onun 
tərkibinə daxil  olmuşdtı.  Öyrənilən dövrün ayrı-ayrı vaxtlarında Rusiya 
v.ı
 Türkiyə İranm bu  «hüququ» ib  hesablaşmah olurdular.
Tarixçilər,  o  cümbdən  A.Bakıxanov  Məhəmmədhəsən  xanı
XVII əsrda Qarabağdan A starabada köçürübn, XVIII əsrin ortalarında 
Astarabad,  M azandaran  və  Gilanın  hökmdarı  olan  Qacarlar  nəslinin 
nümayəndəsi 
hesab 
edirlər. 
A.Bakıxanov 
yazır: 
«Doğrudur,
Əbdürrəzaq  bəy  Məasiri-səltaniyyədə  bu  sülabni  [Qacarlar  T.M.  ]. 
Astarabadm  qədim  qacar  sakinbrindən  saytr,  lakin  bunlarm 
babalarınm  Gəncə  Şəmkiri ətrafmda  olmaları  xalq  arasmda məşhurdu. 
Şəmkir  şəhəri  xarabalıqlarımn  aşağı  tərəfmdə,  çayın  sol  sahüində, 
yurdları,  ev  və  sakinlərinin  yeri  Mehdibəyli  adı  ilə  indi  də 
görünməkdədir».[101,  s.  173  ].  Yalnız  A.Bakıxanova  görə  Ağa 
Məhəmməd  xan  Qacann  atası  Məhəmmədhəsən  xan  yox,  onun  kiçik 
qardaşı  Məmmədhüseyn  xan  olmuşdur.  O  yazır:  Fətəli  xan  Qacar  Şah 
'i'əhmasibin  yanında  çox  güclü  idi.  Ancaq  N adir  şaha  yaxmlaşmca, 
litnə ib hicri  1139 -  cu [1726 ].  ildə onun həyatına son qoya bildi.  Onun 
iki oğlu qaldı:  Məhəmmədhəsən xan və  Məhəmmədhüseyn xan.  Birinci 
Nadir şah dövründə əvvəlcə Astrabadda qiyam qaldırdı,  sonra türkmən 
çöllərinə  getdi.  O,  Nadir  şah  öləndən  sonra  Astrabad,  M azandaran və 
qismən İraq və Azərbaycanı atdı.  Şah adı daşımasa da öz adından sikkə
40
zərb etdrdi,  Azad və  Kərim xanlarla  müharibə  edirdi.  1178-cİ [1759  ].  ildə 
öz  nökərləri  tərəfindən  öldürüldü.  Onun  uşağı  qalmamış,  qardaşı 
Məhəmməd  Hüscyn  xandan  İki  oğlan  qalmışdı:  biri  Ağa  Məhəmməd 
xan,  o  biri  Hüseynqulu  xan.  Kərim  xan  vəkil  girov  adı  ib   bunları 
həmişə öz yamnda saxlayırdı».[101,  s.  172-173  ].
Mirzə  Rəhim  Fəna  yazır:  «İran  məmbkətindən  Pənah  xana 
səhih  xəbər  çatır  ki,  iki  nöqtədə  dəviyi  -  səltənət  edən  şəxsbr  peyda 
olmuş.  Biri  Astarabad  tərəfdən  türkman  içindən  Məhəmmədhasən  xan 
Qacar  ki,  Nadir  şah zamanmda  əhli-üsyan hesab  oluııduğuııa  türkman 
tayfalarına  əmr  olunmuşdu  ki,  onu  ya  qətlə  yetirsinlər,  ya  məhbus 
hüzura  yetirsinlər.  Türkmaniyyə  -  heybəti  -   Nadirdon  qorxub 
Məhəmmədhəsən xanı öz içlərindən xaric cdirlər.  Məhəmmədhəsən xan 
bir nəfər süvari ilə biyabənlərdə olar, bir də Kərim xan Zənd ki, əkabiri- 
taifeyi-Zəndiyyədən və  Şirazdan  xüruc edib dəviyi  səltənət  edir.  Hər  iki 
tərəf bir-birinin  üzərinə  təhadüm  və  ləşkər  kcşlikdə  bulundular»[61,  s. 
255 ].
Məhəmmədhəsəıı  xan  taxt-tac  uğrunda  rəqibləri  ilə  qəti 
mübarizəyə girişməzdən əvvəl Şimali Azərbaycanda özünə yeni qüvvələr 
cəlb  edib,  sursat  əldə  etmək  qərarma  gəldi.  Bu  məqsədlə  o, 
Azərbaycamn  ayrı-ayrı  xanlarını  hədə-qorxu  yolu  ib   öz  tərəfinə 
çəkmək və  onları  Qarabağa  planlaşdırdığı  hərbi yürüşdə iştirak  etməyə 
məcbur  etmək  istəyirdi.  Lakin  yalnız  Qaradağ  hakimi  Kazım  xan  və 
Gəncə  hakimi  Şahverdi  xan  Məhəmmədhəsən  xanın  Qarabağ  üzərinə 
yürüşündə  iştirak  ctməyə  razılıq  vcrdilər.  Yerdə  qalan  Azərbaycan 
xanları  onun  təbbilə  Muğana  hərbi  dəstəbr  göndərəcəkbrinə  söz 
versəbr  də  buna  əməl  etmədibr  və  yalnız  qiymətli  hədiyyələrlə  öz 
nümayəndələrini  buraya  göndərməklə  kifayətbndilər.  Azərbaycan 
xanlarımn,  faktiki  olaraq,  Məhəmmədhəsən  xanm  təbbini  yerinə 
yetirməkdən  imtina  etmələri  onun  gələcəkdə  Şimali  Azərbaycana 
hücumu üçün bir  bəhanə oldu  [3,  s.  82 ]..
1757-ci  ilin avqustunda Astrabad,  M azandaran və  Gilandan  30 
minlik ordu yığan Məhəmmədhəsən xan Qarabağa hərəkət etdi.
Görülən  ciddi  hazırlıq  işlərinə  baxmayaraq  Məhəmmədhəsən 
xanın  Qarabağ  yürüşü  uğur  qazanmadı.  Qarabağm  qəhıəman 
döyüşçübri düşmən ordusuııa ağır zərbələr vurmağa başladılar.  Tezliklə 
Qacar  hakiminin  ordusunda  fərarilik  kütləvi  hal  aldı  [114,  s.  244  ]. 
Məhəmmədhəsən xamn Gürcüstam ələ keçirmək cəhdi də heç bir nəticə 
vermədi.  Bütün  bunlar  ona  gətirib  çıxardı  ki,  Məmmədhəsən  xan 
Cənubi  Qafqazı  ələ  keçirmək  planmdan  imtina  etməli  oldu  və  şah 
hakimiyyəti uğrunda mübarizənin yeni qüvvə ilə qızışdığı İrana qayıtdı.
41

İrəlidə qeyd  etdiyimiz kimi bəzi  müəllifhr, o cümlədən V.Leviatov 
yanlışlığa  yol  verərək  Məhəmmədhəsən  xanın  Qarabağa  hücumunun 
1751-ci ildə baş verdiyini yazırlar ki, bu da yanlışdır.
Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır:  «Bu  şəhərin  [Şuşa  -   T.M.  ].  inşa 
edilməsindən  bir  il  keçəndən  sonra,  Ağa  Məhəmməd  şahm  atası 
Məhəmmədhəsən  xan  Qacar  Astrabad,  Mazandaran  və  Gilan 
vilayətlərindən  daşlarm  saymdan  çox  və  yağışın  qətrələrindən  artıq 
qaniçən  topladı.  Şuşa  şəhərini  almaq  raəqsədilə  hərəkət  ctdi.  Şuşa 
qalasına  yaxınlaşıb  X atun  arxmda  dayandı.  O  bir  çox  tədbirlər  gördü 
və  hiylələr  işlətdi  ki,  bəlkə  bu  vasitə  ilə  Pənah  xanı  itaət  toruna  salıb 
Qarabağ  ovlağmm  ovçusu  olsun.  Lakin  şahin  ovlayan  o  qızılquşu 
[Pənah  xanı  ].  hiylə  toruna  salıb,  əsir  edə  bilmədi.  Xatun  arxında  səfər 
yükünü  açdı  [düşdü  ].,  çadırını  qurdu  və  səngərlər  qazdırdı.  Qarabağın 
igidləri  onun qoşununa çox zərər yetirirdilər. Azuqə gətirən adamlarmı, 
qoşun əhlinin heyvaıı və mal-qarasmı qarət edib aparırdılar.
Məhəmmədhəsən  xan  Qacar  bu  əsnada  Kərim  xan  Zəndin 
tərəqqi  və  istila  səsini  eşitdi.  Öz  toplarını  Xatun  arxında  qoyaraq 
qayıtmaq  təbilini  çaldırdı  və  zəfər  bayrağmx  hərəkətə  gətirdi,  Mərhum 
Pənah xan həmin topları qalaya gətirdi».[58,  s. 40-41  ].
Məhəmmədhəsən xanın Şimali Azərbaycanda olmasmdan  istifadə 
edən rəqibi  Kərim xan Zənd Astrabada,  M azandaran və Gilana hücum 
etdi. 
Bu 
xəbəri 
alan 
Məhəmmədhəsən 
xan 
Şuşa 
qalasmın 
mühasirəsindən  əl  çəkməyə və  tez  gei'i  qayıtmağa  məcbur  oldu  [114,  s. 
243  ]. Arazdaıı  cənuba keçən  Məhəmmədhəsən xan Kərim xan Zənd  ilə 
Urmiyah  Fətəli  xan  Əfşar  arasxnda  qxzğın  döyüşlər  getdiyindən  xəbər 
tuldu  və  əlverişli  məqamdan  istifadə  edib  demək  olar  ki,  müdafıəsiz 
qalmış  Urmiya qalasxnx tutdu [20, s. 45 ].
Fətəli  xan  Məhəmmədhəsən  xandan  asılılığı  qəbul  etməyə  vadar 
oidu.  Məhəmmədhəsən xan Fətəli xamn qüvvələrini də götürərək Kərim 
xan  Zəndə  qarşı  hərəkət  edir.  Ancaq  onların  qüvvələri  Kərim  xanın 
möhkəmləndiyi 
Şiraz 
şəhərinə 
yaxxnlaşarkən 
Fətəli 
xan 
Məhəmmədhəsən  xandan  ayrıldı  və  Urmiyaya  tərəf çəkildi.  Vəziyyətin 
arzuolunmaz  şəkil  aldığını  görən  Məhəmmədhəsən  xan  yeni  qüvvələr 
toplamaq  məqsədi  ilə  M azandarana döndü,  lakin  1758/59-cu  ildə  [hicri 
1172 ].  yolda ikən öz soydaşlarx tərəflndən qətlə yetirildi [20, s. 45 ].
1759-cu ildə Şəkinin  yeni xanı, Hacı Çələbinin oğlu Ağa kişi bəyin 
[Ilacı  Çələbi  xan  1755-ci  ildə  vəfat  etmişdir  ].  qaynatası  Qazıqumuq 
hakimi  Məhəmməd  xan  Ərəşə  gəlib  kürəkənini  bura  çağırmış  və 
xaincəsinə  qətlə  yetirmişdi.  Səhəri  günü  Məhəmməd  xan  Şəkiyə basqm 
edib  xan xəzinəsini  ələ  keçirtmişdi.  Məhəmməd  xanın özbaşınalığından 
cana  gəlmiş  Şəki  əhalisi  üsyan  etmiş,  Hacı  Çələbi  xanm  böyük  nəvəsi
42
Hüseyn  bəy  Pənahəli  xandan  yai'dım  istəmişdi.  Hacı  Çələbi  xanın  oııu 
güı-cü  əsirliyindən  xilas  etməsini  unutmayan  Pənahəli  xan  qoşunu  ilə 
qazıqumuqlu  Məhəmməd  xanxn üzərinə  yeridi.  Məğlubiyyətə uğradılan 
Məhəmməd xan Qazıqumuqa qayıtmalı  oldu  [48,  s.  34-35  ].
Çox  keçməmiş,  yenidən  cənubdan  Qarabağ  xanlığı  üçün  təhlükə 
yarandı.  Məhəmmədhəsən  xan  Qacar  həlak  olandan  sonra  urmiyalı 
Fətəli xan Əfşar müstəqilləşdi və yenidən  öz  gücünü  artırmağa başladı. 
Yenidən  cənub  xanlıqlarınm  bir  çoxunu  özündən  asılı  hala  saldı  və  öz 
hakimyyətini Azərbaycanm  şimal  xanlıqlanna  da  yaymağx  qərara  aldı.
O,  ilk  növbədə  mühüm  strateji  əhəmiyyəti  olan  Qarabağ  xanlığım  ələ 
keçirməyə  cəhd  göstərdi  [101,  s.  158  ].  Qarabağa  elçilər  göndərib 
Pənahəli xandan ona tabe olmasım tələb etdi.
Lakin  Pənahəli  xan  Fətəli  xanm  elçisinə  kobud  cavab  verdi.
1760-cı ildə Fətəli xan  30 minlik qoşun toplayaraq  Qarabağa yürüş etdi 
və  Şuşa  qalasxnm  yanmda  düşərgə  saldı.  Pənahəli  xana  qarşı  gizli 
düşmənçiliyi davam  etdirən Çiləbörd  və Talış  məlikləri Fətəli xamn  ya- 
nxna getdilər.
Pənahəli xanın müdafiəyə  yaxşx hazxrlaşdığmı  və  Şuşa qalasmnı 
möhkəmliyini  görən Fətəli  xan  şəiıərin  altı  kilometrliyində  -  Ballıea  və 
Xocalı  çayları  arasmda  qoşunlarm  uzun  müddət  qala  bilməsi  üçüıı  is- 
tehkam inşa etdirdi [59,  s.  117, 60,  s.21  ].
Mirzə  Yusif  Qarabaği  bu  məsələ  haqqmda  daha  geniş  məlumat 
verir:  Fətəli xan «bir neçə dəfə Pənah xanın üzərinə hücum  edib onunla 
müharibə  etdi.  Amma  məqsədə  nail  ola  bilməyib,  geri  döndü.  Axırıncı 
dəfə  isə  çoxlu  qoşunla  geniş  düzəniik  oian  Ballıca  çayı  ilə  Xoca  Əlili 
çayının  arasma  gəldi  və 
yolun  kənarında  səngər  qurub  burada 
dayandx.  Hazırda da burada o  səngər  divarlarxnm  xərabələri və  nişanə- 
ləri  qalmaqdadxr.  Bu  yer  xalq  arasında  Fətəli  xan  səngəri  adı  ilə  məş- 
hurdur.
Fətəli  xan  qış  fəslini  burada  keçirdi.  O  zaman  Çələbörd  və  l ’alış 
məlikləri  Məlik  Hatəm  və  Məlik  Usub  da  Fətəli  xanm  yanma  gəlib 
onun  qoşunu  ilə  birləşdilər və  burada  özləri üçün  ayrıca  səngər  qurdu- 
lar,  bu  səngərlərin də nişanələri qalmışdı.  İran qoşunları  altı  ay  bıırada 
qaldı,  amma  bir  nəticə  əidə  edilmədi»  [62,  s.  21  ].  M.Yusif  də  digər 
Qarabağnamə  müəlliiləri  kimi  Fətəli  xaııın  məğlub  olduğunu, 
İbrahimxəlilxəlil ağanı hiylə ib  dustaq etdiyini yazxr [62, s.  21-22 ].
Əhməd bəy Cavanşir Urmiyalı Fətəli xanm Qarabağa hücumu  ilə 
bağlı  yazır:  «Həmin  ilin  qışmda  Pənah  xanm  seçmə  alayları  evlərinə 
buraxxlan zaman Nadir  şalıın ən  təcrübəli  sərkərdələrindən  olan  rumlu 
Fətəli adlı  birisi  30  minlik  qoşunla  qəflətən  Şuşa  yaxınlığmda  göründii. 
Fətəli  xan  qalanı  qəflətən  tutmaq  üçün  öz  seçmə  qoşunları  ilə
43

Qarqarçayı  tornf'don  hücuma keçmişdi. Rəvayotə görə,  bu tərəfdən qala 
üzorində  elə  bir  sükut  hökm  sürürdü  ki,  hücum  edənlər  dərəbrdə  vo 
divarlarm  arxasmda  gizlənmiş  seçmə  dəstələri  görmədən  sərt  qayalara 
dırmaşaraq,  atəş  açmadan  qalam  tvıtmaq  ümidində  idilər.  Lakin  qala 
divaralarnm  yaxmhğında  onlarm  gurultulu  hay-küyü  eşidildikdə, 
mühasirəyə  alınanlar  gizləndikləri  ycrlərdən  çıxıb  çağırılmamış 
qonaqların  üzərinə  cıımdular  və  onlarla  əlbəyaxa  vuruşmaya' girdibr. 
IJ/utı  yol  gəbrək  yorulmuş  vo  qəfildən  edilmiş  hücumdan  qorxmuş 
düşmənbr  dəstə-dəstə  düzülüb,  döyüşə  girdilər.  Lakin  davam 
gətirməyib geri çəkildibr, onların bir qismi qırıldı, bir qismi isə güc-bəla 
ilə  qaçıb  canmı  qurtara  bildi.  Bu  müvəlTəqiyyətsizlik  inadkar  rumlunu 
öz  işğalçılıq  niyyətindən  əl  çəkməyə  məcbur  edə  bilmədi.  O,  Pənah 
xandan narazı  olan ermənibri və qonşn  xanları  öz ətrafma toplayaraq, 
Şuşanın  17  verstliyində  olan  Xocalı  kəndində  möhkəmbndi.  Beblikb, 
müharibə  partizan  müharibəsi  xarakteri  aldı.  Qara  Murtuzbəy  və 
Pənah  xanın  başqa  süahdaşları  bu  yerlərə  bələd  olmayan  rumluları 
müvəffəqiyyətb ləbyə salaraq, qırırdılar” [23, s.  162 ].
Qeyd  ctməliyik  ki,  mənbələrdə  Fətəli  xan  Əfşarın  Qarabağa 
hücumu, «Ağa körpüsü» adlanan yerdə bağlanan anlaşmanm şərtbri və 
İbrahimxolilxəlil  ağanın  girov  götürülməsi  barədə  ikili  likir  vardır. 
Qarabağnamələrin  müəllübri  Ballıca  və  Xacə  Əlili  [indiki  Xocalı  ]. 
çayları  arasında  düşərgə  salan,  Şuşa  ətrafında  uzun  müddət  döyüşən 
Fətəli  xanın  Qarqar  çayı  istiqamətində  qalanı  almaq  cəhdi,  7  dəfə 
edilən  həmbnin  nəticəsiz  qalması,  Fətəli  xanın  hiybyə  əl  ataraq  Ağa 
körpüsündə Pənahəli xanla dostluq, sadiqlik haqda söhbət aparması, öz 
qızını  Pənahəli  xanm  oğlu  İbrahimxolilxəlil  xana  ərə  verməkb 
qohumluq  əlaqələri  yaratması  və  onu  müqavilə  bağlamağa  məcbur 
etməsi,  İbrahimxəlilxəlil  ağanın  düşmən  düşərgəsinə  gəlməsi,  Fətəli 
xanın  müqavilonin  şərtlərinə  xəyanət  edərək,  onu  tutub  girov  adı  ilə 
Urmiyaya qayıtması barədə məlumat verirbr [57, s. 44; 23,  s.  162-163  ].
Urmiyalı  Fətəli  xan  Əfşarm  Qarabağa  gəlməsi,  müharibə  və 
müvəqqəti  sülh  yaranması,  İbrahimxəlilxəlil  ağamn  girov  ahnmasıyla 
bağlı  yuxarıda  qeyd  edilən  fikirbrdən  fərqli  olaraq  A.Bakıxanov  yazır 
ki, «hicri  1175-ci [1759 ].  ildə Nadir şahın böyük əmirlərindən Fətəli xan 
Əfşar  Azərbaycanı  aldı  və  qoşunla  Qarabağa  gəldi.  Pənah  xan  ona  za- 
hiri  itaət  göstərdi və  oğlu İbrahimxəlilxəlil  ağanı  ona girov verdi [89,  s.
158  ].  Nəzərdən  keçirilən  faktların  müqayisəli  təhlili  göstərir  ki, 
müharibənin  son  günlərində  Əfışar  döyüşçüləri  artıq  qala  divarı 
ətralinda  döyüşürdülər.  Şəhər  süqut  etmək  təhlükəsi  qarşısmda  idi. 
Yaranmış  vəziyyətlə  əlaqədar  olaraq  Pənahəli  xan  Fətəli  xanla  zahiri 
olsa  da,  sazişə  gəlməyə  məcbur  olur.  O,  tabeçilik  əlaməti  olaraq  oğlu
44
İbrahimxolilxəlil  ağanı  girov  kimi  Urmiyaya  göndərdi.  Fotəli  xan qtzını 
İbrahimxəlÜxəlil ağaya ərə vcrib, onu öz yanında saxladı.
«Qarabağnamə»lərin  müəllilləıi  Qarabağ  xanlarına  rəğbət 
bosbdiklərindən  hadisələrin  gedişini  saxtalaşdıraraq  iddia  edirdilor  ki, 
guya Fətəli xan baş  vcrən bir döyüşdə  iki min döyüşçü  itirdikdən sonra 
“qış  fəslinin  yaxınlaşmasma  görə»  sülh  və  barışıq  təklü'  etdi.  Mahir 
elçilər  göndərib,  and-aman  içorok  belə  vədə  verdi:  «Əgor  Pənah  xan, 
qoşunumdan aldığı  əsirləri geri qaytarsa,  mənlə  ittil’aq  və  dostluq  etsə, 
qızımm 
kəbinini 
onun 
böyük 
oğlu 
İbrahimxəlilxəlü 
ağaya 
kəsdirəcəyom.  Beloliklə də  biz əbədi  qohum  və dost  olacağıq.  Bir  şortlo 
ki,  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  mənim  yamma  göndərsin.  O  isə orduda şirni 
içilib,  kəbin  kəsildikdən və  iki-üç  gün  burada /qonaq/  qaldıqdan  sonra 
geri  qayıtsm»  [60,  s.  22  ].  Salnaməçilərin  sözlərino  göro  Ponahəli  xanı 
xatircəm  ctmək  üçün  Fətəli  xan  hətta  öz  övlad  və  qohumlarından  üç 
nəfəri girov kimi Şuşaya göndərmiş, Fətəli xana inanan Pənahəli xaıı da 
oğlunu onun yanına göndərmişdi.
Mirzə Adıgözəl bəy bu məsələ üə bağlı mahiyyətcə Mirzə Camal 
kimi,  ancaq  bir qədər fərqli məlumat verir.  O,  yazır  ki, hücumlarm heç 
bir  somorə  vermədiyini  göron  Fətəli  xan  vasitoçüər  salıb  barışıq  istədi. 
«Pənah  xan  da  «bacardığın zaman [müqəssiri ].  bağışla;  çünki bu  gözəl 
bü:  işdir»  sözünün məzmununca  onun  xahişini  qəbul etdi [Onlar  j.  Ağa 
körpüsündə  görüşorək  sülh  etdilər. 
Barışıq  ohd  və  peymanla 
möhkəmbndi»  [58,  s.  45  ].  Salnaməçi  daha  sonra  yazır  ki,  Fətəli  xan 
Pənahəli  xandan  dostluq  əlaməti  olaraq  böyük  oğlu  İbrahimxəlilxəlü 
ağanın  onun  düşərgəsinə  göndərüməsini  xahiş  etmiş  və  bu  xahiş  yerinə 
yctirümişdir.  «Mərhum Pənah xan da onun [Fətəli xanın -  T.M.  ].  qəliz 
andlarma,  yalan  sözlərinə  etibar  etdi.  Gözünün  işığı  olan  igid  oğlunu 
büikli və natiq adamlarla Fətoli xanın ordusuna göndordi» [58,  s. 45 ].
Lakin  burada  açıq  məntiqsizlik  nəzərə  çarpır:  necə  ola  bilərdi 
ki,  Fətəli  xan  məğlub  olduğu  halda  İbrahimxəlilxəlil  ağanm  öz 
qərargahma  gəlməsi  /qoy  lap  qızınm  nişanlısı  kimi  olsun/  şorlini 
qoysun.
Urmiya xanlığı tarixiııin tədqiqatçısı II.Dəlili bu məsələ ilə bağlı 
yazır:  «Lakin  müharibənin  uzanması  və  qış  fəslinin  yaxınlaşması 
nəticəsində  Şuşa  qalasınm müharibə  yolu  ilə  almma[ma  ].smdan məyus 
olan  Fətəli  xan  Pənah  xanla  yenidən  diplomatik  danışıqlar  aparmağa 
mocbur olur.
Müharibənin  davam  etdirilməsi  cyni  zamanda  Qarabağ  xanlığı 
üçün də  sərfəli deyüdL Şəhərin mühasirədə  qalması  nəticəsində əhalinin 
voziyyətini  gündon-^wıə  çətinləşirdi.  Bu  isə  qala  daxilindəki  birliyi 
pozur  və  onun  müdafiəsini  zəifbdirdi.  Yaranmış  şəraitlə  əlaqədar
45

olaraq  bu  dofo  Pənah  xau  Fətəli  xamn  elçilərini  hörmətlə  qarşıladı  və 
iki  xaıılıq  arasında  ittifaq  yaratmaq  uğrunda  diplomatik  danışıqların 
aparılmasma  razılıq  verdi»  [21,  s.  207  ].  A.A.Bakıxanov  yazır:  «1175 
(1762  m.  ].  ildə  Nadir  şahm  böyiik  əmirlərindən  biri  İran  taxt-tacma 
iddiası  olan  Fətəli  xan  Əfşar  Azərbaycanı  adlı,  hökmraniıq  iddiası  ilə 
Qaıabağa  gəldi,  Pənah  xan  ona  zahiri  itaət  göstərdi  və  oğlu 
İbrahimxəlilxəlil ağam girov verdi»  [101,  s.  158 ].
H.Ə.Dalilinin  mülahizəsi  daha  inandırıcı  görünür.  O  yazır  ki, 
Şuşa  əhalisinin  qəhrəmancasına  müqavimət  göstərməsinə  baxmayaraq, 
Fətəli  xanm  qoşunları  tədriclə  qalaya  yaxınlaşır,  qalaya  gedən  yollar 
bağlandığı üçün orada azuqa və hərbi sursat azahrdı, şəhər süqut etmək 
təhlükəsi  qarşısında  idi.  Pənahəli  xan  vəziyyətdən  çıxış  yolunu  zahiri 
itaət  göstərməkdə  görüb,  öz  oğlu  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  girov  kimi 
Fətəli xan Əfşarııı düşərgəsinə göndərmişdir [19,  s.  118 ].
Raffi  urmiyalı  Fətəli  xanm  Şuşaya  hücumu  ilə  bağlı  tamamilə 
uydurma  məlumat  veıir.  Onun  yazdığma  görə  Pənahəli  xan  və 
müttəfıqi  məlik  Şahnəzər  təslim  olmuşdu  və  guya  Fətəli  xanla  məliklər 
Hətərn  və  Usüb  arasında  belə  razılaşma  var  imiş.  Fətəli  xanı  və  məlik 
Şahnəzari adı çəkilən iki məhiyə verməliymiş.  Ancaq Fətəli xan sözünün 
üstündə durmayaraq  10 min tümən alıb Pənahəli xanı azad etmiş, ancaq 
oğlu  İbrahimxəlil  ağanı  isə  girov  kimi  özü  ilə  aparmışdır  [187,  s.  37  ]. 
Uydurmalarım  davam  etdirən  RalTinin  yazdığma  görə  bundan  sonra 
tnəliklər  yeııi müttəfiq  axtarır və gürcü çan  Teymurazla əlaqəyə girirlər. 
Guya  1762-ci  ildə  gürcülərin  və  məliklarin  birləşmiş  qüvvəlari  Panahəli 
xamn  Karkar  [Qarqar  ].  çayı sahilində məğlubiyyəta uğratmış,  Panahəli 
xan  Arazdan  cənuba  qaçmağa  cəhd 
göstərmiş,  lakin  tutulmuşdu. 
Ancaq  Teymuraz  da  sözünə  əməl  etmayərək  Pəııahəli  xanı  düşmən 
məliklərə  verməmişdi.  Belə  olduqda  məliklər  şəkili  Hacı  Çəlabi  xana 
müraciat  etmiş,  Hacı  Çaləbi xan  gürcülari  darmadağın etmişdir.  Ancaq 
'I eymurax buna qədər ödənc alıb Pənahəli xanı azad  buraxmadı [187,  s. 
38  ].  Raffinin  yazdıqlarınm  uydnrma  olduğunu  ela  bu  fakt  təsdiq  edir 
ki  1762-ci ildə Ilacı  Çaləbi xamn ölümüııdən artıq 7 il keçmişdi.
RalTinin  sözlərinə  görə Pənahəli xanm  məliklərlə  mübarizəsi  20 
ilə  yaxın  davam  etmiş,  nəhayət  gəncəli  Şahverdi  xamn  vasitəçiliyi  ilə 
təıətlər  arasında  barışıq  bağlanmışdır.  Guya  Pəııahəii  xan  nəinki 
məliklərin  daxili  işlarinə  qarşımamağı,  hətta  xarici  düşmənlərlə 
znüharibə 
haqqmda 
qərar 
verarkan 
məliklərlə 
razılaşdırmağı, 
Qaı abağda öz  mülklərini genişləndirməməyi öhdasina götürübmüş.  Heç 
bir tarixi manbə Raffinin bu uydurmasım təsdiqləmir.
Qarabağ  xanınm  Urmiyalı  Fətəli  xandan  asılıhğı  çox  davam 
etmədi.  Məhəmmədhəsən xan həlak olandan sonra İranda Kərim  xanın
46
nüfuzu  artmış  Qərbi  və  Mərkəzi  İranın  bir  çox  hakimləri  onun 
hakimiyyətini tanımağa macbur oldular.
Beləliklə,  mərkəzi  İranda  öz  hakimiyyətini  xeyli  möhkamləndirən 
Kərim  xan  Zənd  belə  hesab  edirdi  ki,  Azərbaycan  xanhqlarmı  tabe 
etmədən  öz  mövqelərini  kifayət  qədər  möhkəmlandirə  bilməyəcək. 
Müstəqil  siyasət  yeridən  Azərbaycan  xanlarımn  əksəriyyəti  isə  Kərim 
xaııın  hakimiyyətini  qəbul  etmək  niyyətində  deyildilar.  Bu  dövrdə 
Cənubi  Azərbaycan  xanlıqlarımn  xeyli  hissasi  Fatəli  xan  Əfşann 
hakimiyyəti  altmda  idi.  Fətəli  xan  Qarabağda  olduğu  zaman  taxt-taca 
digər  iddiaçı  Kərim  xan  Zənd  öz  qüvvələrinin  artırıb  İsfalıan  və  Şiı az 
şəhərbrini  tutdu.  1760-cı  ildə  isə  artıq  Azərbaycana  hücum  etdi  və 
Təbrizi  mühasirəyə  aldı.  Kərim  xanın  Cənubi  Azərbaycana  hücunıu 
Urmiyah Fətəli xam öz qüvvalərini Azərbaycamn şimahndan canubuna 
keçirməyə  vadar  etdi.  1761-ci  ilin  yaymda  Kərim  xan  yenidən 
Azərbaycana  hücum  etdiyi  zaman  Fətəli  xan  onu  Ucan  düzündə, 
Qaraçəmən  kəndi  yaxınlığmda  qarşıladı.  Baş  verən  döyüşdə  üstünlük 
əvvalcə  Fatəli  xamn  tərəfində  olsa  da,  müttəiıqi  Xoylu  Şahbaz  xanın 
xəyanət  edərak  düşmən  tərəfə  keçməsi  onu  çətin  vəziyyətə  saldı.  Buna 
görə  Fatəli  xan  Urmiya  qalasma  çəkilməli  oldu  [19,  s.  119-120.  20,  s. 
45].
1762-ci ilin may aymda Marağa şəhərini tutan Kərim xan bura- 
da  düşərgə  salıb  Urmiya  qalasma  lıəmlə  üçün  hazırhğa  başladı.  Kərim 
xan  vaxtilə  Fətali  xanla  toqquşmuş  müxtəlif Azərbaycan  xanlıqlarına 
məktublar  göndərərək  onları  Fətəli  xanla  mübarizə  üçün  ona  qoşul- 
mağa çağırdı.
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki,  Kərim xan Zənd öz elçisi vasitəsib 
Pənahəli  xana  aşağıdakı  məzmunda  məktub  yazıb:  «Fitnə  və  fəsad  sa- 
hibi olan Fətəli xan indi bizimldə qan düşməni  olmuşdur.  Sizinlə də pis 
xasiyyətli bir düşməndir.  Verdiyi söz və içdiyi andın əksinə olaraq  hərə- 
kət  etmişdir.  İbrahimxəlilxəlil  ağanı  apararaq,  sizi  dərd  və  qüssayə  sal- 
mışdır.  Hər  an  bir  fikirdə  və  hər  gün  də  bir  əmü'lə  hərb  etməkdədir. 
Mən də:  «Ey ağıl  sahibləri, sizin üçün qisas  almaqda həyat vardır»  ayə- 
sinin  məzmununa  əsasən  intiqam  almağı  və  ədavət  qılmcmı  qmından 
çəkib hərbə girişməyi qərara almışam.  Buna görə cənabınızdan  bir  dost 
kimi  xahiş  edirəm  ki,  təcili  surətdə  durmadan  və  təxir  etmədən, 
hökmünüz  altmda  olan  qalib  qoşunlarınızla  bizə  yoldaşlıq  edəsiniz; 
çünki  əsas  məqsədim və günəş  kimi  işıqlı  olan  fikrim  budur  ki,  həm  si- 
zin oğlunuzu xüas edim, həm də öz qardaşımm qanını  alım» [58,  s. 46  [.
Yuxanda  göstərildiyi  kimi,  bu  dövrdə  Iranm  xeyli  hissəsində 
möhkəmlənmiş  Kərim  xan Zənd  öz  hakimyyatini  Canubi  Azərbaycana 
da  yaymaqa  çalışırdı.  1762-ci  ilin  may  ayında  Xoy və  Salmas  şəhərlari
47

arasmda  baş  verəıı döyüşdə  Kərim  xan Zənd  qəbbə  çaldı.  Ağır  məğlıı- 
biyyətə  uğrayan Fətəli  xan  Urmiyaya qaçmalı  oldu  [90,  s.  53  ].  İrəlidə
H.Dəliliyə əsasən  1761-ci  ildə  Şahbaz  xanm Fətəli  xana dönük  çıxaraq 
Kərim xanm tərəfinə  keçdiyini yazmışdıq.  S.Əliyev  isə yazır ki,  1762-ci 
ildə  Şahbaz  xan  yenə  Fətəli  xanm  yanında  idi  və  mübarizədə  iştirak 
etməyə başladı.  Kərim xan tərəfmdən əsir götürülmüşdür.  Pənahəli xan 
1763-cü ildə vəfat etdi [20,  s. 42-49 
].
Kərim  xanm  çağırışmı  qəbul  edən  Pənahəli  xan  kiçik  oğlu 
Mehrəli  bəyi  Qarabağa  müvəqqəti  hakim  qoyaraq,  bir  sıra  başqa 
Azərbaycan  xanları  kimi  Kərim  xanm  Urmiyə  yanmdakı  düşərgəsinə 
gəldi.  Xanlarm  da  qüvvəbrini  özünə  birbşdirən  Kərim  xan  Urmiya 
qalasını  dövrəyə  aldı.  Qalanın  xarici  aləmlə  əlaqəsini tamamilə  kəsmək 
üçün ətrafma hasar hörüldü [19,  s.  121-122 ].  9  aylıq mühasirədən sonra 
Urmiyə  qalası  təslim  oldu.  Kərim  xan  Fətəli  xam  ailəsi  ilə  birlikdə 
götürərək  Şiraza  yola  düşdü.  O,  eyni  zamanda  köməyinə  gəlmiş 
Azərbaycan  xanlarmı  -  Pənahəli  xanı,  qaradağlı  Kazım  xam,  Xoylu 
Şahbaz  xanı,  naxçıvanlı Hacı  xan Kəngərlini,  sərablı Əli xan  Şəqqaqini 
və  bir  sıra  başqalarını  da  Fətəli  xan  üzərində  qələbə  münasibətib 
Şirazda  keçiriləcək  şənliklərdə  iştirak  etmək  bəhanəsi  ilə  özüyb  apardı 
və əslində onları orada girov kimi saxladı [19, s.  123-125  ].
Fətəli  xan  Əfşar  üzərində  çaldığı  qələbə  sayəsində  Kərim  xaıı 
Zənd  öz  hakimiyyətini  Cənubi  Azərbaycana  yaymağa  müvəffəq  oldu. 
Bu bölgədə baş verə biləcək hər hansı çıxışm qarşısmı almaq üçün Kərm 
xan  təbrizli  Nəcəfqulu  xam,  qaradağlı  Kazım  xanı  və  başqalarını  fəxri 
girov kimi öz yanında saxlayırdı[98.1,  s. 67-68 ]..
XVIII əsrin 60-cı illərində İranda baş verən çəkişmələr Kərim xan 
Zəndə  Cənubi  Qafqazı  ələ  keçirməyə  imkan  vermirdi.  Onun  Şimali 
Azərbaycana  hərbi  yürüş  təşkil  etmək  üçün  hazırlaşdığı  bir  dövrdə  öz 
doğma  qardaşı  Zəki  xan  üsyan  qaldıraraq  İsfahanı  ələ  keçirdi  [30,  s.
159  ].  Azərbaycanm  şimal  xanlıqlarmı  ələ  keçirmək  üçün  nəzərdə 
tutulan  ordu  Zəki  xanm  qaldırdığı  üsyanı  yatırmağa  yönəldildi.  1763- 
1765-ci  illərdə  İramn  xeyli  hissəsini  öz  hakimiyyəti  altmda  birləşdirən 
Kərim xan Zənd Şirazı özünün paytaxtı elan etdi [101, s. 68 ].
Mirzə Camala görə Kərim xan bu məsələ ilə bağlı Pənahəli xana 
aşağıdakı  məzmünda  məktub  yazmışdı:  «Fətəli  xan  bizim  nəinki  təkcə 
düşmənimiz,  hətta  qanlımızdır.  Sizə  qarşı  da  olduqca  yaramaz  işbr 
görmüş,  andını,  peymanmı  pozmuşdur.  Sənin  oğffifm  məkr  və  hiylə  ib 
apanb məhbus etmişdir.  İndi var qüvvə ilə bizə kömək etməli və bu işdə 
heç  şeydən müzayiqə etməməlisən.  Çünki intiqam  alsaq və  oğlunu xilas 
etsək,  sizin  sevindiyiniz  kimi  biz  də  arzumuza  çatmış  olacağıq  [59,  s. 
118;  60,  s.  23  ].
48
Əhməd  bəy Cavanşir isə Fətəli xan əleyhinə  Kərim xan Zənd  ilə 
Pənahəli  xanm  ittifaqma  dair  başqa  lıkir  irəli  sürür:  « 0   zaman  İranda 
Fətəli xandan başqa bir  də Kərim xan Zənd  məşhur  idi.  O,  hakimiyyət 
arzusunda  olmaqdan  başqa,  həm  də  döyüşdə  onun  qardaşmı  öldürən 
Fətəli  xana  qan  ədavəti  bəsləyirdi.  Ponah  xan  bu  ədavətdən  istifadə 
edib  oııun  yanına  qasidlər  göndərdi.  Onlar  öz  birgə  hərəkətləri 
barəsində  razılığa  gəlib,  hər  iki  tərəfdən  Fətəli  xanm  üzərinə  hücuma 
keçdibr  və  onu  məğlub  edib  özünü  əsir  aldılar  və  İbrahimxəlil  xanı  da 
azad edib sağ-salamat geri qayıtdılar» [23,  s.  162 ].
Rzaqulu  bəy  Camal  oğlunun  verdiyi  məlumata  görə  Pənahəli 
xan  Gəncə,  Irəvan, Naxçıvan,  Qaradağ vo Ərdəbil  xanlıqlarında  xüsusi 
nüfuza  malik  idi.  Pənahəli  xan  həmin  xanlıqların  nəinki  daxili  işlərinə 
qarışır,  hətta  öz  yaxın  adamlarmı  bu  xanlıqlarda  hakimiyyət  başına 
gətirə bilirdi.  Ərdəbil hakimi Sarıcalı tayfasmdan  olan Dərgahqulu  bəyi 
buııa  misal  göstərmək  olar  [72,  s.  214  ].  Rzaqulu  bəyin  yazdığına  görə 
Pənahəli xan «Gəncə xanzadələrindən kefı istədiyi  adamı hökumət işinə 
təyin edir, istəmədiyini isə qulluqdan çıxarırdı».[72,  s.  214 ].
Fətəli  xan  Əfşar  isə  1763-cü  ildə  [may-iyun  ayları  arasındakı 
müddətdə  ].  Kərim  xan  Zənd  tərəfmdən  Fətəli  xanm  Kərim  xanın 
qardaşı İsgəndəri qətlə yetirdiyi Qəmşə adlı yerdə öldürüldü  [17,  s.  46  j.
Yad  ölkədə  asılı  vəziyyətdə  yaşamağa  alışa  bilməyən  Pənahəli 
xan  1763  -  cü  ildə  Şirazda  müəmmalı  şəkildə  vəfat  etdi.  Cənazəsini 
Qarabağa gətirib Ağdamda dəfn etdilər [19,  s.  123-125  ].
Raffi  Pənahəli  xanın  Şiraza  getməsini  və  ölümünü  bir  qədər 
fərqli  təsvir  edir:  Raflmin  yazdığma  görə  Kərim  xan  Zənd  Urmiya 
qalasım  alarkən  Pənahəli  xan  onun  yanmda  deyilmiş  və  Kərim  xanm 
İbrahimxəlil  ağanı  azad  edib  özü  ib   apardığmı  cşidib  zəngin 
hədiyyələrlə  oğlunu  Qarabağa  qaytarmaq  üçün  gedibmiş.  Lakin  Kərim 
xan nəinki İbrahixəlil  ağanı  buraxmamış,  hətta Pənahəli xanı  da özii  ilə 
Şiraza  aparmışdır.  Raffinin  sözbrinə  görə  Şirazda  qalan  Pəııahəli  xan 
buradan  çıxa  bilmək  üçün  özünün  ölülüyə  vurmuş  və  tabuta 
qoyulmuşdur.  Onun  yanındakılar  Kərim  xandan  tabutu  Qarabağa 
aparmağa  aparmağa  icazə  istəmiş,  Kərim  xan  isə  hiyləni  anlayaraq 
yolda 
cənazə 
xarab 
olmasm 
deyə 
içalatmı 
çıxardıb 
balzamlaşdırılmasına göstəriş vermişdir.  Beləliklə də Pənahəli xan  həlak 
olmuş və yalnız  bundan sonra  Kərim  xan İbrahimxəlil  ağanı Qarabağa 
buraxmışdır [187,  s.  40 ].
Qeyd  edək  ki,  Mirzə  Yusif  Qarabaği  də  Pənahəli  xanın  Şiraz 
əsirliyindən  xilas  olmaq  üçün  bihuşdarı  içib  özünü  ölülüyə  vurduğunu 
yazır.  Mirzə Yusif yazır  ki,  deyəsən  Kərim  xan Pənahəli  xanm hiybsiııi 
anlayıb  deyibmiş:  «Pənah  xan  mənim  xeyirxah  dostumdur.  Buna  görə
49

də  mən  gornk  onun  cənazəsini  tam  hörmətlə  Qarabağa  göndərəm» 
Kərim  xanm  göstərişi  ilə  Pənahəli  xanm  qarnını  yarmış,  ədviyyat  ilə 
doldurub Qarabağa göndərmişdilər [62,  s.  23-24 ].
Ə.Şükürzadə  Pənahəli  xanm  Ağdamda  «İmarət»  adlanan 
yerdəki  qəbir  daşı  üzəıində  həkk  olunmuş  təvəllüdünü  əsas  götürərək 
Pənahəlixanm  hicri  1172  -  ci  ildə  [1759  ].  öldüyiinii  göstərir  [bax  52,  s. 
188  ].  Qarabağnamələrdə,  o  cümldən  Mirzə  Adıgözəl  bəyin  əsərində 
Pənahəli  xanm  1760-cı  ildə  vəfət  etməsi  göstərilir  [58,  s.  48  .].  Tarixi 
hadisələrin xronoloji izbnməsi və müqayisəsi də Pənahəli xanın  1763-cü 
ilə  qədər  yaşadığmı  və  Azərbaycanm  siyasi  həyatında  fəal  iştirak 
etdiyini təsdiqləməyə imkan verir.
Son  dövrün  tədqiqatları  da  İbrahimxəlilxəlil  xamn  məhz 
1763-cü  ildə  Qarabağda  hakimyyətə  gəlməsini  qəbul  etməyə  imkan 
verir.
Mir  Mehdi  Xəzani  Qarabağ  xanlığının  sərhəddini  aşağıdakı 
kimi  təsvir  edir:  «Cənubiyyən  rudi  -  Arazdır,  Xudafərin  körpüsünün 
Cavad,  Əlvənd  və  Zərdab  kəndlərinin  müqabilinə  [kimi  ].,  Şərqiyyən 
Kür  suyudur.  Qərbiyyən  Kühüstani  -  əzimi  Qarabağdır  ki,  Köşbək  və 
Salvartı və Ərikli dağlarıdır.  Şimalisi,  Gəncə ilə Qarabağm sərhəddidir, 
Goran çayıdır».[56,  s.  99  ].  Mirzə Rəhim  Fəna  isə xanlığm sərhədlərini 
belə  təsvir  etmişdir:  «Cənub  tərəfdən  mis  mədənləri  olan  Qapan 
dağlarınm  imtidadib  bir  yerdə  sariyal  ru  be  meşriq  gedir  Araz 
çaymadək.  Oradan məcrayi -  nəhri - Araz ilə bir yerdə şərqdən gedir  ta 
haman  suyun  qərbdən  şərqə  dəryayi  -  Xəzərə  tərəf cari  Kür  nəhrinin 
məcrasınadək  ki,  oradan  hər  iki  nəhrin  suyu  bir  yerə  qarışıb  axar 
dəryayə.  Bu  nöqtə  Qalaqayın  adlı  qəsəbədir  ki,  sabiqi  Mustafa  xanlı 
pristavlığma  daxildir.  Oradan  Kür  nəhrinin  məcrasib  sərhəd  şərqdən 
qərbə  qayıdıb  Kür  nəhrib  üz  yuxarı  gedir.  Sabiqi  poçta  stansiyonu  - 
Türyan  çay  adlı  yerədək  ki,  Duzdağ  burnunda  vaqedir.  Sərhəd  Goran 
mülkündən yuxarı Duzdağ  burnu  şimal tərəfdən ru  be cənub gedir.  Mi- 
rov dağının ətəyində vaqe  Molla Vələdli mülkünədək.  Oradan Qara  Çi- 
nar  mülklərinin  əmlakım  əhatə  edib  üz  yuxarı  cənubən  həman  dağm 
qarlı və buzlu  sarıyahnadək  ki,  hər  yerdən ucaraq  nöqtədir vo ucalıqda 
böyük  Qal'qaz  dağlarma  özünü  həmduş  göstərəndir.  Bu  nöqtədən  şər- 
qdən qərbə tərəf hər yerdə sarıyal sərhəd gedlir. Aynm  kəndinin başmın 
üstünədək  ki,  o  kənd  vaqedir  Tər-tər  çayınm əvvəlinci  şaxəsindən  olan 
çeşmələrdən.  Bu  nöqtədə  Mirovdan  gələn  uca  dağlar  silsiləsi  iki  şaxə 
olub,  bir  Gəncə  uyezdinə  tərəfı  və  biri  Rumbasır  və  Kəlbəcər  adlı  uca 
dağlar  ilə  ki,  İrəvan  quberniyası  ib   Gəncə  quberniyasınm  sərhəddidir, 
məzkur  dağlar  şimaldan  üzü  cənuba  tərəf  Qarabağ  sərhəddidir  [61,  s. 
250].
50
A.A.Bakıxanov 
yazır 
ki,
 
PənahəJi 
xan 
Xuda 
ibrin
körpüsündən  başlayaraq  Kürək  çayına  və  Bərgüşad  mahalına  qədər 
yerləri  ələ  keçirmiş,  bundan  əlavə  Qaradağa  aid  Mehri  və  Güney 
mahallannı,  Naxçıvana  aid  Tatif  və  Sisyanı,  İrəvana  Aid  Tərtər 
kolanını  və  Təbrizə  aid  olan  Zəngəzur  və  Qapanı  tutmuşdu;  Pəııahəli 
xan bəzən Ərdəbil və s.  kimi qonşu xanlıqları da özünə tabe edirdi [101, 
s.  155 ].
Mirzə  Camal  Cavanşir  Qarabağ  xanlığınm  sərhədlərini 
aşağıdakı  kimi  təsvir  etmişdir:  «Qarabağ  vilayətinin  sərhəddi  belədir: 
cənub  tərəfdən  Xudafərin  körpüsündən  Sınıq  körpüyə  qədər  -   Araz 
çayıdır.  İndi  [Sınıq  körpü  ].  Qazax,  Şəmşəddil  və  Dəmirçi-Həsənli 
camaatı  arasındadır  və  Rusiya  dövləti  məmurlan  onun  rus  istilahilə 
Krasnı most, yəni Qızıl körpü adlandınrlar.
Şərq  tərəfdən  Kür  çayıdır  ki,  Cavad  kəndində  Araz  çayına 
qovuşaraq gedib Xəzər dənizinə tökülür.
Şimal tərəfdən  Qarabağın Yelizavetpolla  sərhəddi  Kür çayına 
qədər Goran çayıdır və Kür çayı çox yerdən [keçib ].  Araz çayma çatır.
Qərb  torəfdən  Küşbək,  Şalvartı  və  Ərikli  adlanan  uca 
Qarabağ dağlarıdır» [59,  s.  107-108 ].
Mir  Mehdi  Xəzani  isə  Qarabağ  xanlığımn  sərhədlərini 
aşağıdakı kimi təsvir edir:
«Şimali Qarabağda sərhəd budur:  Cənubiyyən rudi -  Arazdır, 
Xudafərin  körpüsünün  ta  C'avad,  Əlvənd  və  Zərdab  kəndlərinin 
müqabilinə  [kimi  ]..  Şərqiyyən  Kür  suyudur.  Qərbiyyən  Kühüstani  -  
əzimi  Qarabağdır  ki,  Köşbək və  Şalvartı  və Ərikli  dağlarıdır.  Şimaliki, 
Gəncə  ilə  Qarabağın  sərhəddidir,  G oran  çayıdır.  Bu  Qarabağ  vilayəti 
Aran məmbkəti cümbsindədir» [56, s.  99 ].
Beblikb,  ilk  mənbələrin  müqayisəli  təhlili  göstərir  ki, 
Qarabağ  xanlığı  əvvəllər  mövcud  olmuş  Qarabağ  bəylərbəyliyinin 
böyük hissəsini, əsasən Cənub tərəfini, həmçinin Çuxursəəd [İrəvan  |. və 
Təbriz  bəybrbəylikbrinin  bəzi  ərazibrini 
əhatə  etmişdir.  Xanlığın 
sərhədləri  şimal-şərqdə  Kür  çayına,  şimalda  Goran  çayına,  qərbdə 
Göyçə gölünə az qalmış məsafədə, cənubda Araz çayına çatırdı.
51


Yüklə 10,58 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   35



Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə
Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Ginekologiya
Tibb

yükləyin