Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

§  2.  Kənddə aqrar münasibətbr
Qarabağ  xanlığmda  torpaqlarm  çoxu  xanm  mülkiyyətində  idi. 
Bilavasitə  xan  və  onun  ailə  üzvlərinə  məxsus  olan  torpaqlar  xass 
torpaqları  adlamrdı.  Bundan  başqa  xan  divanına  məxsus  olan  torpaq- 
lar  da var  idi.  Bu  cür  torpaq  mülkiyyəti öz sahəsi  etibarilə  bütün başqa 
torpaq mülkiyyəti formaları arasmda üstün yer tuturdu.  Əslində hər iki 
qeyd  olunan  torpaq  mülkiyyəti  forması  arasında  sədd  getdikcə  aradan 
qalxmış,  hamısı  xan  torpaqları  hesab  olunurdu  [180,  s.  87  ].  Xanlıqda 
qeyd  olunan  vaxtda  xanın  ailə  üzvlərinə  məxsus  130  kənd  qeydə 
almmışdı.  Bu  kəndlərdə  2.264  təsərrüfat  [914-ü  vergi  ödəyən,  1350  -  si 
ödəməyən ].  vardı  ki,  bu  da  xanlıqda  olan  bütün  təsərrüfatlarm [18.563 
].  12,20  faizini  təşkil  edirdi  [175,v.  13-43  ].  Kəndlərin  bir  çoxu  irsi
60
keçmiş,  bir  qsmi  isə  müxtəlil' yollarla  mənimsənilmişdi.  Məsələn,  Şuşa 
şəhəri  ətral'ında  olan  bütün  torpaqlar  xanlar  tərəlındən  yerli  əhalidən 
pula  satın  alınmışdı.  IJzuıı  müddət  İbrahimxəlil  xanın  vəziri  olnıuş 
Mirzə  Camal  yazırdı:  «...yadımdadır,  bir  dəfə  mərhum  İbralıimxəlil 
xamn  özünəməxsus  olan  cütləri  və  kotanları  hesab  edirdibr.  Məlum 
oldu  ki,  xamn  cüt  və  kotanı  bütün  Qarabağ  əhalisinin  cüt  və  kotam 
qədərdir,  hətta  onlardan  iki  cüt  də  artıqdır.  Bütün  bu  qədər  taxıl  və 
mal-qara,  qoşuna,  saraya,  hərəmxanaya,  nökərbrə,  əmələlərə  və 
qonaqlara  sərf olunardı.  Bunlardan əlavə xamn icarə,  peşkəş,  Qarabağ 
ix racatı  və  sikkəxanadan  gəliri  olurdu 
və 
oııa  Azərbaycan 
vilayətbrindən  cinslə,  pulla  çoxlu  peşkəş  göndərirdilər»  [59,  s.  145,  60, 
s. 49-50].
Müik.  Bu  cür  torpaqları  almaq,  satmaq,  bağışlamaq,  vəsiyyət 
etmək, girov qoymaq  olardı.  Mülk sahibliyi dövlət  qulluğunda olmaqla 
bağlı deyildi.  Mülkün o qədər də geniş yayılmamış  forması mülki-xalisə 
idi.  Mülki-xalisə  hökmdarm  bağışlamasmdan  əlavə  əyabtdə  götürülüb 
məskunlaşdırılmış  torpaqların bəylərə bağışlanması və satılması yolu ilə 
yaranırdı.  Beb  mülkləri  olan  bəylər  digər  mahallardan  və  digər 
xanlıqlardan  kəndlliləri  müxtəlif  yollarla  bu  yerlərə  cəlb  edib,  onları 
həmin  torpaqlarda  məskunlaşdırırdılar.  Bu  yolla  yaranmış  kəndlər 
bəylərin  xüsusi  mülkiyyəti  olur,  onlar  el  arasında  xalisə  adlandırılırdı 
[128, s. 
2).
Dəyirmanlar,  bağlar  da  mülki-xalisə  ola  bibrdi.  Xalisə 
mülklərdən xəzinəyə vergi verilmirdi.  M ülkbrin çoxu  heç  də xalisə dey- 
ildi,  mülk  sahibbrinin  çoxu  xəzinəyə  vergi verməli  idilər.  Xanlıqda  bir 
neçə kəndi, iri mülkləri olan mülkədarlar çox idi.
Mülkədara  məxsus  oJaıı  kənd  sakinləri  xana  heç  bir  vergi 
vermir və mükəlbfıyyət icra etmirdibr, yalnız öz mülkədarlarına qulluq 
göstərirdibr [175, v.  12 və s.  ].
Qarabağ  xanhğmda  şərti  torpaq  sahibliyi  -  tiyul  da  geniş 
yayılmışdı.  «Xanlar  öz  sevimli  adamlarma,  yaxud  məmurlara  maaş 
əvəzinə bir və ya bir  neçə kənd, daha doğrusu məmura vəzifədə olduğu, 
yaxud  xamn  inamını  qazandığı  müddətdə  kəndlərin  gəlirini  verirdibr. 
Bu irsi xarakter daşımırdı.  Lakin elə hallar da olurdu ki,  həmin kəndbr 
xanın təsdiqi ib  məmurun oğlanlarına da keçirdi».
Tiyuldar  öldükdə  və  tiyul  onun  oğluna  keçdikdə  xanm  yeni  fər- 
manı  olmalı  idi.  Mehdiqulu  xanınm  1809-  cu  il  tarixli  təliqəsi  ilə  tiyul- 
dara  verılmiş  tiyul  yenidən  təsdiq  olunur  və  yazıhrdı  ki,  mərhum 
İbrahimxəlil  xan  Əfəndilər  kənd  icmasını  Rüstəm  bəyə  tiyul  mülkiyyə- 
tinə vermişdi.  İndi də Mehdiqulu  xan Əfəndibr camaatmı Rüstəm  bəyə 
bağışlayır.  Tiyulun həmişəlik bağışlanması halları da  olurdu.  Melıdiqu-
61

lu  xanm  bir  təliqəsində  deyilirdi:  «...  Qoy  bu  rəiyyətbr  həmişəlik  özlə- 
riniıı  rəiyyətlik  vergilərinin  ödənilməsində  və  qulluq  göstərməkdə  baş 
soyuqluğa yol verməsinlər» [89.6.2,  s.  838 ].
Qarabağ  xanlığında  dini  müəssisələrə  və  ocaqlara  məxsus  olan 
vəqf torpaq  mülkiyyəti  də  geniş  yaydmışdı.  İslam  hüququna  görə  vəqf 
hər  haıısı  bir  idarənin,  yaxud  cəmiyyətin,  hətta  bir  şəxsin  xeyrinə 
mənqul  və  qeyri-mənqul  əmlakın  gəlirindən  istifadə  etmək  hüququ 
vcrir, lakin onun şəxsi mülkiyyəti olmur, vəqf Allahm mülkiyyətidir.
Vəqf  mülkiyyətinə  əsasən  daşmmaz  mülkiyyət,  tikililər,  daha 
çox isə torpaq sahələri qəbul olunurdu.
1768-ci  ildə  Şuşada  tikilmiş  Gövhərağa  məscidinin  vəqfinə 
Cavanşir  mahahnda  Qarazixa,  Maqsudlu,  Qubadlı  mahalında  Eloğlu 
kəndləri  daxil  edilmişdi. 
Bu  vəqfdə  Darğalı  kəndində  olan 
Məhommədqulıı  Taib  adlı  birisinin mülkündən  başqa bütöv kənd,  Şıxlı 
kəndində  isə  üzüm  və  meyvə  bağları  daxil  idi  [40,  s.  42-43  ]..  Xristian 
kiisələrinin  də  vəqlləri  var  idi.  Xanlar  onlara  da  torpaq  sahələri 
bağışlayırdılar.
Xana,  bəylərə,  mülkədarlara  və  tiyuldarlara  məxsus  torpaqlar 
müəyyən  şəıtlərlə  kəndlilərin  istifadəsində  idi.  Torpaqlardan  icmalıqla 
istiJ'adə  olunurdu.  Torpaqlar  vaxtaşırı  /dörd  ildən  bir/  icma  üzvləri 
arasında bölünürdü.
Şərqdə  həmişə  kənd  təsərrüfatmda  suvarma  çox  böyük 
əhəmiyyətə  malik  olmuşdur.  Bütün  Azərbaycanda  oiduğu  kimi, 
Qarabağ  xanqhğmda  də  süni  suvarma  sistemi  mühüm  rol  oynayırdı 
Müasirlərdən biri yazırdı  ki,  əhali çaylardan əsas su kanalları çəkmiş... 
və onların köməyi  iiə kifayət qədər müxtəlif növ taxıl əldə edir [190.1,  s. 
26  ].  Xanlıq  dövründə  Qarabağda  fəaliyyətdə  olan  kanalların 
əksəriyyəti  ayrı-ayrı  feodalların  əlində  idi.  Məsələn,  Rüstəm  bəy  Araz, 
Tərtər  və  Xaçın  çaylarından  çəkilmiş  beş  suvarma  kanahnm  sahibi  idi 
[175,  s.  14-69].
XVIII  əsrin  II  yarısmda  Azərbaycaııda  suvarma  vasitələri 
üzərində mülkiyyət forması və sudan istifadə ilə bağlı materiallar demək 
olar  ki,  yoxdur.  Müsəlman  ölkələrində  həyatm  digər  saholəri  kimi 
göstərilən  məsələlər  də  Quran  və  müxtəlif  şəriət  kitabları  əsasmda 
tənzimləndiyindən xüsusi qanunvericilik aktları hazırlanmırdı.
Mövcud 
adətlərə  görə  Azərbaycanda  bütün  sular  iki 
kateqoriyaya  bölünürdü:  1  ].  Təbii  halda  olan  sular  [çaylar,  bulaqlar, 
bataqlıqlar  ].;  2  ].  İnsan  əməyi  ilə  təbii  haldan  çıxarılmış  sular  [arxlar, 
kəhrizlər və digər süni suvarma vasitələri ]..
62
Birinci  kateqoriyaya  mənsub  olan  sulardan  istifadədo  heç  bir 
məhdudiyyət  yox  idi.  Onların  üzərində  ümumi  mülkiyyət  mövcud  idi. 
İkinci
 kateqoriyaya aid sular 
üzərinda isə xüsusi
 müJkiyyət  mövcud 
idi.
Su iizərində miilkiyyətin iki forması yayılmışdı.  FeodaJ mülkiyyəti 
və  kənd  icmalarının,  yaxud  daha  kiçık  qrupların  kollektiv  müJkiyyotı. 
Böyük  maddi  imkanlara  malik  olan  feodallar  öz  vəsaitləri  hcsabına 
suvarma  arxJarı  çəkdirir  və  kəhrizlər  tikdirirdilər.  Bclə  haJda  suvarma 
vasitəsi onu  çəkdirən şəxsin mülkiyyəti sayılırdı  [180,  s.  231  ].  Suvarma 
vasitələrinin sahibləri  onlardan  istədikləri kimi  istifadə etmək,  satmaq, 
bağışlamaq, irsən vermək, iltizama vermək hüququna malik idilər.
Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl  dəftərində xüsusi mülkiyyətdə 
olan  suvarma  vasitələrindən  istifadə  ilə  bağlı  yazılırdı:  «Əcəmi 
dövriində  dörddə  bir  üşr  və  bundan  əlavə  on  beşdə  bir  bəhrə  almaq 
qayda imiş.  Əcəmi istilahmda bəhrənin mahiyyəti bu  imiş:  hər kənddəıı 
axan  su  arxınm  bir  sahibi  olarmış.  Sudan  istifadə  edən  şəxs  torpaq 
sahibinə  bir  üşr  verdikdən  sonra,  arx  sahibinə  də  on  beşdə  bir  bəhrə 
verərmiş» [30,  s.  25].
Kollektiv  mülkiyyətdə  olan  sulardan  kəndlibr  heç  bir  haqq 
ödəmədən  istifadə  edirdibr.  Su  bol  olduğıı  təqdirdə  icmanm  hər  bir 
üzvü öz əkin sahəsini heç  bir növbə gözləmədən istədiyi vaxt  və istədiyi 
qədər suvara bilərdi.  Su  çatışmadığı  təqdirdə  isə növbə təşkil  olunurdu. 
Daha  tez  məskunlaşmış  kənd  icması  sudan  birinci  istfadə  ctmək 
hüququna  malik  idi  [103,  s.  154  ].  Bir  neçə  kənd  icması  eyni  vaxtda 
məskunlaşdığı,  yaxud  onlarm  məskulaşdıqları  vaxt  məlum  olmadıqda 
arxm və  yaxud  çaym  axarı  boyunca  ən  yuxarıda  yerləşən  icma  birinci, 
ondan sonra yerbşən isə  ikinci  olaraq  sudan istifadə edə  bilərdi [125,  s. 
154].
Süni  suvarma  vasitəsi  icma  üzvlərinin  ümumi  vəsaili  və  hesabına 
çəkilmiş  olduğu halda hər bir  iştirakçı  sərf etdiyi vəsait və əməyə uyğun 
su  payı  alırdı.  Sənəddə  göstərilir  ki,  XVIII  əsrin  birinci  yarısında 
Gəncə-Qarabağ əyalətinin  Şuturbasan nahiyyəsinin  Dəhyekin kəndiııin 
sakinləri  bütün  arxlarm  suyundan  hər  ay  üç  gün  -  üç  gecə  itstifadə 
etmək hüququna malik idilər [30,  s.  160 ].
Mürəkkəb  suvarma  şəbəkəsinin  mövcud  olduğu  mahallarda 
suyun bölüşdürülməsinə nəzarət üçün mirab vəzifəsi mövcud idi.
Qarabağda Kürəkarxı və başqa arxlar  da var idi [60,  s.  13  ].  Qeyd 
edək  ki,  mahallar  çox  zaman  suvarma  prinsipinə  uyğun  olaraq  çay  və 
başqa  su  hövzəbrini  əhatə  edirdi.  Buna  görə  də  təsadüfı  deyildi  ki, 
mahala  çox  vaxt  bir  inzibati  ərazi  kimi  su  mahalı  da  deyirdibr  [131,  s. 
12; 30,a s.  52, 67 s.  28  ].
63

Xanlıqda  olan  arxlarııı  ən  qədimi  Govurarx  idi.  Mirzə  Camalın 
yazdığına  görc>  hob  Sasani  şahı  Beybqan  şəhərini  inşa  etdirərkən  Kür 
çayından Beybqan çölünə böyük arx çəkdiribmiş.  Monqollarm hücumu 
zamanı  bu  arx  dağıdıimışdı.  Əmir  Teymur  Beybqan  şəhərini  bərpa 
etdirərkoıı bu  arxı  da  bərpa  etdirmiş  və  onu  böyük  babası  Barlasın  adı 
ilə  Baıias  arxı  adlandırmışdı.  Sonralar,  XVIII  əsrin  birinci  yavrısmda 
gedən  hərbi  əməliyyatlar  nəticəsiııdə  bu  arx  qismən  xarab  olmıışdu. 
Ancaq  Pənah  xanın  hakimiyyəti  dövründə  və  İbrahimxəlil  xanın  ilk 
ilbrində  bu  arxdan  istifadə  olunur  və  xanlar  oııdan  gəlir  götürürdülər. 
Arx  xalq  arasında  Govurarx  adı  almışdı  [59,  s.  108,  60  s.  12  ].  Mirzə 
Camal  Cavanşir  Govurarx  haqqında yazırdı:  «Doğrudan da bu,  böyük 
faydah  arxdır.  Bu  arxm  suyu  ib   suvarılan  əkin  yerlərində  taxıl,  çəltik, 
pambıq,  çokil  /tut/  ağacları  və  başqa  hər  cür  bitki  əkilərsə  bol  məhsul 
əldə  etmək  olar.  Belə  ki,  bir  çetvert  /250  pud  -  T.M ./  buğdadan  iyirmi 
çetvert, hətta  ondan da artıq məhsul yığmaq olar. Xüsusib buranm çəl- 
tiyi və darısı  bol  olur.  Əgər bu  bitkibrdən bir çetvert əkibrsə,  təxminən 
əlli  çetvert,  hətta  ondan  daha  artıq  məhsul  əldə  edib  bilər.  Bitkibrin 
əkilməsi  də  asandır.  Beb  ki,  bu  işi  iki  baş  öküz  ilə  asanlıqla  görmək 
olar» [60,  s.  12 ].
Mirzə  Camal  Qarabağda  Arazdan  çəkilmiş  daha  bir  neçə  arxın 
olduğunu  qeyd  edirdi  [59,  s.  109  ].  Bunlar  Kürək  arxı,  Luvar  arxı, 
Meymənə arxı, Gəmiçi arxı, Sarı  arx,  Ayaz  arxı,  Qaşqay arxı, Xan  arxı 
idi.  Çaylar  olmayan,  yaxud  çox  az  olan  yerlərdə  süni  suvarmada 
kəhrblərdən, 
quyulardan 
istifadə 
olunurdu. 
Kəhriz 
yeraltı 
qalereyalardan  ibarət  olub,  son  hissəsi  su  mənbəyinə  dirənir,  açıq 
hissəsi  isə  yerin  üst  qatına  qədər  qalxırdı.  Kəhrizlər  bəzən  bir  neçə 
qalereyadan ibarət  olub,  bir ümumi  arxda birləşirdi.  E b  edirdilər ki,  sıı 
öz mənbəyindən torpağın yuxarı qatm a axa bilsin.  Kəhriz qazan ustalar 
kənkanlar  adlanırdılar.  Quyulardan  su  tutumu  10-15  vedrə  olan 
dəridən düzəldilmiş  tuluqlarla çıxarılırdı.  Tuluğun  su  dolan ağız hissəsi 
kəndirlə  bağlamr,  at  və  ya  eşşək  həmin  kəndiri  dartdıqca  o,  quyu 
üstündə  qoyulmuş  çarxa  sarınaraq  tuluğu  çıxarırdı:  Tuluqdakı  su 
daşdan düzəldilmiş  iri çuxura tökülür,  oradan isə arxlara axıdılırdı [2,  s. 
225 ].
Arxlar,  kəhrizlər,  quyular  xüsusi  şəxslərin,  yaxud  kənd 
icmalarınm  torpaqlarında  olduğundan  onlarm  mülkiyyəti  hesab 
olunurdu.  Sahibsiz  torpaqda  qazılmış  quyular  və  ətraf  torpaq  quyu 
qazanlarm  mülkiyyəti  sayılırdı.  Kəhriz  sahibbri  də  kəhriz  suyu  ilə 
suvarılan ətraf torpaqdan istifadə etmək hüququna malik idilər.
Xanlıqda  iri  torpaq  sahibi  Riistəm  bəy  beş  arxm-Rakkal 
/Qaraçaydan  çəkilmişdi,  Xəkarxı  /Xaçınka  çayından  çəkilmişdi/,
64
Əlifarx  /Xatınarxdan  çəkilmişdi/,  Hüseynarxı  /Arazdan  çəkilmişdi/  və 
Talearxı  /Tərtər  çaydan  çəkilmişdi/  sahibi  idi.  Bu  arxlar  ya  satın 
alınmış, ya da xan tərəlındən bağışlanmışdı [175,  v.  90  ].
Adətə  görə  hər  hansı  şəxs,  istənilən  adamm  torpağmdan  arx 
çəkə  bilərdi  və  torpaq  sahibi  buna  mane  olmamalı  idi.  Həmin  torpaq 
sahibi  onun  torpağmdan  çəkibn  arxdan  suvarma  üçün  istifadə  edə 
bilərdi.  Müsəlman  hüququna  görə  çaylardan  hamı  istiiadə  edə  bilərdi. 
Bu  baxımdan çay ətrafmda torpağı olanlar daha böyük üstünlüyə malik 
idilər.  Onlar  bənd  və  s.  inşa  etməklə  öz  torpaqlarını  suvara  bibrdilər. 
(,'aym  yuxarı  axarında  yerləşən  torpaqlar  suvarma  birinciliyinə  malik 
idilər.  Lakin  bu  torpaqların  sahibləri  e b   etməli  idilər  ki,  suvarılan 
torpaqda  topuqdan  yuxarı  su  dayanmasm.  Sudan  istifadə  işinə  mahal 
üzrə  mirab  nəzarət  edirdi.  Tədqiqatçı  İ.A.Tahbzadə  Qarabağ 
xanlığmda  sudan  istifadə  üzrə  Çalbayır  [Cəbrayıl  ].,  Kəbiıii,  Cavanşir, 
Zəngəzur,  Meqri,  Bərgüşad,  Qapan,  Qaraçoıiu  və  daha  13  mahalın 
olduğunu yazır [77,  s.  30 ].
M irablar  hər  il  suvarma  mövsümünün  başlanması  ərəl'əsində 
seçilirdilər.  Ilər bir kənddə mirabm köməkçisi - cuvar olurdu, Miıabları 
mahala  daxil  olan  biitün  kənd  icmaları  biıiikdə,  çuvaıiarı  isə  hər  bir 
kənd  icması  ayrı-ayrılıqda  seçirdi.  Hər  mahalda  mirabın  üzərində 
nəzarət  etmək  üçün  iki  nəzarətçi  seçilirdi.  Mirablar  mahal  suyııııu 
icmalar  arasmda bölür,  baş  suvarma obyektinin su  bölünən hissəsində  - 
bənddə  su  bölgüsü  işarələri  qoyur,  mahalın  hər  yerində  əkin  yeıiərinı 
gəzir, ehtiyacı olan sahəbrə növbədənkənar su verirdi.
Sudan  istifadə  qaydası  da  xanlığm  müxtəlif  yerlərində  eyııi 
deyildi.  Məsələn,  adi  yaylarda  Qarqarçayda  50  baş  /  saniyədə  50  kub. 
fut/ su olurdu.  Su çox olduqda  bütün kəndlər eyni zamanda aşağıda gö- 
stərilmiş  həcmdə  su  ahrdılar.  K əndbrin  birinci  qrupu  6 
Vı
  baş,  ikinci 
qrupu  9  baş,  üçüncü  qrupu  8  baş  dördüncü  qrupu  11  baş,  beşinci  qrupu
14  baş su  alırdı.  Quraqhq ilbrində yayda Qarqarçayda  14 başdan artıfq 
su  olmurdu.  Əgər  belə vaxtlarda  hər  bir  kənd  öz  hissəsini  alsa  idi,  arx- 
larda suyun miqdarı  o qədər  az olardı  ki, su lazımi yerə kimi gedib çala 
bilməzdi.  Ona görə suyu  müddət  üzrə bölürdübr.  Yüzbaşı  arxı  boyunca 
yerbşən kəndlər 6 
Vı
 sutka, Zəlbin  arxı  boyunca yerləşən kəndlər  9  sııt- 
ka,  Karaçib  arxı  boyunca  yerləşən  kəndlər  8  sutka  su  alırdılar.  Kənd 
daxilində kəndlibr suyu malik olduqları bağlarm,  yaxud əkinlərin sahə- 
sinə görə  alırdılar.  Su  bölgüsünü  asanlaşdırmaq  üçün  2-3,  yaxud  beş 
c\ 
birləşir,  öz  aralarmda  növbə  yaradırdılar.  Böyük  suvarma  kanallarm- 
dan  istifadə  edən  bütün  kəndlərdə  Qarqarçay  hövzəsində  olduğu  kimi 
suyu  bölüşdürürdübr.  Araz və  Həkəri çayiarı yaxmlığmdakı  kəndbr  is- 
tina  təşkil  edirdilər.  Həmin  kəndlərin  sakinbri  sudan  məhdudiyyətsiz
65

istifadə ecb  bibrdibr.  Yalnız  onlar kanallarm inşası  və qaydasmda  sax- 
lanması  üçün xərciərə  şərik  olmalı  idibr.  Bu  xərclər  kəndlərin aldıqları 
suyun  miqdarına  göro  deyil,  kəndbrdəki  təsərrüfatlarm  sayma  görə 
böliişdürürdü [165, s.  257 ].
Qeyri-iqtisadi  məcburiyyət  üzündən  kəndlinin  bütün  izali  məh- 
sulu feodalların xeyrinə gedirdi.
Xanlıqda  əhali  iki  əsas  sinfə  -  feodailara  və  kəndlilərə  bölü- 
nürdü.  Şuşa şəhərində isə sənətkarlar və tacirbr üstünlük təşkil edirdi.
Xanlığm  feodal  silkinə  xan,  məliklər,  bəybr,  ağalar,  minbaşılar 
və ali ruhanilər daxil idi.
Bəylər və məlikləri üç əsas kateqoriyaya bölmək olar:
1  ].  Öz  rütbəsini Səfəvi şahları və Osmanlı  sultanllarmdan almış 
və  bu  barədə  müvafıq  fərmanı  olaıı irsi  bəylər  və  məliklər  [hakim  süla- 
lənin birbaşa  varisbri və qohumları,  əvvəlki hakirn  nəsilbrin  övladları, 
elatların  tayfa  başçıları  və  s.  İrsi  bəy  öz  mülkündən  məhrum  edildikdə 
və  hətta  xanlıq  ərazisindən  qovulduqda  belə  bəy  rütbəsini  itirmirdi. 
Bəyin idarəsinə verilmiş  kəndlər varisbrinin sərəncamında  yalnız  xanm 
təsdiqı  ilə  ola  bilərdi.  Elatların  başçıları,  ayn-ayrı  kənd  icmalannın 
başçıları məliklər də bu qrupa daxil idilər.
2  ].  Qarabağ  xanlarmm  təliqəsi  ilə  kənd,  mahal,  məliklik  və  s- 
nin bağışlanması ilə birlikdə bu adı almış bəybr.
3  ].  Hər  hansı  inzibati  -  təsərrüfat  vahidini  təliqə  olmadan 
miivəqqəti,  yaxud  irsi idarə edən  bəylər.  Kənd və el  idarəçiliyi olmadan 
xanm yanında  xidmətə görə  bəy  adı  alan  şəxsi  bəylər  də  bu  kateqoriy- 
aya aid  idilər.  Onlar xana xidmət etdikbri müddətdə öz  hiiquq və adla- 
rını  saxlayır,  vəzifədən  kənarlaşdırıldıqda  isə  bu  adı  itirirdilər.  Şəxsi 
bəylər 
vicdanla 
xidmət 
göstərdikbri 
təqdirdə 
əsilzadə 
olub- 
olmamasmdan  asılı  olmayaraq  xan  təliqəsi  alıb  irsi  bəybrə  çevrilə  bi- 
lərdilər.  Üçüncü  qrupa  daxil  olan  bəylər  torpaq  mülkləri  olduğu  halda 
xəzinəyə vergi ödəyirdibr.
Birinci və ikinci qrupa daxil olan bəylər üçüncü qrupa daxil olan 
bəylərdən yüksəkdə dururdular.
Ali  ruhanibr  də [şeyxülislam,  axundlar,  patriarx,  yepiskoplar  ]. 
feodal sinfınə daxil idilər. Ağa rütbəsi mahiyyətcə bəy rütbəsinə bərabər 
idi.  Hakim xan ailəsinin varislərini xan adlandırırdılar.
Xanlığm ictimai-siyasi və iqtisadi həyatmda bəylərin rolu böyük 
idi.  Rus  məmurları  tərəflndən  tərtib  olunmuş  sənəddə deyilirdi ki,  bəy- 
lər xanlıqlarda  və xan  saraymda  həmişə yüksək  vəzifələr  tutur,  xan  xə- 
zinəsindən  məvacib  alır  və  yaxud  onların  idarəçiliyinə verilən  mülklər- 
dən  gəlirin  müəyyən  hissəsini  götürür  və  nəhayət,  xan  onlara  ömürlük 
olaraq  kəndlər  verirdibr.  Onlar  torpaq  ala,  xana  heç  bir  vergi  ödəmə-
66
dən ticarətb,  əkinçüikb və dıgər  gəlir  sahələrində  məşğul  ola  bibrdibr. 
Bəybrin  başlıca  vəzifəsi  öz  hesablarına  xana  hər  cür  xidmətə  hazır  ol- 
malarmdan ibarət idi [78.6, s.  354 ].
Minbaşı  hərbi  rütbə  olub  müharibələr  dövründə  min  nəfərlik 
hərbi  dəstəyə  başçılıq  etmək,  dinc  dövrdə  isə  min  nəfər  kəndlini  idarə 
etmək hüququna malik idi.  Ə.Uubaydulin maafları feodal nərdivanmın 
ən  aşağı  pilbsi  hesab  edirdi  [122a,  s.  34  ].  İ.Petruşevski  isə  maaflan 
kəııdli  sinflnə,  digər  əsərində isə  feodal  sinflnə  aid  edirdi  [180,  s.  182  ]. 
Ancaq,  m aallann  ucdantutma  hamısını  nəinki  orta  feodallara,  heç 
xırda feodal təbəqəsinə də daxil etmək düzgiin deyil.
Maaflar 
yekcins 
zümrə 
deyildi. 
Maaflıq 
vergi 
və 
mükəlləfiyyətlərdən  azad  olunmaq  deməkdir.  Müxtəlif  təbəqələrin 
nümayəndələri  m aaf  ola,  yəni  vergi  mükəlləfiyyətbrdən  azad  edilə 
bilərdilər.  Bura  ruhanibr,  şikəstlər  və  xanın  qarşısında  müəyyən 
xidmətbri  olanlar  daxil  idi.  Kəndlibr  [ən  çox  elatlar  ].  vergi  və 
müykəlbflyyətbrdən azad  olunmaları müqabiliııdə xanın birinci çağırışı 
ilə  öz  silavhı  və  atı  ilə  xanın  qoşununa  qatılmaq  üçün  getməli  idilər. 
Sülh vaxtmda da maaflar xanm  müəyyən tapşırıqlarım  yerinə  yetirmək 
üçün  cəlb  oluna  bilərdüər,  xanlığm  sərhədlərini  mühafızə  edirdibr 
[127/1,  s.  151  ].
K əndbri  idarə  etmək  üçün  kəndlibr  öz  aralarmdan  kəndxudalar 
və  ya  kovxalar  seçirdibr.  Əslində  bu  seçkili  vəzifə  irsi  vəzifəyə 
çevrilmişdi.  Kəndxudalar  öz  mövqebrindən  sui-istil'adə  edərək  icma 
torpaqlarmın  yaxşı  yerlərini  özlərinə  götürürdülər.  Xanlar  kənd 
məmurlarmın saxlanması xərclərini kəndlilərin  boynuna qoymuşdular.
Xan  məmurları,  kəndləriıı  və  oymaqların  idarəçibri  xəzinədən 
məvacib  almır,  məvacib  yerinə  idarə  etdikləri  kəndlərin  gəlirlərinin  bir 
hissəsini,  yaxud  tamamilə,  yaxud  rəncbər  aibləri  alırdılar.  Bundan 
əlavə,  xan  məmurları  kəndlərdə  və  oymaqlarda  xanm  tapşırıqlarını 
yerinə  yetirərkən  öz  əməklərinə  görə  kəndlilərdən  «taqvüani», 
«qulluqi»,  «darğalıq»  alırdılar.  Nökərin  hər  bir  icra  hərəkətinin  əvəzi 
bu  hərəkətin  aid  olduğu  şəxs  tərəfındən  ödənilirdi.  Üstəlik  kəndli 
xidməti işlə bağlı  səfər  edən xan məmurunu  mənzillə təmin etməli,  «diş 
pulu»,  yaxud  «diş  kirəsi»,  «dırnaqlıq»,  «at  arpası»  verməli  idi.  «Diş 
kirəsi»  guya  məmur  kəndlinin  çörəyini yeyib  dişlərini  «xarab etdiyi»nə 
görə,  «dırnaqlıq»  məmur  at  ilə  gəzib  atın  dırnaqlarını  «xarab  etdiyinə 
görə»  verirdi.  Məmurlar  xandan  at,  silah  və  s.  şəklində  hədiyyələr  də 
ahrdılar [168, s. 93  ].
Rəiyyətbri  /rəiyyət,  ərəbcə  əsl,  xalis  deməkdir/  şərti  olaraq  üç 
qrupa bölmək olar:
67

J.  İrsnn şaxsin miilkiyyolindo,  torpaqlarında  yaşayan, buna gı'jro 
do  toıpaq  üçün  rcnta  ödəməyən,  yalmz.  xəzinəya  onda  bir  vergisini 
ödəyən kəndlibr.
2.  Sahibkar  torpaqlarmda  irson  keçon  icarodarlar kimi  yaşayan 
kəndlibr.  Onlar  da  xəzinəyə  onda  bir  vergisi  ödəməkb  yanaşı  torpaq 
sahibinə öz məhsullarımn oııda bir hissəsini,  barama məhsulunun beşdə 
hir hissəsini, odun və başqa şeylər verirdilər.
3.  Xanlar  təıəfindən  ruhanibrə  və  bəylərə  bağışlanmış 
torpaqlarda  yaşayan  kəndlilər.  Kəndlibr  bütün  dövlət  vergilərini, 
yaxud  onun  bir hissəsini  torpaq  bağışlanmış adama verirdilər.
Rəiyyətbr  şəxsən  azad  idilər,  ancaq  iqtisadi  cəhətdən  torpaq 
mülkiyyətçisindən  asılı  idilər.  Kəndlilərin  çoxsaylı  kateqoriyasını 
rəiyyətbr təşkil edirdi.
Rəncbərbr 
/hnıi'i
  mənası  farsca  ağxrlıq  daşxyan,  zəhmətkcş 
deməkdir. /K əndlibrin ən ağır vəziyyətdə olan hissəsi rəncbərlər idi.
Nökərlər.  Sərhəd  müharızəçibri,  qulluqçu,  xanm  və  başqa 
fcodallarm şəxsi qoı uyucuları nökər adlanırdı.  Nökərlik irsən kcçirdi.
Xan  fərmanx  ilə  hər  hansı  bir  rəiyyət  də  öz  ailəsi  ilə  birlikdə 
nökərliyə  keçirilə  bilərdi.  N ökərbrin  sayı  çox  deyildi.  Rəncbər  kimi 
onlar da vcrgi və mükəlbtxyyətlərdən azad  idibr.
Qullar:  Xanlar əsir  etdikləri adamları  bəzən qula çevirirdibr ki, 
onlarııı da əməyindon yalnxz ev işbrində istifado olunui'du.
Rəiyyətlərin  feodaldan  müəyyən  şəxsi  asılılığı  olsa  da  onlar 
ləhkimli 
vəziyyətində 
deyildibr 
və 
onların 
ahnıb-satılması, 
bağışlanması  haqqmda  faktlar  məlum  deyil.  Yalnız  rəiyyətlərin 
məskunlaşdığı  kəndbr  tiyul  və  ya  mülk  kimi  hər  hansı  feodaia  vcrilə 
bibrdi ki,  bu da heç  də məskunlaşan kəndlibrin də bağışlanması demək 
deyil.  Çünki  həmin  kənddə  məskunlaşan  kəndlilər  istənibn  zaman 
torpağı  tərk  edib  köçüb  gedə  bibrdilər.  Sadəcə  olaraq  Azərbaycandakı 
az torpaqlılıq şəraitində kəndlibr beb hərəkət etmirdilər.
Rəııcbərbrin  öz  təsərrüfatlan  olmurdu  və  onlar  feodalların, 
onlarm qohumlarının, qulluq adamlarının təçərrüfatlarxnda çalxşırdxlar. 
Rəncbəıiər  xanın  təliqəsi ib  dünyəvi və dini feodalların təsərrüfatlarma 
təhkim  olunur  və  bu  təsərrüfatları  tərk  etmək  hüququna  malik 
dcyildibr.  Rəncbərbr  də  rəiyyətbr  kimi  vergi  və  mükəlləliyyətlər 
ödəyirdilər.
Müsəlman  hüququ  təhkimçiliyi  qadağan  etsə  də  rəncbərbr 
faktiki  olaraq  təhkimli  idilər.  Xan  bəylərə,  bəylər  də  biri  digərinə 
rəncbərlər bağışlayırdılar [138,  s.  125 ].
68
I
M.Mustafayev  yazır  ki,  paydarlıq  prinsipi  əsasında  işləyən 
«əkərbr»  də  təhkimli  idilər.  Lakin  Qarabağ  xanlığmda  «əkəı» 
tcrmininə rast gəlmək çətindir.
R uhanibrin  bir  hissəsi  -  ali  ruhanilər  feodal  sinfınə,  sadə 
ruhanibr  isə  kəndli  sinfinə  daxil  idi.  Xırda  ruhanibr  asasən 
mollalardan,  xristian  kəndbrində  isə  kcşişbrdən  ibarət  idi.  Əslində 
qullar  və  hərəmxana  kənizbri  bir  ailə  üzvləri  ib   eyni  vəziyyətdə  idilər: 
onlarla  birgə  işləyir  və  birgə  yeyib  içirdilər.  Digər  tərəfdən  xanın  şəxsi 
nökərbrinin  bir  çoxu  bu  titulu  daşıyır,  idarəbrində  rəiyyətlər  və 
mülkiyyətində rəncbərlər vardı.
Sinillər  arasında  istehsal  münasibətlərinin  təzahürü  torpaq 
rcntasının hər  üç  formasına  rast  gəlmək  olurdu.  Rentanın əsas  forması 
məhsul rentası  idi.  İşləyib ödəmə rentast  az  tətbiq olunurdu,  pul rentası 
isə  hələ  üstünlük  qazanmamışdı.  Buna görə də  təsərrülat əsasən  natuıal 
təsərrüfat çərçivəsində idi.
Xanlar 
darğa 
təyin 
etməklə 
vergi 
və 
mükəlbfıyyətbri 
bölüşdürməklə  kifayətbnərək  icmanm  daxili  həyatına  qarışmırdılar. 
Ycrli  şəraitdən  asılı  olaraq  hər  bir  icma  özü  üçün  icma  torpaqlarını 
vergi və mükəlbfiyyətləri ödənişli ailələr arsmda bölüşdürmək qaydasını 
müəyyənləşdirirdibr.
İğtişaşların qarşısını almaq və sabitliyi qorumaq  üçüıı xanlar icma 
üzvbrinin  törətdiyi  cinayətbrə  və  iğtişaşlara  görə  ümumi  məsuliyyət 
qaydasx  tətbiq  etmişdibr. 
İcma  qarışıqlığm  səbəbkarlarım  və 
ciııayətkarları  təslim  ctməli,  yaxud  xan  xəzinəsinə  cərimə,  və  ya  qan 
pulu ödəməli idi.
Kəndlərdə  şəriət  məhkəməsi  və  dini  idarəbr  də  vardı.  İcmanın 
bütün  üzvbrinin  mənafelərinə  toxunan  məsəblər  icma  üzvbrinin 
ümumi  yxğmcağmda  həll  olunurdu.  Mübahisəli  məsəblər  isə  icma 
ağsaqqallan tərəfmdən araşdırılırdı.
Kəndlilərin üçüneü  katcqoriyasını clatlar təşkil edirdi.  Onlar ək- 
sər  hallarda vergilərdən azad  idibr.  Bunun müqabilində xan  ordusunda 
xidmət  etməli  idilər.  Bəzən  elatlar  xana,  yaxud  hər  hansı  mülkədara 
məxsus  olan mal-qaranı, ilxmı  otarırdılar.  Onlar yeri gəldıkdə əldə olu- 
nan  məhsulu  Şuşaya  daşımaq  üçün  nəqliyyat  vasitələri  ayırmalı  idibr. 
Bir  sxra elatlav  isə  xana  məxsus  əkin  sahələrinin  şumlanmasmda  və  yc- 
tişmiş məhsulun toplanmasında iştirak etməli ıdilər.
Oymaq  da  kənd  icmaları  nümunəsində  təşkil  olunmuşdular. 
Kənd  icmasmdan  fərqli  olaraq  elatlarda  vergi  ayrı-ayrı  ləsərrüiatlara 
yox,  müəyyən  miqdar  baş  heyvana  qoyulurdu.  Əgər  otlaq  xəzinəyə 
məxsus  idisə,  izafi  məhsul  xanm  xeyrinə,  feodala  məxsus  idisə,  onun 
xeyrinə daxil  olurdu.  Elatlar bir sıra mükəlləfiyyətlər də yerinə yetirməii
69

idilər:  hərbi  qulluğa  getməli,  odun  daşımalı,  köç  zamanı  ağaya  xidmət 
etməli,  onun  heyvamm  saxlamalı,  heyvandaıiıq  məhsullarmı  və  s.  -n i 
ağaya çatdırmah və emal etməli idilər.