Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u
§ 2. Qarabağ xanlığı və qonşu iri dövlətlər
Yüklə 10,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V FƏSİL QARABAĞ XANLIĞI XVIII ƏSRİN 90-CI İLLƏRİ - XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ
|
§ 2. Qarabağ xanlığı və qonşu iri dövlətlər
[XVIII əsrin 60-80-cı illərində ]. Qarabağ xanlığı qonşu iri dövlətlərin, ilk növbədə Osmanlı imperiyası və Rusiyanm diqqətini cəlb edirdi. İbrahimxəlilxəlil xanm hakimxyyəti dövründə yalnız Azərbaycamn deyil, eləcə də bütün Cənubi Qafqazxn ən güclü dövlətlərindən birinə çevrilmiş Qarabağ xanlığı tamamilə müstəqil daxili və xarici siyasət yeridir və hətta İramn ən güclü hakimləri olmuş Kərim xan Zənd və Ağa Məhəmməd şah Qacardan belə çəkinmirdi. Azərbaycanm bir çox xanları tez-tez kömək və himayə üçün ona müraciət edirdilər. İbrahimxəlilxəlil xan Rusiya və Osmanlı imperiyası kimi güclü dövlətlərb diplomatik əlaqələr yarada bilmişdi. Həmin dövlətbr özlərinin Qafqaz siyasətlərini müəyyənləşdirərkən bir sıra hallarda Qarabağ xanlığımn gücünü və nüfuzunu nəzərə ahrdılar. Rusiyanın da fəal iştirak etdiyi Yeddillik müharibə [1756-1763-cü illər ]. başa çatdıqdan sonra Rusiya-Türkiyə münasibətləri xeyli gərginləşdi. Rusiyanm Polşanın daxili işlərinə qarışması Osmanh hökumətinin kəskin etirazma səbəb oldu və 1768-ci ildə sultan Rusiyaya müharibə elan etdi. Hadisələrin beb gedişi Krım yarmadasmı 138 əb keçirməyə və bununla da Qara dənizə çıxış əldə etməyə can atan Rusiya üçün çox əlverişli idi. Rus-türk münasibətlərinin yenidən gərginləşməsi hər iki dövlətin Cənubi Qafqazda fəallaşması ilə müşahidə olunurdu. Ilər iki tərəf bu regionda üstünlük qazana bilmək üçün yerli hakimləri öz tərəfinə çəkməyə çalışırdı. Çar Rusiyası Qafqazda Kartli-Kaxetiya çarlığmın möhkəmlənməsinə və güclənməsinə səy göstərirdi. Rus diplomatlarmm fıkrincə, Rusiyanm Türkiyəyə qarşı mübarizəsində ermənilər də əhəmiyyətli rol oynaya bilərdi [164, s.160-162 ]. Cənubi Qafqazm müsəlman hakimlərinə gəldikdə isə, bu dövrdə Rusiyanm onlaria münasibətlərində xeyli ziddiyyət və gərginlik hökm sürürdü. Rus hökuməti bu dövrdə Cənubi Qafqazın ən güclü hökmdarlarından olan qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xana və eləcə də qubalı Fətəli xana inanmırdı və buna görə də onların Rusiya tərəfindən Osmanlı dövbtinə qarşı çıxa biləcəklərini real hesab etmirdi. Bütün bunları nəzərə alan rus hökuməti çalışırdı ki, Azərbaycan xanlarmın tamamilə osmanlılarm tərəfinə keçməsinə imkan verməsin. Rusiyadan fərqli olaraq Osmanlı dövləti Qafqazın müsəlman əhalisinin, ilk növbədə Azərbaycan xanlarmın yardımına böyük ümidlər bəsbyirdi. Osmanlı dövləti XVIII əsrin ikinci yarısında çox böyük əraziləri əhatə etsə də hərbi və iqtisadi cəhətdən xeyli zəifləmişdi. Bu dövlətin tərkibində olan xalqların üsyanları kütləvi xarakter almışdı. Belə üsyanlar Ərəbistanda, Suriyada və Balkan yarımadasmda daha tez-tez baş verirdi. Yeniçərilər tərəfindən təşkil edilən hərbi qiyamlar adi hala çevrilmışdi. Məhz onlarm iştirakı ilə keçirilən saray çevrilişləri də nadir hadisə hesab edilmirdi. Bütün bunlar dövləti təbii ki, zəillədirdi. Sultan sarayı Rusiya ilə müharibədə özünün hərbi-iqtisadi geriliyini Azərbaycan xanlarmm köməyilə əvəz etməyə çalışırdı. Lakin Azərbaycan xanlıqları arasmda mövcud olan düşmənçilik və fasibsiz müharibələr onların xarici düşmənlərə qarşı birbşərək vahid cəbhədən çıxış etmələrinə imkan vermirdi. Bu iki imperiyanm Qarabağ xanlığma münasibəti heç də eyni səciyyə daşımırdı. Əgər osmanlı dövləti xanlığa qarşı heç bir ərazi iddiası irəli sürmür, yalnız onun hərbi gücündən öz siyasi maraqlarını həyata keçirmək üçün istifadə etməyə çalışırdısa, Rusiya Cənubi Qafqazı, o cümbdən Qarabağ xanlığının ərazisini tutmaq niyyətində idi. Cənubi Qafqazda Rusiyanın Qafqaz siyasətinin fəallaşmasından Qarabağ məlikləri öz xeyirbrinə istifadə etməyə çalışırdılar. Qarabağ məliklərinin separatçılığı Cənubi Qafqazda özünə xristianlardan ibarət dayaq yaratmağa çalışan Rusiyanın xarici siyasətinə tam uyğun gəlirdi. 139 Rus hökuməti Kartli-Kaxetiya çarlığmı gücbndirmək və Qarabağda crmnni dövləti yaratmaq planmı reallaşdırmaq siyasəti yürüdürdü. Bütün huıılara görə Qarabağ xanlığmm Rusiya ilə münasibətlərində həmişə bir gərginlik hiss olunurdu. Türkiyənin xeyli dərəcədə zəifbmiş hərbi və iqtisadi potensialı ona Cənubi Qafqazda fəal siyasət yeritməyə imkan vermədiyindən bu dövrdə Osmanlı sarayı göstərilən bölgədə, bir növ mülafıə mövqelərində dayanmışdı. Osmanlı sarayı Qafqazda öz mövqebrini möhkəmləndirməkdən daha çox Rusiyanm burada möhkəmlənməsinin qarşısmı almağa çalışırdı. Osmanlı hökuməti hərbi və iqtisadi cəhətdən daha güclü olan Qarabağ, Xoy və Quba xanlıqlarım öz tərəfmə çəkib Rusiya əleyhinə qaldırmağa çalışırdı. Sultan III Mustafamn elçiləri, 1769-cu ildə Gəncə, Təbriz, Dərbənd, Şuşa və İrəvanda olmuş və onun məktublarım yerli hakimlərə çatdırmışdılar. Türkiyənin hakim dairəbri Azərbaycan xanhqları ib münasibətdə din bırliyini ön pfana çəkir və onları «kafir» ruslara qarşı mübarizəyə çağırırdılar. Lakin osmanlı sultammn elçiləri Azərbaycana səfərləri gözbnilən nəticəni vermədi və Azərbaycan xanlarmı Rusiya əleyhinə qaldırmaq mümkün olmadı. Rus ordusunun cəbhələrdə həlledici qəbbəbr çaldığı bir şəraitdə osmanlı sultanımn Azərbaycan xanlanna vəd etdiyi pul və hədiyyələr onların Rusiyaya qarşı müharibəyə qoşulmaları üçün kifayət dcyildi. Müharibədən sonra da Qarabağ xanlığı ib Osmanlı dövləti ara- sında münasibətlər normal şəkildə davam edirdi. İbrahimxəlilxəlil xan dayaqlannı möhkəmbtmək üçün 1776 - cı ildə öz vəziri Mola Həsəni Osmanlı sultanınm yanmıa göndərərək ona bildirdi: «Mərhəmətli Sultanım, əgər Sizdən gözlədiyimiz köməyi alsaq biz düşmənlərimizi tarmar edərik».[70, s.169 ]. Çar hökumətinin Qafqaz siyasətində əsl canlanma isə yalnız XVIII əsıin 70-ci illərinin sonları - 80-ci ilbrin əvvəllərindən başladı. Məhz bu dövrdən başiayaraq çar hökuməti Krım yarımadasmı və Qafqazı əb keçirmək uğrunda qəti addımlar atmağa başladı. Rus diplomatiyasınm türkbrin Avropadan qovulmasına həsr etdikləri yunan planının meydana çıxması da bununla bağh idi [81, s.15 ]. Bu dövrdə rus diplomatiyasınm Cənubi Qafqazda Türkiyəyə qarşı bufer dövlətlər yaratmaq plamm həyata keçirilməsində Kartli- Kaxetiya çarı II İrakli mühüm rol oynamalı idi. Rus hökuməti bütün gürcü torpaqlarını özünün himayəsi altmda vahid və güclü bir dövbtdə birbşdirmək istəyirdi. Eyni zamanda erməni çarhğı yaratmaq 140 planlaşdırılırdı. Bu çarhq Azərbaycamn Qarabağ və Qaradağ xanlıqlarmm ərazibri hesabma yaradılmalı idi.[164, s. 160-162 ]. 1780-cı il yanvarm 10-da bir sıra erməni xadimləri gencral A.Suvorova yazılı müraciət etdibr. Məktubda deyüirdi ki, Ermənistan artıq bir neçə əsrdir ki, öz hökmdarım və idarəçiliyini itirmişdir və öz millətindən hansısa bir başçı olarsa, Ermənistan çox asanlıqla bərpa edilə bilər. Bu məqsədlə təklif olunurdu ki, «xalqm iradəsi ilə, yaxud imperatorun icazəsi ilə millətdən bir başçı seçilsin» və o, Dərbənddə möhkəmbnə bilsin və onun Şamaxı və Gəncəni tutmasma kömək edilsin. O zaman şübhəsiz, Qarabağdan və Sıqnaxdan gəlib onunla birləşərbr, başçı kifayət qədər qoşun toplayıb asanlıqla İrəvam və digər şəhərləri tutar. Ermənilər Suvorova həm də yazırdılar ki, «crmətıi xalqı öz hökumətinin hakimiyyəti altmda olarsa və öz sərhədbrini bir qədər genişbndirərsə» həmişə 15-20 minlik qoşun, Türkiyə və İranla müharibə təqdirində isə 60 min və daha çox qoşun saxlaya büər [196, s.68-70;,51 s.160, 70,s. 169]. Erməni milbtçilərinin təsiri altma düşmüş alban mənşəli Qarabağ məlikbri də keçmiş xristian alban dövlətini bərpa etmək xülyasma qapıldılar. Dizaq, Çibbörd, Gülüstan məlikləri Rusiya çarınm və Kartli- Kaxctiya çarımn himayəsi altında Qarabağda «xristian dövbti» yaratmaq ümidib xana qarşı çıxdılar. Belə ki, 1780- cı ildə Peterburqda olan erməni İvan Lazerev və Iosif Arqutinski, 1781-ci ildə işə qarabağlı məlik Adam və məlik Bəyləryan «Alban çar taxtınm övladlan» adından İbrahimxəlüxəlil xana qarşı ordu göndərib, Qarabağı tutmaq məqsədüə II Yekaterinaya və A.V.Suvorova bir neçə gizli məktub göndərdibr. Məlikbr Qarabağda feodal parakəndiliyfmi saxlamağa çalışan qüw əbri təmsil edirdüər. XVIII əsrin ikinci yarısında bu olduqca təhlükəli idi. Parçalanmış qüvvələr asanhqla daha güclü qonşular olan İran və Osmanlı Türkiyəsinin hökmü altına düşə bilərdüər».[159, s. 145 ]• P.S.Potyomkin Qarabağ məliklərini ruhlandırır «onları «tatar» zülmündən xilas ctmək» haqqında imperatriçədən əmr aldığım bildirir və məlikləri çıxışa «hazır olmağa» çağınrdı. M əlikbr dərhal «hazır olduqları» haqqında generala xəbər çatdırdılar və «Rusiya qoşunlarmın onlarm sərhəddinə yeridilməsini» xahiş etdilər. P.Potyomkin də dərhal yüksək mənsəb sahibi olan erməni əyanı göndərilməsini istədi. Məliklər cavab verdilər kı, onlar «xan qarşısında öz niyyətlərini vaxtmdan əw əl açmaq və mütləq məhv edilmək təhlükəsinə görə bunu edə bilməzlər».[196, s.60 ]. Belə olduqda Potyomkin İ.Arqutinskidən təbb etdi ki, onun yanına «siyasi məqsəd üçün bir n.ıfbr crnmni 141 gönd3rilsm».[51, s.160 ]. Potyomkinin bu təbbinə cavab olaraq EçmİDd/iııdən Stepan Danilov göndərildi. Knyaz Potyomkin Davıdova tapşırmışdı ki, ermənilərin himayəyə götürülmək haqqında imperatora xahiş göndərmələrinə gizli surətdə cəhd etsin [51, s. 168 ]. Akad. F.Köçərli haqlı olaraq yazır: «Məqsəd olduqca sadə və aydın idi: Rusiyanı Zaqafqaziyaya hücuma təhrik etmək, Rusiyanın [məhz Rusiyanın ]. əli ilə Şamaxı və Gəncəni tutmaq, İrəvanı tutmaq, Ermənistan dövbti yaralmaq, Ermənistanm «sərhədbrini» bir qədər [bir qədər! - T.K. ]. genişləndirmək».[51, s.160 ]. Məlikbr Kartli-Kaxetiya çarı II İraklii və Tiflisdəki rus hərbi dəstəsinin rəisi ilə də əlaqə yaratmış və onları inandırmışdır ki, İbrahimxəlilxəlil xan hakimiyyətdən salınsa, Qarabağda xristian dövləti yaradıb, onu Rusiyaya tabe edəcəklər [159, s. 147 ]. İbrahimxəlilxəlil xan ruslarm və ermənilərin Qarabağ xanlığı əıazisində erməni çarlığı yaratmaq niyyətindən xəbərdar idi. Rusiyanm Gürcüstandakı nümayəndəsinin məlik Apoya məktubu İbrahimxoliixəlil xanm əlinə keçmişdi. Məktubda isə tezlikb rus qoşunlarmın Cənubi Qafqaza yürüşə başlayacağı və Qarabağda erməni çarlığı yaradılacağı bildirilirdi [190.7, v. 237 ]. Belə bir vəziyyətdə İbrahimxəlilxəlil xan görünür, yalnız Rusiyaya yaxınlaşmaqla öz hakimiyyətini xilas etməyin mümkün olacağını düşünürdü. 1783-cü ü martm 18-də İbrahimxəlilxəlü xan II Yekaterinaya məktub göndərərək onun Rusiyanm himayəsinə qəbul olunmasmı xahiş etdi [51, s.162 ]. Doğrudan da, 1783-cü ildə göndərilmş bu məktub Rusiyamn hakim dairələrində İbrahimxəlilxəlil xanm devrüməsi məsələsində müəyyən tərəddüdbr yaranmasma səbəb oldu. Q.A.Potyomkin xərac ödəyəcəyi təqdırdə İbrahimxəlilxəlil xanı hakimiyyətdə saxlamağm və hətta onun Rusyanın himayəsi altma qəbul etməyin mümkün olduğunu bildirdi [164, s.183 ]. II Yekaterinanm Q.A.Potyomkinə məktubunda bu barədə yazılmışdı: «İbrahimxəlil xana gəldikdə, Rusiyanm himayəsinə qəbul olunmasma heç bir çətinlik və şübhə yoxdursa, mənə belə gəlir ki, çar trakli ilə edibnləri rəhbər tutmaq olar. Beb olduqda, Siz general porüçik Potyomkinə tapşırın ki, Rusiya imperator taxtına tabe olması haqqında onunla müqavib bağlasm».[159, s.147 ]. Knyaz Q.Potyomkin II Yekaterinaya məktubunda yazırdı: «Mən. İbrahimxəlil xan Şuşalını itaətə yaxmlaşdırmaq haqqmda general- poruçik Potyomkinə göstəriş verdim. Əlverişli halda Şuşalı İbrahimxəlil xamn erməni xalqlarından ibarət vilayətini Milli idarəyə vermək və onun vasitəsiylə Asiyada xristian dövbtini bərpa ctmək lazımdır. Bu, Siz imperator həzrətlərinin mənim vasitəmlə erməni məliklərinə verdiyiniz vədlərə uyğundur».[51, s.162 ]. 142 1783-cü il aprelin 6-da knyaz Potyomkin gen. Potyomkinə beb bir əmr vermişdi: «İbrahimxəliI xanı devirməli və Qarabağda müstəqil erməni əyaləti təsis etməli» [114, s. 169 ]. Rusiyanm gizli niyyətbrindən xəbər tutan İbrahimxəlilxəlil xan daha çox güzəştə getməyi qərara aldı və aprel aymda yeni məktub yazaraq bac vermək şərti ilə rus təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirdi [51, s.162 ]. Rus diplomatiyasmm II İraklini Cənubi Qafqazda hegemon qüvvəyə çevirmək cəhdləri Rusiya və Kartli-Kaxetiya çarlığınm bir sıra Azərbaycan xanlıqları ilə, ük növbədə isə Qarabağ xanlığı ilə münasibətlərinin kəskin şəküdə pisləşməsinə gətirib çıxardı. Artıq 1783- cü üin sonlarmdan başlayaraq İbrahimxəlilxəlil xanla II İraklinin münasibətbri açıq-aşkar düşmənçilik xarakteri daşıyırdı. Kartli-Kaxetiya çarınm Azərbaycan xanlıqlarma qarşı işğalçılıq niyyətləri özünü 1783-cü üdə imzalanmış Qeorgiyevsk müqaviləsinin bir sıra bəndlərində də aydm göstərir. Gəncə və İrəvan xanlıqlarımn Rusiya tərəflndən Kartli-Kaxetiya çarlığınm ərazisi kimi tanmması, nəinki adları çəkibn xanlıqların hakimlərinin, ebcə də bu xanhqlara iddiaları olan Qarabağ və Xoy xanlarınm ciddi narazıhğma səbəb oldu. Eyni zamanda Ibrahimxəlüxəlil xan diplomatik hərəkət edərək özünün guya heç nədən xəbəri yoxdur və dövbt məsələlərini müzakirə etmək adı ib məlikləri Şuşaya çağırdı. Rusiyanın və Kartli-Kaxetiya çarlığınm himayədarlığmdan istifadə edən məlikbr də xeyli fəallaşmışdılar. Rusiyanm Cənubi Qafqaza hərbi yürüş təşkü etmək plam onları daha da ruhlandırırdı. Bunu onların Rusiyanm ayrı-ayrı dövlət məmurları ilə apardıqları yazışmalar da təsdiq edir. 1783-cü ilin avqustunda Eçmiədzin katalikosu və Qanzasar patriarxımn Krımda və Rusiyanın cənub quberniyalarında yerləşən rus ordusunun komandanı Q.A.Potyomkinə göndərdikləri məktubu Qarabağın məlikləri də imzalamışdılar.[ 190.7, v.182 ]. Məktubda bildirilirdi ki, məliklər rus qoşunlarının Azərbaycana yürüş edəcəyi təqdirdə onlara hər cür yardım göstərməyə hazırdırlar. Qarabağ məliklərinin rus ordusunun Cənubi Qafqaza yürüşünü səbirsizliklə gözlədiklərini Qafqazdakı rus qoşunlarmın komandanı P.S.Potyomkinin Q.A.Potyomkinə göndərdiyi məktub də təsdiq edir.[190.7, v.296 ]. Qafqaz xəttindəki rus qoşunlarımn komandam P.S.Potyomkin Q.A.Potyomkinə yazırdı ki, «Şuşalı İbrahimxəlil xan inamsızlıqdan və qorxudan özü də bilmir ki, hansı qərara gəlsin. Bütün tədbirbrdən istifadə edib sarayın və Siz əlahəzrətin adından ona ümid verməyə çalışacağam».[190.7, v.309 ]. 1783-cü üdə Rusiya Cənubi Qafqazı ələ 143 keçirmək üçün buraya iki istiqamətdə qoşun yeritmək haqqmda qərar qəbul etmişdi. Qoşunun bir hissəsi Dərbənddən keçməklə Azərbaycanm Xəzərsahili vilayətiərini ələ keçirməli, digər hissəsi isə Dəryal keçidi vasitəsilə Gürcüstana daxil olub sonralar İrəvan və parabağ xanlıqlarmı tutmalı idi. Bununla əlaqədar rus sarayınm İbrahimxəlilxəlil xana qarşı münasibəti xeyli sərtləşdi. Q.A. Potyomkinin P.S. Potyomkinə yazdığı məktubda deyilirdi ki, İbrahimxəlilxəlii xanı dərhal hakimiyyətdən kənar etmək lazımdır, çünki «bundan sonra Qarabağ Rusiyadan başqa heç kimə tabe olmayan müstəqil erməni vilayətində o!acaqdır».[164, s. 183 ]. Rus ordusunun Cənubi Qafqaza 1782-1783-cü ilə planlaşdırılan yürüşü baş tutmadıqdan soni'a Qarabağ məlikləri II İraklinin təşəbbüsü ilə Gəncə üzərinə təşkil ediləcək bu yürüşə böyük ümidlər bəsləyirdilər. A/ərbaycan ərazisində erməni dövləti yaratmaq planınm əsas müəlliflərindən olan patriarx İ.Arqutinski knyaz Q.A.Potyomkinə bildirdi ki, məliklər 5 min nəfərlik suvari və piyada qoşunla istənilən vaxt Gəncəyə hücum edəcək rus qoşunlarına kömək göstərməyə hazırdırlar [190.2, v. 10-11 ]. O, knyaz Q.A.Potyomkinə sonralar yazdığı bir məktubda knyazı inandırmağa çalışırdı ki, əgər Gürcüstandakı rus qoşunları Gəncəni ələ keçirərlərsə, onda məliklər onlara qoşular və birləşmiş qüwələr nəinki bütün Qarabağı, hətta Şuşa şəhərinin özünü belə ələ keçiər bilərlər.[96.2, sən. 224, s.334]. Lakin Qarabağ xanlığımn düşmənlərinin Gəncəyə 1784-1785-ci illərə nəzərdə tutulan bu yürüşü baş tutmadı. Müttəfiqlər bunu bötgədəki rus qoşunlarmın sayınm yetərincə olmaması ilə izah edirdilər [113, s.769 ]. Əslində isə Krım məsələsini dinc yolla öz xeyrinə həll etmiş Rusiya hələlik Cənubi Qafqazda fəal hərbi əməliyyat aparmaqla osmanlı dövləti ilə münasibətləri kəskinləşdirmək istəmirdi. 1783-cü ildə Kartli-Kaxetiya çarlığı ilə Rusiya arasmda Georgiyevsk müqaviləsinin imzalanması Rusiya-Osmanlı münasibətlərinin həddən artıq kəskinləşməsinə səbəb oldu. Rus qoşunlarmın Gürcüstana yeridilməsindən narahat olan Osmanlı Türkiyəsi özünün bu ölkə ilə sərhəddəki ordusunu döyüş vəziyyətinə gətirdi və buraya əlavə qüwələr yeritdi [190.4, v. 103-104 ]. Bununla da Rusiya-Osmanlı münasibətləri müharibə həddinə gəlib çatdı. XVIII əsrin 80-ci illərin əwəllərində Osmanlı dövlətinin Qafqaz siyasətində böyük fəallıq müşahidə edilirdi. Bu Rusiyanın Krım və Qafqazı ələ keçirmək üçün gördüyü tədbirləra, bir növ cavab idi. Rusiya hökumətinin Cənubi Qafqazda xristianlardan ibarət olan bufer dövlətləri yaratm aq planı Osmanlmm hakim dairələri arasmda ciddi narahathq yaradır və bu planm qarşısını almaq üçün konkret addımlar 144 atmağa vadar edirdi. Bu dövrdə Osmatılı hakim dairəbrinin xanlıqlan, o cümlədən Qarabağ xanlığı ilə intensiv əlaqələr saxlaması da bununla bağlı idi. Bunu bir tərəfdən Azərbaycan xanları ilə Osmanlı sultanı arasmda yazışmalar, [83.1, s.99-103 ]. digər tərəfdən isə əksəriyyətini ermənilər təşkil edən Qafqazdakı rus casuslarmın verdikləri məlumatlar sübut edir. Bu casuslarm bütün Azərbaycan xanlarmı Rusiyamn düşməni və Osmanlı dövlətinin dostları kimi qələmə vermələri diqqəti xüsusib cəlb edir. Onlar Azərbaycan xanlarmı Rusiyaya düşmən kimi qələmə verməklə Rusiyanın Cənubi Qafqaza qoşun yeritməsini istəyirdibr ki, bu da son nəticədə burada erməni çarlığmım yaradılması ilə nəticəbnməli idi. Qafqazdakı rus qoşunlarmm baş komandan P.S.Potyomkinin qərargahında xidmət edən erməni mənşəli N.Yakovlev 1783-cü ildə tərtib etdiyi məlumatmda yazırdı ki, həb bir il bundan əvvəl 17 Azərbaycan və Dağıstan hakimi Osmanlı sultanına eyni məktubla müraciət edərək onun himayəsi altma keçmək istədikbrini bildirmişlər [8b.l,l s.21 ]. Feodal ara müharibəbrinin fasiləsiz davam etdiyi bir şəraitdə 17 Azərbaycan və Dağıstan hakiminin bir məktuba imza ataraq Türkiyəyə göndərməbri, demək olar ki, mümkün olmayan bir iş idi. Daha sonra müəllif yazırdı ki, xanların xahişinə cavab olaraq Osmanlı sultanı Qarabağ, Quba və Xoy xanlarmın hər birinə 100 min qızıl əşrəlı pul, saat və kürk göndərmişdi [8.1,1 s.21 ].Sultandan hədiyyə almış hakim br içərisində gilanlı Hidayət xanın, təbrizli SaJman xanın, naxçıvanlı Cəfərqulu xanın, şəkiJi Hüseyn xanm, bakılı Mirzə Məhəmməd xanm da adları çəkilrdi. N.Yakovlev özünün digər məlumatlarmda göstərirdi ki, Axısqa hakimi Süleyman paşanm başçılıq etdiyi 40 minlik osmanlı ordusu İrəvan üzərinə hücum etmək üçün hazır vəziyyətə gətirümişdi [8.1,1 s.21 ]. Rusiya sarayma ünvanlanmış bu məktubların, demək olar ki, hamısı bölgəyə rus ordusunun yerləşdirilməsinin zəruriliyi ilə bitirdi. Eyni zamanda Osmanlı sarayı bütün Azərbaycan və Dağıstan hakimlərinə müraciət edərək onları Kartli-Kaxetiya çarlığına və Rusiyaya qarşı birgə mübarizəyə çağırdı. 1783-cü ılin sonlarında Xəlil əfəndinin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin Cənubi Qafqaza səfəri də bu məqsədi güdürdü. Qarabağda, Şamaxı, İrəvan və Dağıstanda olan Osmanlı nümayəndələri bu vüayətlərin hakimlərinin Rusiya və Kartli- Kaxetiya çarhğma qarşı hərbi ittifaq bağlanmasma naü olmağa çalışırdılar [190.2, s.80 ]. Sultan hökuməti Rusiya əleyhinə bağlamlacaq ittifaqda Qarabağ xanhğma böyük əhəmiyyət verirdi. Heç də təsadüfl deyil ki, Şuşa şəhəri Xəlil Əfəndinin, bir növ qərargahma çevrilmişdi. Yuxarıda adları 145 çəkilən bütün yerlərdə olduqdan sonra o, 1784-cü ilin qışmda məhz Şuşaya dönmüşdü. Bu zaman Şuşada artıq müttəfiq hakimlərin, ilk növbədə isə Dağıstan hakimlərinin qüvvələrindən ibarət 8 min nəfərlik qoşun cəmləşmişdi [190.2, v.80 ]. Lakin bu qoşunu Gürcüstana qarşı yeritmək mümkün olmadı. Rusiyanm ciddi müdaxiləsindən sonra Dağıstan hakimləri öz qoşunlarım Qarabağdan geri çağırmağa məcbur oldular [124, s.204 ]. Xəlil Əfəndi və digər osmanlı elçilərinin təşviqi ilə Rusiyanm Qafqazda xristian dövləti yaratmaq niyyətini pozmaq üçün İbrahimxəlilxəlil xan digər xanlarla yanaşı sultana müraciət etdi. Sultan himayədarhq xahişinə cavab olaraq, İbrahimxəlilxəlil xana 100 min qızıl onluq, samur xəzi və brilyantla bəzədilmiş saat hədiyyə edir [8.2, s.21 ]. İraklinin Şuşaya göndərdiyi knyaz Arqunov Tiflisə qayıdaraq sultamn İbrahimxəlil xana göndərdiyi hədiyyələr barədə məlumat verir. Burnaşov həmin məlumatı general Potyomkinə yazır. Rusiya isə bu ittifaqın pozulmasma nail olmaq üçün Qarabağla bağlı siyasətini dəyişir. Azərbaycan xanlıqlarmm rus-gürcü ittifaqmm güclənməsindən doğan narazılıqdan istifadə edən Osmanlı Türkiyəsi Cənubi Qafqazda bir qədər güclənməyə nail oldu. 1784-1785-ci illərdə İbrahimxəlil əfəndinin başçılıq etdiyi daha bir nümayəndə heyəti bölgəyə səfər etdi. Osmanlı elçiləri bu dəfə də daha güclü Azərbaycan xanlarım, o cümlədən qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xanı, qubalı Fətəli xam, xoylu Əhməd xanı birləşərək Rusiyaya qarşı çıxmağa sövq etmək istədi [190.11, v.22-25 ]. Elçilər Azərbaycan xanlarım inandırmağa çalışırdı ki, Rusiya II İrakliyə söz vermişdir ki, bütün Cənubi Qafqazda onun hegemonluğunu təmin etsin. Lakin əvvəlki səfərlər kimi, bu səfər də ciddi uğur qazanmadı. Azərbaycan xanlarmı Rusiyanm əleyhinə açıq mübarizəyə cəlb etmək mümkün olmadı. 1785-ci ildə Rusiyanm Cənubi Qafqazdakı əlaltıları İbrahimxəlilxəlil xanm və digər Azərbaycan xanlarınm Osmanlı dövləti ilə daha da yaxmlaşmaları haqqmda II Yekaterina hökumətinə həyəcanlı məlumatlar verməyə başladılar. N.Yakovlev özünün P.S.Potyomkinə yazdığı 3 fevral 1785-ci il tarixli məktubunda yazırdı ki, İbrahimxəlilxəlil xanla Osmanlı sultam bir-birinin sarayma elçilər göndərmişlər. Qarabağ xanı sultanm ona göndərdiyi hədiyyələrə minnətdarlıq əlaməti olaraq toplardan atəşfəşanlıq etmişdi [8.1.2, s.750 ]• S.D.Burnaşev isə yazırdı ki, sultanm göndərdiyi pul və qiymətli hədiyyələrə cavab olaraq Avar hakimi Ümmə xan və qarabağh 146 İbrahimxəlilxəlil xan öz qüvvələrini birləşdirərək Gürcüstan üzərinə hücuma hazırlaşırlar [8.1.2, s.769 ]. Yaranmış vəziyyətin getdikcə təhlükəli xarakter aldığını görən İbrahimxəlilxəlil xan kömək üçün yenidən Osmanlı sarayına müraciət etməklə yanaşı Rusiya hökumətini də Qarabağ xanlığma dair planlardan daşındırmağa çalışırdı. O, 1784-cü ildə öz elçisi Musa sulta- nı Peterburqa yola saldı. Musa Sultanı burada ehtiramla qəbul etdirir, lakin iki il ərzində ona heç bir rəsmi cavab vermədilər [164, s. 183 ]. İbrahimxəlilxəlil xam müdafiə etmək II Yekaterina hökumətinin maraqlarına cavab vermirdi. Digər tərəfdən artıq Krımm ələ keçirilməsini rəsmiləşdirən Rusiya Cənubi Qafqaza ordu göndərməkdən imtina etmişdi. Bütün bunlara görə, hələlik Ibrahimxəlilxəlil xanı qeyri-müəyyənlikdə saxlamağa üstünlük verilirdi. Rus hökumətinin İbrahimxəlilxəlil xana münasibətdə qəti addımlar atmaqdan imtina etməsinin bir səbəbi də bu dövrdə şah hakimiyyəti uğrunda mübarizə aparan Əlimurad xanm gözlənilməz təklifləri ilə bağlı idi. Özünün əsas rəqibləri ilə mübarizədə hərbi köməyə böyük ehtiyacı olan Əlimurad xan bunun müqabilində bir çox Azərbaycan torpaqlarmı, o cümlədən Qarabağ xanlığmı Rusiyaya güzəştə getməyə hazır olduğunu bildirdi [190.2, v. 127-130 ]. Bu təklif Rusiyamn Qarabağ ərazisində erməni dövləti yaratmaq plamnın həyata keçirilməsinə şərait yarada bilərdi. İlk dövrlərdə Rusiya hökuməti Əlimuradm təklifınə çox ehtiyatla yanaşdı. Lakin, tezliklə rııs rəsmiləri bu təklifin hansı xeyir verə biləcəyini başa düşdülər. 1784-cu ilin payızmda Tokatlovun başçılıq etdiyi rus nümayəndə heyəti ilkin danışıqlar aparmaq üçün Əlimurad xanın iqamətgahı olan İsfahana yola düşdü [190.14, v.39-40 ]. Az sonra Rusiyanin daha bir nümayəndə heyəti Əlimurad xanla damşıqlara qoşuldu. Damşıqların gedişində İran hakimi yenidən Rusiyanın gösətərəcəyi hərbi yardım müqabilində Azərbaycan torpaqlarmın bir hissəsini ona güzəştə getməyə hazır olduğunu bildirdi. Tezliklə Əlimurad xanm elçisi Məhəmməd xan Peterburqa yola düşdü. Əlimurad xan rus hökumətinə bildirdi ki, o, rus tacirlərinin İranda ticarət etmələri üçün əlverişli şərait yaradacaq, Rusiyanm göstə- rəcəyi hərbi yardım müuqabilində ona ərazi güzəştləri etmək istəyir [164, s. 190-191 ]. Məhəmməd xanın Peterburqda apardığı danışıqların nəticəsində 1784-cü ilin sonlarmda II Yekaterina hökuməti irəli sürülən təklilləri qəbul etdiyini bildirdi və bağlanacaq müqavilənin şərtlərini razılaşdırmaq üçün polkovnik Tamaranı İrana göndərdi [128.3, s. 171- 172 ]. Polkovnik Tamaraya tapşırıq verilmişdi ki, elçi Azərbaycan 147 orazisindn ermoni çarlığm yaradılmasımn İranın da mcmafeyinə uyğun olduğunu Əlimurad xana inandırsın. Tamara Əlimurad xanı başa salmalı idi ki, ancaq farslardan təşkil edilmiş İran dövləti kifayət qədər möhkom ola bilər. Zorakı yolla hakimiyyət altmda saxlamlan xalqlar isə bu dövbt üçün əsil təhlükə mənbəyinə çevrilə bilər [128.3, s.171-172 ]■ Lakin, Rusiyanm hakim dairəbrinin Əlimurad xanın köməyüib Cənubi Qafqazda bufer dövlətlər yaratmaq piam baş tutmadı. Tamara hələ yolda ikən Əlimurad xan 1785-ci ilin əwəllərində qəflətən vəfat etdi [ 132, s.7 ]. P.Q.Butkov göstərir ki, Əlimurad həb bundan xeyli əvvəl öz yaxın adamlarımn və fransız diplomatlarınm təsiri altında Rusiyaya ərazi güzəştbrindən imtina etmiş və bu barədə aparılan danışıqlara son qoymaq qərarma gəlmişdi [113, s.149 ]. Tarixi ədəbiyyatda olan məlumata görə İbrahimxəiilxəlil xana qarşı qəsd hazırlambmış. İbrahimxəlilxəlil xan Yeritmankans monastrmın keşişindən bu qəsd haqqında məlumat əldə etmişdi. Arqutinski yazır ki, «Şuşa xam general Potyomkinin tez-tez göndərdiyi adamlardan, məliklərin hərəkətlərindən xəbər tutmuşdu. Katolikosun qardaşı Sarkisin 1804-cü ildə knyaz Sisianova göndərdiyi məktubdan isə aydmlaşır ki, xan məlikbrin knyaz Potyomkinə göndərdikləri məktubları ələ keçirə bilibmiş».[159, s.147 ]. Raffinin yazdığına görə 1785 ci ilin aprelində katolikosun və məhklərin P. Potyomkinə ünvanladiqlari yardim xahişi olan məktubları ibrahimxəül xana çatdırıhb. Məktubları Iohannesin rəqibi yeritmanans monastrının katolikosu israil ələ keşiribmiş. 187,c 45-46 Lakin İbrahimxəlilxəlil xan özünü elə göstərdi ki, guya heç nədən xəbəri yoxdur. Avar hakimi Ümmə xandan xahiş etdi ki, Kartli- Kaxetiyaya basqm etsin. B eblikb, II İrakli İbrahimxəlilxəlil xana qarşı qəsddə açıq iştirak etmək imkanmdan məhrum oldu. Qəsdin üstünü açan xan önbyici tədbirlər gördü [159, s.147 ]. Özünü heç nədən xəbəri olmayan adam kimi qələmə verən İbrahimxəlilxəlil xan məlikbri guya hansxsa təcili tədbirləri müzakirə etmək adı ilə aldadıb öz yamna çağırmağa nail oldu. İbrahimxəlilxəlil xanın doğrudan da heç nədən xəbəri olmadığmı və güzəştə getməyə hazır olduğunu güman edən m əlikbr onun yanma gəldilər. Çoxdandır ki, belə fürsət gözləyən Qarabağ xanı mliklərdən Aponu, Məclumu və Bahlamı həbs edib Şuşa qalasma saldı. Məlik Bahtam isə Ərdəbil xanına təslim edildi. Həbs edilmiş məliklərin yerinə isə özünün yaxm adamlarını təyin etdi [8.1.2, s.4 ]. Iləbs edibnlər içərisində Qanzasar patriarxı da var idi. 148 Bundan sonra İbrahimxəlil xan Qanzasar monastrma da zərbə endirdi. Xanın süvari dəstəsi qəfildən monastrın üzərinə hücum edərək onu dağıtdı, katalikos İohannesi və onun beş qardaşım tutub, Şuşaya gətirdibr. 1786-cı ildə İohannes zəhər verilib öldürüldü. Sonra yepiskop Sarkis də daxil olmaqla katalikosun qardaşları azad olundular. Qanzasar monastrı 8 min tümən cərimə olundu Yeni Alban katalikosunun iqamətgahı artıq Qanzasar yox Amaras monastrı oldu. Qanzasar isə Sarkisin iqamətgahı oldu*. [187,s52] { Hələ 1651-cı ildə Həsən Cəlal nəslindən olmayan Simon adlı sadə bir keşiş Murov dağmın dərələrindən birində Yeritmakans [Yerek Mankunk ]. monastrmm əsasmı qoyaraq Alban katalikosluğuna müxalif bir katalikosluq yaratmışdı. 1763-cü ildə Alban katalikosu Ncrses vəfat etmiş, başlıca olaraq məlik Ilətəmin səyləri ilə İohenmes Alban katalikosu seçilmişdi. Elə həmin il yepiskop İsrail Yeritmakans monastrımn katalikosu olur. Lakin İsraüə Qarabağa gəlməydə imkan verilmədi və o, Gəncədə qaldı.} Arqutinski də İoahannesin zohərbndiyini yazır. Ancaq İohannesb həsb olunmuş və sonra azad olmuş qardaşı Sarkis onun zəhərlənməsini təsdiq etmir. Butkov isə İohannesin həbsxanada qorxudan öldüyünü yazır [113a, s.204 ]. İbrahimxəlilxəlil xamn separatçi məlikləri həbs etməsi böyük hay- küyə səbəb oldu. Məliklərin yaxın qohumları və tərəfdarları Rusiya və Gürcüstana səfərbr edərək Rusiyanm hakimiyyət orqanlarına yalvarıb məlikləri azad etməyə yardım göstərməyi xahiş cdirdilor. Məlik Bahtamın 1787-ci ilin iyulunda Iləştərxanda olmuş oğlu buradakı hakimiyyət orqanlarına bildirmişdi ki, İbrahımxolilxnlil xan Qanzasar patriarxmı və bütün məlikbri həbsə almış və oııları çox incitdikdən sonra general-poruçik Potyomkindən aldıqları məktub və hədiyyəbri ələ keçirmişdir. Onlarm sözlərinə görə, Qanzasar patriarxı qorxudan ölmüş, kilsənin əmlakı isə qarət olunmuşdur [190.10, s.352-353 ]. Bu hadisələrdən bəhs edən arxiv sənədlərindən birində belə yazılırdı: «İndi ermənibr orada əsarət altmdadırlar. Onlar öz nümayəndəbrini onların azad edilmələri xahişi ilə gizlindən rus çarmın yamna göndərmiş və bildirmişbr ki, o, yəni general Potyomkin Qarabağa gəbrsə, onlar silaha sarılmağa hazırdırlar».[190.10, v.352-353 ]. Məliklər öz nümayəndəbrini həm də gürcü çarınm yanma göndərərək bildirmişdihr ki, o, Qarabağa gələrsə, onlar ona hər cür kömək göstərməyə hazırdırlar [190.10, v.352-353 ]. M əlikbr Şuşa həbsxanasmdan qaça büdilər. Qafqazdakı rus qoşunlarınm komandanı İbrahimxəlilxəlil xana hədə - qorxu gələrək ondan təcüi olaraq məlikləri azad etməyi tələb 149 ' etdi. Rusiya kimi güclü bir dövbtin qarşısmda dayanmağın mümkün olmadığmı başa düşən Qarabağ xanı 15 min manat müqabilində məlikbri azad etmayə məcbur oldu [190.10, v.352-353 ]. Həbsdən qurtulmuş məliklər artıq onların Qarabağda qalmalarının qeyri-mümkünlüyünü görərək Gürcüstana köçmələrinə icazə verilməsi xahişi ilə II İrakliyə müraciət etdilər [113, s. 194-195 ]. İbrahimxəlilxəlil xanın yeganə müttəfiqi olan avar hakimi Ümmə xan isə bu vaxt xəstə olduğundan hadisəbrin gedişinə heç bir təsir göstərə bilmirdi [164, s.234 ]. Müttəfıqlər İbrahimxəlilxəlil xanı nəinki Gəncədən sıxışdırıb çıxarmağı, həm də bütün Qarabağı ələ keçirərək öz aralarında bölüşdürməyi planlaşdırırdılar. Məliklər də böyük fəallıq göstərirdilər. Eyni zamanda məliklər İbrahimxəlilxəlil xanla II İrakli afasında Gəncə xanlığı ilə bağlı yaranmış növbəti ixtilafdan yararlanmağı qərara aldılar. Məsələ burasındadır ki, hələ 1780-ci ildə onun sui-qəsd nəticəsində Məhəmmədhəsən xanxn qətlə yetirilməsindən sonra Gəncə yaxxnlxğmda vəziyyət kəskin şəkildə pisbşməyə başladı. Hakimiyyəti zorla ələ keçirmiş Məhəmməd xarnn yeritdiyi daxili və xarici siyasət Gəncə xanlığını xeyli zəilbtmişdi. Əwəllər Gəncə xamndan aldxğx bacın itirilməsi ilə barışmaq istəməyən II İrakli yaranmxş məqamdan faydalanmağa çalışaraq 1780-ci ildə İbrahimxəlilxəlil xanla birləşib Gəncəni ələ keçirmişdi [35, s.21-26 ]. Gəncə xanlığınx II İrakli və İbrahimxəlilxəlil xanın təyin etdikləri ’ nümayəndəbr idarə etməyə başlamxşdxlar. Ancaq bir neçə il sonra İbrahimxəlilxəlil xanın Gəncədəki nümayəndəsi Hacı bəyin təhriki ilə gəncəlibr üsyan qaldıraraq II İraklinin buradakı nümayəndəsi Keyxosrovu qovmuşdıılar [35, s.27 ]. Bebliklə, Gəneə xanhğx tamamilə İbrahimxəlilxəlil xanm nəzarəti altma keçmişdi. Lakin Rəhim xanxn Gəncədə hakimiyyəti cəmisi bir il davam etdi. 1786-cı ildə burada baş vermiş növbəti çevrüış nəticəsində hakimiyyət Cavad xanm [1786-1804 ]. əlinə keçdi. Gəncənin itirilməsi ilə barışmaq istəməyən II İrakli cavab tədbirləri görməyə başladx. O, hələ 1780-ci ildə İbrahimxəlüxəlil xanla birlikdə Gəncəyə hücum etdikləri zaman əsir götürülüb Qarabağda saxlanılan Məhəmməd xanı azad edib öz məqsədi üçün istifadə etmok qərarına gəldi. İbrahimxəlilxəlil xan buna cavab olaraq Məhəmməd xanı edam etdirdi. Beb olduqda Kartli-Kaxetiya çarı Gəncə üzərinə açıq hərbi müdaxiləyə qərara gəldi. Onun bu plam Qarabağ məliklərinin də ürəyindən oldu. Rusiyanın hakimiyyət orqanları ilə əlaqələri daha da gücləndirən məliklər onları inandırmağa çalışırdılar ki, Türkiyə ib birbşən İbrahimxəlilxəlil xan onları tamamib məhv etməyə hazırlaşır. Məlikbr Rusiyanm 150 diqqətini Qarabağ xanlığmm Türkiyə ilə birləşməsinə cəlb etməklə onun Cənubi Qafqaza tezlikb qoşun göndərməsinə və yaxud, heç olmazsa, Gürcüstandakx rus taborunun Gəncə üzərinə təşkil ediləcək yürüşdə iştirak üçün icazə verilməsinə nail olmağa çahşxrdılar. Tezliklə gürcü çarı müttəfıqlərinm gəlməsini gözləməyərək öz ordusunun ön dəstələrini Gəncə üzərinə göndərdi. Bu dəstə Gəncə çayı sahilində Cavad xanxn köməyinə gedən İbrahimxəlilxəlil xanın qoşunu ilə üzləşdi. Qarabağ xammn 1500 nəfərlik qoşunu sayca dəfəbrlə artıq olan gürcülərlə döyüşdə böyük itki verərək geri çəkilməli oldu. Bu qəbbədən ruhlanan gürcü çarx özünün əsas qüwələrini də Gəncə üzərinə yeritmək qərarına gəldi. Kartli-Kaxetiya çarmın Gəncə üzərinə hücumu müvəffəqiyyətlə başa çatdırmağa imkan verməyən iknci səbəb isə Rusiya ilə Türkiyə arasmda başlamış yeni müharibə ib əlaqədar olaraq öz qoşunlarınx təcüi olaraq Gürcüstandan çxxarması ilə əlaqədar idi. Gürcü çarının və Qarabağ məliklərinin təkidli xahişbrinə baxmayaraq rus komandanlığı cəmisi üç gün ərzində Gəncə ətrafxndakı rus taborunu Qafqaz xəttinə qaytardı [190.15, v.47 ]. İbrahimxəhl xan İsrailin qardaşx Rüstəm bəyi Məclumun yerinə Çiləbörd məliyi təyin etdi Abovun da yerinə ayrı adam Gülüstan moliyi təyin olundu [131 ]. İbrahimxəliixəlil xan Qarabağ xanlığının bütövlüyünü qoruyub saxlaya büdi. O, Şuşadan qaçan məliklərin verilməsini II İraklidən tələb etdi. Avar xanının yeni basqımndan ehtiyat edən çar bu təbbi yerinə yetirməyə meylliidi. Raffmin yazdxğxna görə İbrahimxəlil xan II İrakliyə məktub yazaraq məlikbrin ona təslim edilməsini istəmiş, əvəzində Qazax və Borçalıdan köçüb Əskəran ətrafında məskunlaşmış 3 min azərbaycanlı aibsini Gürsüstana qaytarmağı vəd etmişdi. Çar məlikbri Ortaçalaya qonaqlığa çağırır və burada onlarx tutub İbrahimxəlil xana vermək qərarma gəlir. Lakin çarın erməni mirzəsi Georgi bu barədə məliklərə xəbər verir. Məlikbr nahar üçün ov ovlamaq Adı ilə atlara minib yanlarındakı yüz ath ib biriikdə qaçxrlar. Onlar Gəncəyə gəlir və Cavad xan məlikbri Gəncə ətrafmda məskunlaşdırır. Məliklər 1791-ci ildə Adam göndərib yepiskop Sərkisin də Qarabağdan Gəncəyə qaçmasxna nail olurlar [187,s54-55 ].. 1794-cü üdə məlikbr Mədum və Abov Cavad xamn himayəçiliyi ib Sərkisi' Alban katalikosu elan edirlər [187,s56 ].. Beləlikb, alban katolikoslarının sayı üçə çatır. Məliklər Məclum və Abov Gəncə xanhğında məskunlaşdıqdan sonra 500 ailə GÜIüstandan min ailə Çibbörddən Gəncə xanlığına köçür. Cavad xan gülüstanhları Şəmkirdə, Çüəbördlüəri isə 151 Şomsəddildo yerləşdirdi. Sonralar onlar silahlı təşkil edərək Qarabağ xanhğmm kəndlərinə basqınlar edirlər [187,s57 ].. Bir müddətdən sonra Məclum ilə Abov arasında ixtilaf yarandı. Abov öz təbəələri ilə birlikdə gürcü çarının hakimiyyəti altında olan Borçahya köçdü. Lakin bir müddətdən sonra onunla II İraklii arasmda narazılıq yarandığmdan Abov İbrahimxəlil xanları barışdı və Qarabağa dönüb Gülüstanda yerləşdi [187,s58-59 ].. 1791-ci ildə məlik Şahnəzər öldü. Onun müxtəlif arvadlardan dörd oğlu [Cümşüd, Hüseyn, Canbəxş və Cahangir ]. qalmışdı. İbrahimxəlil xan məlikliyə Şahnəzərin qanuni arvadı Taquya xanımdan olan oğlu Cümşüdü deyil, öz arvadı Hurizad xanımm doğma qardaşı olan və Sona xanımdan doğulmuş Hüseyni təyin etdi. Bu isə digər məliklərin narazılığma səbəb oldu. Canbəxş Ağa Məhəmməd xan Qacara müraciət etdi və Qacar dan məliklik haqqmda fərman aldı. Lakin məlik Hüseyn Canbəxşin evinə basqm etdı, -Cänbəxş digər doğma qardaşı Cahangirlə şamaxılı Mustafa xanın yanma qaçdı. 1787-ci ilin ortalafmda Osmanlı sultanm növbəti elçisi zəngin hədiyyələrlə Qarabağ, Naxçıvan xanlıqlannda və Dağıstanda oldu. Elçi özü ilə həm də sultanm fərmamm gətirmişdi. Fərmanda sultan Azərbaycan xanlıqlarmın diqqətini rus-gürcü blokunun onlar üçün yarada biləcəyi reäl təhlükəyə yönəldirdi. Eyni zamanda sultan Kartli- Kaxetiya çarlığınm Rusiyanm himayəsi altma keçməsi ilə barışmadığmı açıq-aşkar biruzə verirdi. Onu da göstərmək lazımdır ki, Gürcüstamn kimə məxsus olması məsələsi ətrafmdakı mübahisələr 1787-1791-ci il Rusiya-Osmanlı müharibəsinin başlanmasmda az rol oynamamışdır. Türkiyə tarixçisi Cövdət paşa «Gürcüstan məsələsinin» müharibənin başlanmasında əsas səbəb olduğunu göstərirdi. [124,s391] Raffinin yazdığına görə arxiyepiskop Arqutinski Qarabağ məliklərinin Rusiya ilə əlaqələri haqqında arayış hazırklamıç və arayış 1790-cı il yanvarm 23-də Potyomkin tərəfindən II Yekaterinaya təqdim olunmuşdi. Guya həmib araym Yekaterinada yenidəç erməni məsələsi ilə məşğul olmaq həvəsi yaratmışdı. [187, s.63] 1787-1791 -ci il Rusiya- Osmanlı müharibəsi dövründə də Azərbaycan xanları müxtəlif məsələlərlə əlaqədar Osmanlı imperiyasma müraciət edirdilər. İbrahimxəlilxəlil xan da Osmanlı sarayma müraciət edərək, həm Gürcüstana, həm də Ağa Məhəmməd xan Qacara qarşı mübarizə aparmaq üçün kömək istəyirdi [83.1 ,s. 125]. Ancaq Rusya ilə müharibə aparan Türkiyənin özünün Azərbaycan xanlarımn köməyinə böyük ehtiyacı var idi. 1789-cu ildə rus ordusu osmanhlar üzərində qələbə çalaraq Qara dəniz sahillərində mühüm əhəmiyyəti olan Oçakov 152 qalasım ələ keçirmişdilər[81,s.32]. Sultan hökuməti hərbi kömək üçün Azərbaycan və Dağıstan xanlarma müraciət edərək onlaıı Kuban hakimi Şahın Gireyin başçılığı altında səfərə cıxmağa cağırırdı. 1789-cu ildə Osmanlı elçiləri yeni sultan III Səlimin [1789-1807-ci illər ]. və böyük vəzirin məktublarmı Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlarma çatdırdılar. Məktublarda Azərbaycan xanlarına təklif olunurdu ki, Osmanlı ordusu Anapaya hücum edərkən onlar da Qızlara hücum etməklə buradakı rus ordusunun qüvvələrini parçalasmlar [167, s.69 ]. Lakin Azərbaycan xanları sultamn bu çağırışına cavab vermədilər və az sonra Bədəl paşamn ordusu Anapa yaxmlığmda məğlubiyyətə uğradı. 1787-1791-ci illərin Rusiya-Osmanlı müharibəsi Türkiyənin məğlubiyyəti ilə qurtardı və Yassı sülh müqaviləsinin bağlanması ilə nəticələndi [126, s.41-49 ]. Müharibədə qələbə qazansa da, Rusiya özünün Cənubi Qafqaza dair bütün planlarmı həyata keçirə bilmədi. Bu məsələdə Rusiyamn cənuba tərəf irəiiləməsinin qarşısmı almağa çalışan İngiltərənin müqavimətinin də rolu olmuşdu. Rusiya ilə müharibədə məğlubiyyətə baxmayaraq, Osmanlı imperiyası XVIII əsrin 90-cı illərində özünün Cənubi Qafqaza dair planlarmdan əl çəkməsə də ölkənin müharibə nəticəsində daha da zəifləmiş iqtisadiyyatı sultan hökumətinə bu planları həyata keçirməyə imkan vermirdi. Osmanlı hökuməti, əvvəllər olduğu kimi, bu dövrdə də özünün ənənəvi şüarından - müsəlmanların kafirlərə qarşı mübarizə üçün birləşməsi şüarından istifadə edirdi. Sultanlarm Azərbaycan hakimlərinə ünvanlanmış bütün fərmanlarmda onların Rusiyamn və Kartli-Kaxetiya çarlığınm işğalçılıq planlarına qarşı durmaları üçün birləşmək zəruriyyətindən danışılır. Lakin arxasmda real qüwə dayanmayan bu çağırışlar nəticəsiz qalırdı. Azərbaycan xanlarının, o cümlədən qarabağlı İbrahimxəlilxəlil xanm hərbi kömək haqqında dəfələrlə etdikləri müraciətlərə sultan hökuməti boş vədlər verməklə kifayətldfıirdi. Bununla belə, XVIII əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Qarabağ xanhğımn Osmanlı dövləti ilə münasibətlərində bir canlanma müşahidə edilirdi. Bu, hər şeydən əvvəl, Ağa Məhəmməd xan Qacarın Cənubi Qafqaza hücum təhlükəsinin artması ilə əlaqədar idi. 153 V FƏSİL QARABAĞ XANLIĞI XVIII ƏSRİN 90-CI İLLƏRİ - XIX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ Yüklə 10,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|