Amir Temur davriga oid manbalar

12.Amir Temur va “soxta xonlar”

Amir Temur o‘zi bevosita Chingizxon avlodidan bo‘lmagani uchun o‘zini "Amir" deb ataydi. 1372 yildan 1388 yilga qadar qo‘girchoq xon Suyurg‘atmish, undan keyin esa uning o‘gli Mahmudxon nomidan ish yuritadi. Manbalarda "Suyurgatmishxon vafotidan so‘ng Amir Temur Sohibqiron no‘yonlar, amirlar va davlat arkonlari bilan o‘tkazilayotgan qurultoyda bu

borada bahs va mashvarat qilib, saltanat taxtiga uning layoqatli o‘g‘li Sulton Mahmudni o‘tirgizdi va uning nomi va duosi bilan tangalar zarb qildirdi", — deb yozadi. Bu tangalarga esa Amir Temur Mahmudxon nomi bilan birga, o‘z nomini qo‘shib zarb qildirdi". Temur huzuriga amir Kayxusrav, amir Joku Barlos, Shiburg‘on hokimi Zinda Chashm Apverdi, Badaxshon hokimi Shohmuhammad va boshqalar ham kelib qo‘shila boshladilar. Ularning barchasi Amir Husaynning fitna-fasodi, riyokorligidan norozi edilar. Temurning taklifi bilan 1370 yilning 29 martida chingiziylardan bo‘lgan Suyurg‘atmish o‘g‘lon xon deb e’lon qilindi.
Shu yili 10 aprel kuni Balx ikki kunlik qamaldan so‘ng taslim bo‘ldi. Jome masjidi minorasiga yashirinib olgan amir Husayn qo‘lga olindi. Amir Husayn amir Kayxusrav tomonidan xun olish maqsadida o‘ldirildi. Shu tariqa bir necha yil davomida Movarounnahr taxti uchun bo‘lgan kurash Temur foydasiga hal bo‘ldi. Lashkarboshilar va ittifoqchilar ishtirokida o‘tkazilgan qurultoy qaroriga ko‘ra, Movarounnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo‘lgan Suyurg‘atmish (1370-1388) qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‘liga o‘tdi. O‘ Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi. Mazkur davrga kelib Amir Temurning dono va irodali hukmdor, uzoqni ko‘zlovchi davlat arbobi ekanligi yaqqol namoyon bo‘la boshladi. Bizga manbalardan ma’lumki, Amir Temur hokimi mutlaq bo‘lib, uning farmolari so‘zsiz ijro etilgan. Ammo, o‘rta asrlar davlatchilik an’analariga ko‘ra, nasl-nasabi xon avlodiga mansub bo‘lmagan shaxs taxtni boshqara olmas edi. Shuning uchun ham, o‘z davrida Amir Qozog‘on tomonidan belgilangan an’anaga ko‘ra, Amir Temur avval Chingizxon avlodidan bo‘lgan Suyurg‘atmishni (1370-1388 yy.) keyin esa uning o‘g‘li Sulton Mahmudxonni (1388-1402yy.) o‘z huzurida “xon” qilib ko‘taradi. Ularning nomidan yorliqlar chiqarilib, tanga pullar zarb qilingan bo‘lsa-da, Sohibqiron ularni davlat ishlariga umuman aralashtirmagan. Sohibqiron “amir” unvonida bo‘lib, 1370yilda Qozonxonning qizi Saroymulkxonimga uylanganidan so‘ng “Qo‘ragon” (“Xon kuyovi”) unvonini oladi. Bu holat, ya’ni, xon avlodiga kuyov, qarindosh bo‘lishi ham uning siyosiy mavqeini rasman bo‘lsa ham mustahkamlashga xizmat qilgan.