Anar İsayev Ramil Rəhimov
Yüklə 23,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qədim Finikiya Finikiyanın təbiəti. Əhalisinin məşğuliyyəti Finikiyalılar Aralıq dənizinin şərq sahilində məskunlaşmışdılar. Ölkənin təsərrüfatında bağçılıq mühüm yer tuturdu. Kəndlilər, əsasən, üzüm, xurma və zeytun becərirdilər. Onlar üzümdən çəkdikləri şərabı və zeytun yağını qonşu ölkələrdə taxıla dəyişirdilər. Sahilboyu dağlar sidr və palıd meşələri ilə örtülmüşdü. Qiymətli tikinti materialı olan və müqəddəs hesab edilən sidr ağacı Misirə və başqa ölkələrə göndərilirdi. Finikiyada şəffaf şüşə icad olunmuşdu. Finikiyalıların dənizilbizi şirəsindən hazırladıqları tünd-qırmızı boyaq (purpur) qonşu ölkələrdə çox yüksək qiymətləndirilirdi. Finikiyanın adı da bu məşhur boyaqla bağlı idi. Qədim yunanlar Finikiyanı Foinike adlandırırdılar. Bu da «purpur (tünd-qırmızı boyaq) ölkəsi» deməkdir. Finikiya şəhər dövlətləri və dəniz səyyahları Finikiyada yaşayış məskənlərinin mövqeyi olduqca əlverişli idi. Cənubi Mesopotamiyadan və Misirdən gələn yollar burada birləşirdi. Finikiyanın kiçik yaşayış məskənlərinin yerində Tir, Sidon və Bibil kimi ticarət şəhər dövlətləri yarandı. Finikiyanın ən başlıca şəhəri isə Tir şəhəri idi. E.ə. II minillikdə finikiyalılar ən yaxşı gəmiqayıranlar və dənizçilər kimi tanınırdılar. Finikiyalılar iki cür gəmilər - hərbi və ticarət gəmiləri düzəldirdilər. Hərbi gəmilərin metaldan hazırlanmış şiş burnu döyüş vaxtı düşmən gəmilərini yanlardan vurur, onları deşirdi. Dənizçilər səmt küləklərinin qovduğu gəmilərlə Aralıq dənizi boyunca üzür və Atlantik okeanına çıxırdılar. Aralıq dənizi xalqları içərisində ilk dəfə finikiyalılar açıq dənizdə üzməyə başlamışdılar. Finikiya şəhərləri qala divarları ilə müdafiə olunurdu. Finikiyada torpaqlar məhsuldar idi. Sahil şəhərlərində yaşayan əhali sənətkarlıq, ticarət və dənizçiliklə məşğul olurdu. Şəhərlərdə sənətkarlar müxtəlif qablar, metal alət və məmulatlar hazırlayırdılar. Finikiya koloniyaları Yunanıstandan və başqa ölkələrdən Finikiya şəhərlərinə çoxlu tacirlər gəlirdi. Finikiya tacirləri dəniz yolu ilə ticarət aparır, Finikiya, Misir və Babil mallarını Yunanıstanda, yunan mallarını isə Şərqdə satırdılar. Finikiyalı dəniz quldurları sahil kəndlərini qarət edir, adamları oğurlayır sonra qul kimi satırdılar. Finikiyalılar Aralıq dənizi sahillərində və adalarında daimi məskənlər - koloniyalar yaratmışdılar. E.ə. XVI əsrdə İspaniyada, Şimali Afrikada, habelə Kipr, Siciliya, Sardiniya adalarında Finikiya koloniyaları yaradıldı. Finikiyanın Tir şəhərinin əhalisi tərəfindən Afrikanın şimalında Karfagen koloniyası salındı. Şüşə kuzə Dəniz ilbizi Finikiya gəmisi 16 Qədim Finikiya əlifbası Ticarət zamanı haqq-hesab aparmaq üçün savadlı olmaq zəruri idi. Heroqlif və mixi yazıları isə bu işdə çətinlik yaratdığı üçün qədim finikiyalılar əlifba tərtib etdilər. Qədim Finikiya əlifbasına aiddir: Misir əlifbası əsasında tərtib edilmişdir. 22 işarə - samitdən ibarət əlifba idi. Sonralar yunanlar bu əlifbaya sait səsləri əlavə etdilər. Bu əlifba əsasında yunanlar öz əlifbalarını yaratdılar. Müasir əlifbalar, həmçinin yunan əlifbası da bu əlifba əsasında yarandılmışdı. Qədim Assuriya Aşşur dövlətinin yaranması Aşşur dövləti e.ə II minillikdə Babildən şimalda, Dəclə çayının yuxarı axarında yaranmışdı. E.ə. IX-VIII əsrlərdə Aşşur Ön Asiyanın ən qüdrətli dövləti oldu. Onun ilk paytaxtı baş tanrının şərəfinə Aşşur adlandırılmışdı. Sonralar Aşşur dövlətinin paytaxtı Dəclə sahilindəki Ninevaya (Nineva) şəhərinə köçürüldü. Ninevanın « Aslanlar yuvası » , « qan şəhəri » adlandırırdılar. Aşşur işğalları Aşşur hökmdarları güclü ordu yaratmışdılar. Aşşur ordusu piyada, süvari, köməkçi hərbi hissə, cəng arabası döyüşçüləri və kəşfiyyat dəstələrinə bölünürdü. Piyadalar qılınc və döyüş baltaları, süvarilər isə uzun nizə, yay-oxla silahlanırdılar. E.ə. VIII-VII əsrlərdə güclü orduya malik olan Aşşur hökmdarları Babili, Suriyanı, Fələstini işğal etdilər, Urartu və Misiri isə ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Aşşur hökmdarları dəfələrlə Azərbaycanın cənub torpaqlarında yaranmış qədim Manna dövlətinin ərazisinə hərbi yürüş etmişdi. Lakin Manna Aşşur hakimiyyətinə tam tabe olmamışdır. Aşşur həm də Urartuya qarşı Manna dövlətinin müttəfiqi olmuşdur. Aşşura qarşı Midiya və Babil dövləti ittifaq yaradan zaman Manna Aşşur dövlətinə hərbi yardım etmişdi. Lakin e.ə. 612-ci ildə Midiya və Babil dövləti birlikdə «Aslanlar yuvası» olan paytaxt Nineva şəhərini işğal etdi. E.ə. 605-ci ildə isə Midiya və Babil dövləti Aşşur dövlətini süquta uğradaraq onun torpaqlarını öz aralarında bölüşdürdülər. Fələstin Suriya Manna Babil E.ə VIII-VII əsrlərdə Assuriyadan asılı olmuş dövlətlər dövlətlər Finikiya tacirlərinin ticarət etdiyi ölkələr Yunanıstan Babil Misir Finikiya əlifbası 17 Aşşur mədəniyyəti Aşşur dövləti inkişaf etmiş mədəniyyətə malik olmuşdur. Aşağıdakı sənət nümunələri Assuriya xalqının mədəniyyətini əks etdirir: Bəzək əşyalarının və şirli gil qabların hazırlanması. Dünyanın ən qədim kitabxanasının burada yerləşməsi. Aşşurbinipalın Nineviya kitabxanasının yaradılması. Şah saraylarının inşası və saray divarlarında relyeflərin çəkilməsi. Aşşurlar gözəl şəhərlər salırdılar. Aşşur hökmdarlarının sarayında divarlar Aşşur ordusunun qələbələrini əks etdirən şəkillərlə bəzədilirdi. Aşşur memarlarının inşa etdikləri möhtəşəm saraylar, divar şəkilləri, sənətkarların hazırladıqları şirli qablar və gözəl əşyalar bu xalqın yüksək mədəniyyətini əks etdirir. Aşşur mədəniyyətinin izlərinə Azərbaycanda da rast gəlinir. Aşağıdakı faktlar Aşşur-Azərbaycan mədəni əlaqələrindən xəbər verir: Naxçıvanda Aşşur tipli qalaların tikilməsi. Qarabağda Aşşur şirli qabın və Adadnirarinin adı həkk olunmuş muncuğun tapılması. Aşşurbanipalın gil kitabələr kitabxanası Aşşur hökmdarı Aşşurbanipal Şumer, Babil və Aşşur ədəbiyyatını çox sevirdi. Aşşurbanipal gil kitabələri toplayıb onların üzünü köçürmək haqqında əmrinə əsasən on minlərlə kitabənin üzü köçürüldü və Aşşurbanipalın sarayına gətirildi. Beləliklə, dünyanın ən qədim kitabxanalarından olan Nineva kitabxanası («Aşşurbanipalın kitabxanası») yaradıldı. Burada Aşşur və Babil əsatirləri, dastanlar, salnamələr, müxtəlif elm sahələrinə aid kitablar toplanmışdı. Nineva kitabxanası Gil lövhə Aşşurbanipal ovda Midiya dövləti Midiya dövlətinin yaranması Midiya əvvəllər müasir İranın mərkəzində yerləşən xırda vilayətlərdən ibarət ərazi idi. Vilayətləri canişinlər idarə edirdilər. E.ə. VIII əsrin sonunda Midiyada Deyok adlı canişin: Dvlət yaratmağa təşəbbüs göstərdi. Ekbatan (Həmədan) şəhərini saldıraraq oranı Midiya dövətinin paytaxtı elan etdi. Aşşur hökmdarları Midiyaya tez-tez hücum edir, onun vilayətlərini talayır, əhalini xərac verməyə məcbur edirdilər. Əhali isə aşşurlara qarşı müqavimət göstərirdi. Midiyalıların aşşura qarşı mübarizəsinə Kaştariti başçılıq edirdi. E.ə. 672-ci ildə Midiya tayfaları Kaştaritinin başçılığı ilə Aşşur dövlətinin əsarətindən xilas oldular və xırda vilayətləri bir mərkəzdə birləşdirərək vahid dövlət yaratdılar. Midiyada İskit ağalığı dövrü E.ə. VII əsrin 50-ci illərində Aşşur dövləti ilə Midiya arasında yenidən toqquşmalar baş verdi. Kaştariti Aşşura yürüş etdi. Əvvəl midiyalılarla dostluq edən kimmer, iskit və sak tayfaları bu döyüşdə aşşurlara kömək etdilər. Döyüş nəticəsində Kaştariti həlak oldu və Midiya iskitlərin hakimiyyəti altına düşdü. 18 Kiaksarın hakimiyyəti dövrü Midiya hökmdarı Kiaksar hakimiyyəti dövründə hərbi islahat keçirdi. İslahat nəticəsində: Midiya ordusu yenidən quruldu, ordu nizəçi və oxçu dəstələrinə bölündü. Süvarilər (atlılar) piyadalardan ayrıldı, güclü nizami ordu yaradıldı. Beləliklə, güclü ordu yaradan Kiaksar hakimiyyəti dövründə: Midiyada iskit ağalığına son qoydu, Midiya Aşşur dövlətinə qarşı Babil hökmdarı ilə ittifaqa girərək e.ə. 616- 612-ci illərdə Aşşur, Arbela, Kalat şəhərlərini və paytaxt Ninevanı talan etdilər. E.ə. 605-ci ildə Aşşur dövləti süquta uğradıldı. Onun torpaqları isə Midiya və Babil arasında bölüşdürüldü. Bundan sonra Midiya Manna və Urartunu işğal etdi. Midiya dövlətinin süqutu Kiaksardan sonra oğlu Astiaq Midiya hökmdarı oldu. Qədim yunan tarixçisi Herodot yazırdı ki, Astiaq hakimiyyətini itirməkdən çox qorxurdu. O, bir yuxu görmüşdü. Yuxuyozanlar demişdilər ki, gələcəkdə qızından doğulacaq nəvəsi böyüyüb onu taxtdan salacaqdır. Qaydaya görə fars mənşəli şahzadə Midiya taxtına sahib ola bilməzdi. Ona görə də Astiaq qızını fars vilayətinin hakimi Əhəmənilər nəslindən olan I Kambizə ərə verdi. Rəvayətə görə, o, hətta nəvəsi Kirin öldürülməsi haqqında gizli göstəriş də vermişdi. Lakin Astiaqın güvəndiyi adamlar onun tapşırığını yerinə yetirmədilər, uşaq sağ qaldı və böyüyüb babasına qarşı çıxdı. Astiaqın sarayında getdikcə artan fars meyilli qüvvələr Kirin hakimiyyətə gəlməsinə kömək edirdilər. Babası Astiaqa qarşı üsyan edən II Kir midiyalılara qarşı 3 il (e.ə 553-550) mübarizə apardı. Mübarizə nəticəsində: E.ə. 550-ci ildə II Kir qələbə qazanaraq Ekbatan şəhərini tutdu, Midiya dövləti süqut etdi. II Kir Midiya torpaqlarını öz ərazilərinə birləşdirdi və Əhəmənilər dövlətinin əsasını qoydu. Midiyanın təsərrüfat həyatı Midiyada əhalinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik və maldarlıq olmuşdur. Əsas sənətkarlıq sahələri dulusçuluq, toxuculuq, metalişləmə idi. Metalişləmə sənəti daha geniş yayılmışdı. Bunun səbəbi dövlətin ərazisindən dəmir, qurğuşun, qızıl və s. metalların çıxarılması idi. Ölkə ərazisində zəngin neft yataqları var idi. «Midiya yağı» adlanan neftdən, əsasən, hərbi məqsədlər üçün istifadə edilirdi. Neftli parçanı oxlara bağlayıb od vuraraq düşmən üzərinə və yanğın törətmək üçün evlərin damına atırdılar. Midiya mədəniyyəti Midiya tarixi və mədəniyyəti yazılı mənbələr və əfsanələr əsasında öyrənilmişdir. Midiyada memarlıq yaxşı inkişaf etmişdi. Suz sarayları, Ekbatanı əhatə edən yeddi cərgə divarlar, qırmızı kərpicdən tikilmiş hökmdar sarayı gözəl memarlıq nümunələridir. Astiaqın dövründə zərdüştilik Midiyada rəsmi dövlət dini kimi qəbul olunmuşdur. Zərdüştilik e.ə. VII əsrdə meydana gəlmişdir. Zərdüştilik dininin müqəddəs kitabı «Avesta»dır. Zərdüşt təliminə görə, xeyir (Hörmüzd) ilə şər (Əhrimən), həqiqət ilə yalan arasında mübarizə gedir. Bu mübarizədə xeyir şərə, həqiqət yalana qalib gəlir. Midiya dövləti Dövlət dini Zərdüştilik olmuşdu İskitlərin hakimiyyəti altına düşmüşdü Vilayətləri canişinlər idarə edirdilər Paytaxtı Ekbatan şəhəri olmuşdu E.ə. VIII əsrdə, İranın mərkəzində yaranmışdı Aşşur dövləti süquta uğratmışdı «Avesta»dan Astiaq və balaca Kir 19 Əhəmənilər dövləti İran yaylasının qədim əhalisi Qədimdə İran yaylasında yaşayan əhalinin tərkibi müxtəlif olmuşdur. Bu yerlərin ən qədim sakinləri elamlar idilər. Çox sonralar bu əraziyə ari tayfaları gəlmişlər. Əvvəllər Şərqi Avropa çöllərində yaşamış və maldarlıqla məşğul olmuş ari tayfaları e.ə. II minilliyin sonlarında bir hissəsi Xəzər dənizinin qərb sahilləri ilə Qafqazdan, digər hissəsi Mərkəzi Asiyadan keçərək indiki İran ərazisində məskunlaşmışlar. Gəlmə arilər tədricən yerli əhali ilə qarışmış və yerli əhali onların dilini qəbul etmişdir. Е.ə. VIII əsrin ikinci yarısından başlayaraq Qərbi İranda irandilli tayfalar üstünlük təşkil etmişdir. Əhəmənilər dövlətinin yaranması. II Kirin işğalları E.ə. 550-ci ildə II Kir öz babası Midiya hökmdarı Astiaqı taxtdan salıb hakimiyyəti ələ keçirdi. Beləliklə, Əhəmənilər dövləti yarandı. II Kirin kakimiyyəti (e.ə 550-530) dövründə: Əhəmənilər Midiyanın bütün ərazilərini işğal etdilər. Kiçik Asiyada Lidiya çarlığının əraziləri tutuldu. Misirə qədər bütün ölkələr Əhəmənilərə tabe edildi. Massaget tayfalarına qarşı uğursuz hərbi yürüş təşkil edildi. E.ə 530-cu ildə, Araz çayı sahilində döyüşdə II Kirin qoşunları massagetlərə məğlub oldu, özü isə döyüşdə öldürüldü. II Kambizin Misiri işğal etməsi II Kirdən sonra hakimiyyətə gələn oğlu II Kambiz (e.ə 530-522) böyük ordu ilə Misirə hərəkət etdi. O, e.ə. 525-ci ildə həlledici döyüşdə qalib gələrək Misiri özünə tabe etdi. Misir kahinləri II Kambizi firon elan etdilər. Bu yürüşdən sonra Əhəmənilər imperiyasının ərazisi Misirdən Hindistana, İran körfəzi və Hind okeanından Böyük Qafqaz dağlarına qədər çox geniş ərazini əhatə edirdi. Qaumata üsyanı II Kambiz Misirdə olarkən e.ə. 522-ci ildə midiyalı maq Qaumata (Bardi) Əhəmənilər dövlətində hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu xəbəri eşidən II Kambiz Misirdən qayıdarkən yolda müəmmalı şəkildə öldü. Qaumatanın yeddi aylıq hakimiyyəti dövründə: Ölkədə heç bir üsyan baş vermədi. Əhəmənilər dövlətinin tərkibinə daxil olan bütün xalqlar 3 il müddətinə vergilərdən və hərbi mükəlləfiyyətlərdən azad olundu. I Daranın hakimiyyəti Qaumata sui-qəsd nəticəfində öldürüldü və I Dara (e.ə 522-486) hakimiyyətə gəldi. I Dara hakimiyəti dövründə aşağıdakı islahatları həyata keçirdi: Dövləti satraplıq (canişinlik) adlanan vergi dairələrinə böldü. Bu dairələrin başçısı satrap adlanırdı. Satraplıqlar padşahın ordusuna döyüşçü, işçi qüvvəsi verməli idi. Güclü ordu və imperiya üçün vahid pul sistemi yaratdı. Pullar qızıl və gümüşdən kəsilirdi. Qızıl pullar Daranın şərəfinə «darik» adlanırdı. II Kir II Kambiz I Dara 20 Parfiya dövləti Parfiya dövlətinin yaranması Parfiya dövlətinin əsasını parn qəbilələri qoymuşdur. Bu qəbilələr ilk vaxtlar Xəzər dənizi ilə Amudərya çayı arasındakı ərazidə köçəri həyat sürürdülər. Onlar, əsasən, maldarlıqla məşğul olur və cins atlar saxlayırdılar. Sonralar isə oturaq həyata keçmiş, əkinçilik və üzümçülüklə məşğul olmuşlar. Makedoniyalı İsgəndərin vəfatından sonra onun yaratdığı imperiyanı sərkərdələri öz aralarında bölüşdürdülər. Selevk adlı sərkərdə Suriya və Babili ələ keçirdi. Sonrakı illərdə o, hakimiyyətini çox geniş ərazilərə yaydı. Lakin çox çəkmədi ki, Selevkilər dövləti zəifləməyə başladı. Selevkilər dövləti zəifləyərkən onun şərq vilayətlərində iki müstəqil dövlət – Parfiya və Yunan-Baktriya dövləti yarandı. E.ə. 247-ci ildə parn tayfasının başçısı Arşak özünü padşah elan etdi və Parfiya dövlətinin əsasını qoydu. Arşak bəzi ətraf əraziləri öz dövlətinə birləşdirdi. Arşakilər sülaləsinin nümayəndəsi I Mitridat Selevkilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edib Midiyanı və Mesopotamiyanı işğal etdi. Parfiya Roma münasibətləri Parfiya dövləti II Mitridatın hakimiyyəti illərində daha da qüvvətləndi. II Mitridat «şahlar şahı», «böyük» titullarını qəbul etmişdi. II Mitridatın dövründə Parfiya dövləti öz ərazisini Qərb istiqamətində genişləndirməkdə davam edirdi. Bu zaman Roma imperiyası da ərazisini Şərqə doğru genişləndirməyə çalışırdı. Romanın Şərqə doğru yürüşlərinə Parfiya mane olurdu. Bu səbəbdən Parfiya və Roma dövlətləri arasında toqquşma baş verdi. Roma dövləti Krassın başçılığı ilə Parfiyaya qarşı böyük ordu göndərdi. E.ə. 53-cü ildə Şimali Mesopotamiyada parfiyalılar Krassı ordusu ilə birlikdə məğlub etdilər. E.ə. 38-ci ildə olan döyüşdə isə romalılar qələbə qazandılar. Lakin iki yüz ildən çox davam edən Roma Parfiya qarşıdurmasında heç bir tərəf həlledici qələbə qazana bilmədi. Parfiya dövləti mövcud olduğu bütün dövr ərzində qədim Azərbaycan dövlətləri Atropatena və Albaniya ilə siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələr saxlamış, Roma işğalına qarşı Parfiya ilə birgə mübarizə aparmışdılar. Parfiya dövlətinin süqutu Çoxsaylı müharibələr Parfiya dövlətini zəiflədir, bir çox əyalət hakimləri mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər. Onlar arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə güclənirdi. III əsrin əvvəllərində Roma ilə Parfiya arasında uzun müddət davam edən müharibə Parfiya dövlətini zəiflətdi. Parfiya dövlətinin zəifləməsi ilə yaranmış əlverişli vəziyyətdən istifadə edən Fars vilayətinin hakimi Ərdəşir Babəkan Parfiya ordusunu məğlub edərək paytaxt Ktesifonu tutdu, Parfiya dövləti süqut etdi, onur ərazisi 226-cı ildə yaranan Sasanilər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Parfiya mədəniyyəti Parfiya dövlətində şəhər mədəniyyəti, sənətkarlıq və ticarət inkişaf etmişdi. Böyük İpək yolunun üzərində yerləşən Parfiya dünya ticarətində vasitəçi rol oynamışdır. Parfiyalılar öz ərazilərindən keçən karvanların qorunmasına xüsusi fikir verir, lakin Çin tacirlərinə Roma ilə birbaşa əlaqə saxlamağa icazə vermirdilər. Parfiyanın mədəniyyətinə yunan mədəniyyətinin güclü təsiri olmuşdur. Bunu Parfiya pullarının üstündəki yunan yazıları da sübut edir. II Mitridat 21 Qədim türklər Qədim türklərin ilk məskənləri Türklərin yaşadıqları ərazilər şimalda Sibirdən cənubda Himalay dağlarına, şərqdə Xinqan dağlarından qərbdə Xəzər dənizinə və Ural dağlarına qədər olan torpaqları əhatə edirdi. Bu ərazilər Böyük Türküstan adlanırdı. Qədim türklərin tarixi arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan maddi mədəniyyət nümunələri əsasında öyrənilmişdir. Həmin maddi mədəniyyət nümunələri əsasında türklərin daş dövrünə aid yaşayış məskənləri tədqiq edilmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində qədim türklərə aid Deşikdaş, Namazqan, Pazırıq və Esik abidələri tədqiq edilmişdir. Qədim türklərin tunc dövrünə aid yaşayış məskənlərindən biri Namazqan yaşayış məskənidir. Namazqan yaşayış məskənindən aşağıdakı maddi mədəniyyət nümunələri tapılmışdır: Möhrə evlər. metaləritmə kürələri, tunc oraqlar, ox ucları. Bəzək əşyaları, boyalı qablar, gil qadın fiqurları. Sibirin cənubunda və Qazaxıstan çöllərində qədim türk tayfalarına məxsus torpaq qəbirlər - kurqanlar öyrənilmişdir. İssık gölü yaxınlığında yerləşən Esikdə zəngin avadanlığı olan kurqan açılmışdır. Esik kruqanındakı qəbirdən V əsrə aid 23 hərfdən ibarət Orxon yazısı tapılıb oxunmuşdur. Yüklə 23,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|