Anar İsayev Ramil Rəhimov
Yüklə 23,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 Anar İsayev Ramil Rəhimov Abituriyentlər üçün hazırlıq vəsaiti Kurikulum dərslikləri əsasında hazırlanmışdır T A R İ X 2 ÖN SÖZ Kurikulum əsasında yazılmış Tarixi fənni üzrə interaktiv dərs vəsaiti şagirdlərə təlim materiallarını elmi-metodik cəhətdən mənimsəməyə kömək məqsədi ilə hazırlanmışdır. Doğrudur, kurikulum əsasında yazılmış dərslikləri oxuduqda tarixi hadisələri bəzən basa düşmək olmur, hadisələr arasında rabitə əlaqəsi itir, bu isə şagirdlərdə tarix fənninə olan marağı azaldır. Bu vəsaiti oxuduqdan sonra isə onlar tarixin nə qədər asan və maraqlı bir fənn olduğunu görəcəklər . Tarixi fənni üzrə interaktiv dərs vəsaitinin hazırlanması zamanı orta məktəb dərsliklərinin tam məzmunu nəzərə alınmış və dərsliklərin mətnində heç bir ixtisar aparılmamışdır . Vəsait hazırlanarkən qabaqcıl təcrübə öyrənilərək ümumiləşdirilmş, təcrübədə tətbiq olunan müasir metodika və texnologiyalardan, üsul və vasitələrdən, xüsusilə testləşdirmədən geniş istifadə edilmiş, Test Banklarından, tarix fənni üzrə məktəb dərsliklərindən, audiovizual tədris vəsaitlərindən geniş istifadə olunmuş, TQDK tərəfindən təsdiq olunmuş proqramda nəzərdə tutulmuş mövzular daha çox diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Məktəblilərin tarixi bilik, bacarıq və vərdişlərinin formalaşdırılması bir biri ilə bağlı olan bir neçə mərhələdən ibarətdir. Bu mərhələlərin ən əsası şagirdlərə biliyin mənimsədilməsi prosesidir . Biliyin tam mənimsədilməsi üçün əsas vasitə isə dərslikdir . Dərsliyin didaktik baxımından nə qədər yaxsı işlənməsi şagirdlərə biliyin mənimsədilməsinə çox kömək edir. Odur ki, şagirdlərdə nəzərdə tutulmuş bilik, bacarıq və vərdişləri formalaşdırmaq üçün vəsaitdə tarixi hadisələr, səbəb-nəticə əlaqələri aydın şərh edilmiş, əsas diqqət faktların təhlilinə, onlar arasında oxşar və fərqli cəhətlərə yönəldilmişdir . Bu da şagirdlərdə motivasiya yaradır, düşünülmüş şəkildə şüurlu mənimsəmə və diqqətlə öyrənməyə imkan verir, passiv öyrənməni tamamilə aradan qaldırır. Vəsait terminlər və xronologiya ilə təchiz olunmuşdur. 3 GİRİŞ Tarixin inkişaf mərhələləri İnsanların necə yaşadıqlarını, onların həyatında hansı hadisələrin baş verdiyini, həyatının necə və nə üçün dəyişib indiki şəkilə düşdüyünü öyrənən elm tarix adlanır. Tarix elmi şərti olaraq aşağıdakı dövrlərə bölünür: 1. Qədim dünya tarixi. İbtidai icma quruluşu və quldarlıq dövrünü (ən qədim insanların yaranmasından quldarlıq quruluşunun tənəzzülü və Qərbi Roma imperiyasının süqutuna qədərki dövrü) əhatə edir. 2. Orta əsrlər tarixi. Feodalizm dövrünü (feodal münasibətlərin yaranmasından kapitalzmin yaranmasınadək olan dövrü) əhatə edir. 3. Yeni tarix. 1640-cı ildən 1918-ci ilədək olan dövrü (İngiltərə burjua inqilabının başlanmasından I Dünya müharibəsinin başa çatmasına qədərki dövrü) əhatə edir. 4. Ən yeni tarix. 1918-ci ildən indiki dövrə qədər olan mərhələni əhatə edir. Tarixə köməkçi fənlər Qədim dövrün öyrənilməsində mühüm rol oynayan fənlər aşağıdakılardı: • Arxeologiya - insanların həyatını maddi mənbələr əsasında öyrənir. • Antropologiya – insanın xarici görkəmini öyrənir. • Etnoqrafiya - müxtəlif xalqların həyatını öyrənir. • Xronologiya - tarixdə baş vermiş hadisələri zaman ardıcıllığı ilə öyrənir. • Paleoqrafiya - qədim yazıları öyrənir. • Heraldika - möhür, emblem və nişanları öyrənir. • Numuzmatika - pulların tədqiqi ilə məşğul olur. QEYD: Arxeologiya ilə məşğul olan, qazıntı işi aparıb maddi mənbələri öyrənən alim arxeoloq, Antropologiya ilə məşğul olan, insan skletinə əsasən onu öyrənən alim isə antropoloq adlanır. Tarixi mənbələr Qədim dövrlərdən başlayaraq insanların həyatını öyrənməyə imkan verən tarixi mənbələr iki qrupa bölünür: 1. Maddi mənbələr. Maddi mənbələrə maddi mədəniyyət abidələri (qədim yaşayış məskənləri, qəbir abidələri və arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş əmək alətləri, məişət əşyaları, silahlar, bəzək əşyaları və.s) aiddir. Bu abidələr qədim övrü öyrənmək üçün ən çox əhəmiyyətli tarixi mənbələrdir. 2. Yazılı mənbələr. Yazılı mənbələrə müxtəlif dövrlərə aid heroqlif, mixi kitabələr və.s yazılı abidələr aiddir. Qədim insanlar ilk vaxtlar yazını daşlar, sümük və gil lövhələr, papirus üzərində yazırdılar. Yazı dövlətin yaranması ilə eyni vaxtda meydana gəlmişdi. Ən qədim yazılar e.ə IV minilliyin ikinci yarısına aiddir. Tarixin inkişaf mərhələləri Ən qədim dövrlərdən III-V əsrlərədək Qədim dünya tarixi İbtidai icma Quldarlıq Orta əsrlər tarixi Feodalizm Kapitalizm III-XVII əsrlər Yeni və Ən yeni tarix XVII əsrin 40-cı illərindən indiyədək 4 Əsr, yüzillik və minillik Gün, ay, il, əsr zaman ölçüləridir. Tarix 1000, 100, 50, 25 illərə bölünür. 100 il = 1 əsrə, 50 il = yarım əsrə, 25 il = 1 rübə (qərinəyə) bərabərdir. Tarixi hadisələrin xronoloji baxımdan ardıcıl düzülüşü zaman oxu və ya tarixi lent adlanır. Zaman oxu ilə bağlı aşağıdakıları bilmək zəruridir: Verilən hadisələrin hər ikisi eyni eraya aid olduqda bu hadisələri əks etdirən böyük rəqəmdən kiçik rəqəmi çıxmaq lazımdır. Verilən hadisələrin biri bizim eraya, digəri isə bizim eradan əvvələ aid olduqda həmin hadisələri əks etdirən rəqəmləri toplamaq lazımdır. Tarixi təqvimlər Qədim insanlar həyatlarında baş verdiyi əlamətdar hadisələri birinci il adlandırırdılar. Məsələn, qədim yunanlar öz tarixlərini ilk Olimpiya oyunlarının başlanmasından (e.ə 776-cı ildən), romalılar isə Roma şəhərinin salınmasından (e.ə 753-cü ildə) hesablayırdılar. Hazırda dünyada aşağıdakı iki təqvimdən geniş istifadə olunur: Miladi təqvimi. İsa peyğəmbərin anadan olması bizim era (b.e) və ya xristian erasının (miladi təqviminin) başlanğıcı hesab olunur. Birinci ildən əvvəl olan dövr isə bizim eradan əvvəl (b.e.ə) adlanır. Dünya xalqlarının əksəriyyətinin qəbul etdiyi miladi təqvimində il 365 gün, 6 saatdır. Hər 4 ildən bir il 1 gün uzanır. Hicri təqvimi. E.ə 622-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinəyə köçməsi hicri eranın başlanğıcı hesab olunur. Hicri tarixində zaman ölçüsü olaraq Ay ilindən istifadə edilir. Ay ilinin bir ayı 29,5 gündür. Bir ay ili isə 354 gündən ibarətdir. Lakin Ay ili günəş ilindən fərqli olaraq 11 gün qısadır. Hicri təqvimindən əsasən İslam ölkələrində istifadə olunur. İranda Günəş hicri təqvimindən istifadə olunur. Bu təqvimdə il 365 gün olur. Qədim Misir kahinləri günəş ili hesablamasına əsaslanan təqvim yaratmışdılar. Roma imperatoru Yuli Sezar isə bu təqvimi daha da təkmilləşdirmişdi. Miladi təqvimindən Hicri təqviminə keçmək üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur: 5 QƏDİM DÖVR İbtidai icma quruluşu Ən qədim insan izləri Yer üzərində ən qədim insanların izləri Şərqi Afrika və Asiyada aşkar olunmuşdur. Alimlər Daş dövründə yaşamış qədim insan skeletinin qalıqlarına əsasən onun xarici görkəminin necə olduğunu aşağıdakı kimi müəyyən etmişlər: Qolları çox uzun olub dizlərinə çatırdı. Yalnız sadə işlər görə bilirdilər. Ağacların budaqlarından meyvə yığırdılar. Torpağı ucu iti sivri daş və ağacla qazaraq meyvə kökü və s. toplayırdılar. İlk zamanlar sürü halında («ulu icma»da) yaşayırdılar. Sərbəst danışa bilmir, yalnız qırıq-qırıq səslərlə ünsiyyət yaradırdılar. Ən qədim insanların ilk əmək alətləri dəyənək, itiuclu ağac və sivri daşlar, ilk məşğuliyyəti isə yığıcılıq və ovçuluq olmuşdur. Zaman keçdikcə insanlar daşdan və sümükdən əmək alətləri hazırlamışlar. Əmək aləti düzəltmək üçün daha çox vulkanik şüşə (dəvəgözü), çaxmaqdaşı və əhəngdaşını seçirdilər. Çünki bu növ daşlar zərbə nəticəsində asan parçalanır, iti yanları olan qəlpələr əmələ gəlirdi. Odun əldə edilməsi Hələ insanlar odla Qədim Daş dövründən - Alt Paleolitdən tanış idilər. İbtidai insanlar ilk zamanlar təbiətdə şimşək çaxması, meşə yanğınları, vulkan püskürməsi zamanı gördülər ki, bu hadisələr nəticəsində yaranan od onları soyuqdan, yırtıcı heyvanlardan qoruyur. İnsanlar da əsasən bu hadisələrdən istifadə edərək ocaq qalayır, onun ətrafına yığılırdılar. İnsanlar artıq odun faydasını bildikləri üçün onu sönməyə qoymurdular. Orta Paleolit dövründə insanlar (neandertallar) tədricən çaxmaqdaşını bir-birinə vurmaqla və ya quru ağac parçalarını bir-birinə sürtməklə süni yolla od əldə etməyi öyrəndilər. Qədim insanların təsərrüfat həyatı «Ağıllı insan»lar («Homo sapiens»lər) yeni əmək vərdişləri qazanır, əmək alətlərini təkmilləşdirirdilər. Üst Paleolit dövründə qohumluğu əsasında qəbilə icması yarandı, anaxaqanlığı (matriarxat) formalaşdı. Orta Daş dövründə (Mezolitdə) ox və kamanın ixtirası insanların qidaya olan ehtiyacını təmin etdi. Onlar iri heyvanları ovlayır, balalarını isə tutub xüsusi düzəldilmiş küzdə saxlayır, əhliləşdirirdilər. Beləliklə, ovçuluqdan maldarlıq yaranmağa başladı. Toxumun yerə düşüb cücərdiyini görən qadınlar sonralar özləri onu yumşaltdıqları torpaq sahələrinə səpir və yenidən məhsul alırdılar. Əvvəllər taxıl əllə toplansa da sonralar insanlar sünbülü biçmək üçün yeni əmək aləti olan və əsasən sümükdən hazırlan oraq yaratdılar. Yeni Daş dövründə (Neolitdə) qədim insanlar toxa əkinçiliyi ilə su mənbəyinə yaxın olan münbit torpaqlı sahələrdə əkinçiliklə məşğul olurdular. Ən qədim əkinçilərin ilk məskənləri daha əlverişli şəraitə malik olan Ön Asiyada aşkar olunmuşdur. Burada arpa və buğda əkilirdi. Bu dövrdə tədricən sənətkarlığın müxtəlif sahələri meydana gəldi. İnsanlar gilin odda bişərək bərkidiyini görüb, ondan keyfiyyətli gil qablar istehsal etməyə başlamışlar. Beləliklə dulusçuluq meydana gəldi. Həmçinin dəri işləmə sənəti də ibtidai insanların mühüm peşəsi olmuşdur. İti uclu ağac Dəyənək Sivri daş İlk əmək alətləri 6 Metalın kəşf olunması. Xış əkinçiliyi İlk metal əldə olunanadək ən qədim insanlar Daş dövrünün Qədim, Orta və Yeni Daş dövrü mərhələlərini yaşamışlar. Daş dövrünü Eneolit (Mis-daş), Tunc və Dəmir dövrləri əvəz etmişdir. İlk dəfə insanlar Eneolit dövründə metalı kəşf etdilər. İnsanların tanış olduğu ilk metal mis idi. Mis nisbətən yumşaq metal olduğu üçün ondan hazırlanan alətlərdən hər yerdə istifadə etmək olmurdu. Odur ki, sonralar misə başqa qarışıqlar qatmaqla tunc alındı. Tuncdan hazırlanan alətlər mis alətlərdən fərqli olaraq daha möhkəm olurdu. İbtidai insan metaldan yalnız əmək alətləri deyil, müxtəlif məişət avadanlığı və bəzək əşyaları da hazırlaya bilirdi. Tunc dövründə toxa əkinçiliyi xış əkinçiliyi ilə əvəz olundu. İlk vaxtlar ağacdan hazırlanan xış ilə, toxadan fəqrli olaraq daha geniş torpaq sahələri şumlanır, daha çox məhsul yetişdirilirdi. Metal emalı və xış əkinçiliyinin yaranması nəticəsində: İnsanların əməyi daha məhsuldar oldu. Bu ağır işlərlə kişilər məşğul olurdular. Ona görə də kişilərin nüfuzu artdı. Nəticədə anaxaqanlığı ataxaqanlıq (patriarxat) ilə əvəz olundu. Əkin sahələri genişləndi, mal-qaranın sayı artdı. Tədricən əkinçi və maldar tayfalar formalaşdı. Onlar öz məhsullarını bir-biri ilə mübadilə (dəyişmək) edirdilər. Erkən Tunc dövründə birinci ictimai əmək bölgüsü nəticəsində əkinçilik maldarlıqdan ayrıldı. Orta Tunc dövründə isə ikinci ictimai əmək bölgüsü nəticəsində sənətkarlıq başqa istehsal sahələrindən (maldarlıq və əkinçilikdən) ayrılaraq müstəqil sahəyə çevrildi. Son Tunc dövründə varlılar və kasıblar meydana gəldi. Əmək alətlərinin təkmilləşməsi ilə torpaq və mal-qara ayrı- ayrı ailələr arasında bölündü. Qəbilə icması qonşuluq icması ilə əvəz olundu. Qonşuluq icmasının üzvləri icmaçı kəndlilər adlanırdı. Sənətkarlığın inkişafı Ön Asiya, Qədim Şərq, Qafqaz, o cümlədən Azərbaycan tayfaları arasında iqtisadi-mədəni əlaqələrin yaranmasına təkan verdi. Gil qabların hazırlanmasında dulus çarxından istifadə edilirdi. Sadə qablarla yanaşı, naxışlı və boyalı qablar da hazırlanırdı. Müxtəlif parçalar toxumaq üçün sadə toxuculuq alətindən istifadə edilirdi. Qəbilə icması Qonşuluq icması Din İbtidai insanların dini görüşləri təsərrüfat həyatı ilə bağlı olaraq formalaşırdı. Ovçular uğurlu ov üçün, əkinçilər günəşin çıxması, yağış yağması üçün fövqəltəbii qüvvələrə dua edirdilər. İnsanlar fövqəltəbii qüvvələrin bütlərini düzəldir və bu bütlərə sitayiş edirdilər. Qədim dövrün insanlarının aşağıdakı dəfn adətləri var idi: Vəfat ednənin içərisi çıxarılıb mumiyalanaraq olduğu kimi qəbrə qoyulurdu. Tayfa başçıları və varlı adamların qəbri üzərində kurqanlar qurulurdu. Ölülər daş qutu və torpaq, küp və katakomba qəbirlərdə dəfn edilirdi. Hökmdar hakimiyyətinin böyüklüyünü göstərmək üçün müxtəlif abidələr, sərdabələr tikilirdi. Tayfaların idarə olunması. Bərabərsizliyin yaranması. İri yaşayış məskənində yerləşən bir neçə qohum qəbilənin birləşməsi nəticəsində eyni dildə danışan və eyni adət- ənənəyə malik olan tayfalar yarandı. Tayfanı ağsaqqallar idarə edirdilər. Tunc dövründə tayfa ağsaqqalları müxtəlif yollarla geniş məhsuldar torpaqlar ələ keçirərək tədricən varlanmağa başladılar. Daha sonra yaşayış yerlərinin ətrafını möhkəm qala divarları ilə hasarlayıb keşikçi dəstələri yaratdılar. Tayfa başçıları, ağsaqqallar, hərbi rəhbərlər və kahinlər varlandıqca, Tunc dövrünün sonu - İlk Dəmir dövründə cəmiyyətdə sosial bərabərsizlik yarandı. Varlılar - əyanlar, kasıblar - icmaçı kəndlilər, qullar meydana gəldi. Beləliklə, Dulusçuluq Ox və Kaman Toxa və xış Metal emalı İbtidai icma cəmiyyətində mühüm kəşflər 7 ibtidai icma quruluşu dağıldı, dövlət formalaşdı. Tayfa başçıları tədricən hökmdara çevrildi. Bəzi məsələlərin həllində onlar ağsaqqalları və hərbi başçıları toplayır, lakin son qərarı özləri çıxarırdılar. Dövlətin əlamətləri Yeni yaranan dövlətlər özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik idi. Həmin xüsusiyyətlər aşağıdakılar idi: Dövləti padşah adlanan hökmdar idarə edirdi. Müəyyən tarixi ərazidə formalaşırdı. Hər bir dövlət paytaxt şəhərə malik idi. Hər bir dövlət güclü orduya malik idi. Hər bir dövlət xəzinəyə malik idi. Yazı Dövlət yarandığı dövrdə yazı meydana gəldi. Dövlətə təsərrüfat və ticarət işləri ilə bağlı yazılı sənəd lazım idi. Bu işlə məşğul olan adamlar haqq-hesab aparırdılar. Dövlətin ərazisində yaşayan kəndliləri siyahıya alırdılar. Hər bir kəndlinin torpağı, mal-qarası, meyvə ağacı və ya borcu qeydə alınırdı. Yazını papirus, qamışdan hazırlanan lövhələr, gil lövhələr, daş, dəri və s. materiallar üzərində yazırdılar. İbtidai icma quruluşunun dövrləri 4. Dəmir Dövrü E.ə. II minilliyin sonu — I minillik 3. Tunc dövrü E.ə. IV minilliyin 2-ci yarısı — II minilliyin sonları 2. Eneolit dövrü (Mis-daş dövrü) E.ə. VI—IV minilliyin 2-ci yarısı. Daş dövründən metal əsrinə keçid 1 Daş dövrü İlk insan tipinin yaranmasından e.ə. VI minilliyədək a) Neolit (Yeni Daş dövrü) E.ə. VII—VI minilliklər b) Mezolit (Orta Daş dövrü) E.ə. XII—VIII minilliklər c) Paleolit (Qədim Daş dövrü) Üst Paleolit Orta Paleolit Alt Paleolit İlk insan tipinin yaranmasından e.ə. XII minilliyə qədər davam etmişdir. Xəzinə Paytaxt Bayraq Hökmdar Ordu Dövlətin əlamətləri Hakimiyyətin nüfuzlu şəxslərin əlində cəmləşməsi Cəmiyyətdə sosial bərabərsizliyin yaranması İri tayfa ittifaqlarının yaranması İbtidai icma quruluşunun süqutunu süətləndirən amillər 8 Qədim Misir Misirin coğrafi mövqeyi Tarixdə ibtidai icma quruluşu dağıldıqdan sonra qədim dövlətlər yarandı. İlk dövlətlər Şərqdə yaranmışdır. Bu dövlətlərdən biri də qədim Misir dövlətidir. Misir Afrikanın şimal-şərqində yerləşir. Misirin ərazisindən Aralıq dənizinə tökülən və misirlilər tərəfindən Böyük çay adlanan Nil çayı axır. Coğrafi mövqeyi ticarət üçün çox əlverişli olan Misir bir çox ölkələrlə quru və su yolları vasitəsilə əlaqə saxlayırdı. Dağlıq ərazidən müxtəlif növ tikinti daşları və qiymətli daşlar (zümrüd, firuzə və s.) əldə edilirdi. Misirdə sənətkarlığın dulusçuluq, metalişləmə, zərgərlik, toxuculuq, daşişləmə, sümükişləmə sahələri yaxşı inkişaf etmişdi. Misirin ticarət karvanları uzaq Ön Asiya ölkələrinə qədər gedirdi. Gəmiçiliyin inkişafı ticarətin daha da genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Ticarətin inkişafında Nil çayı mühüm rol oynayırdı. Bir çox ölkələr Misiri müxtəlif sərvətlərlə təmin edirdi: Nubiyadan qızıl gətirilirdi. Suriya və Fələstindən mis gətirilirdi. Efiopiya və Finikiyadan tikinti üçün ağac gətirilirdi. Nil daşqınları Nil çayı ildə bir dəfə daşaraq öz məcrasından çıxırdı. Çay sularının gətirdiyi mineral maddələrlə zəngin olan lil vadidə çöküntü təbəqəsi yaradırdı. Nilin gətirdiyi lilli qara torpaq asanlıqla şumlanırdı. Qədim dövrdə Misir Qara torpaq adlanırdı. Misirin Qara torpaq adlandırılmasının səbəbi Nil vadisindəki torpağın münbit və məhsuldar olması idi. Vadidə əhalinin məskunlaşdığı məntəqələri və əkilən torpaq sahələrini daşqından qorumaq məqsədilə Nil sahili boyunca damba deyilən bəndlər tikilirdi. Bəndlər təpə formasında olur və doğranmış qamış qatılan gildən qurulurdu. Misirdə süni suvarma inkişaf etmişdi. Hündürdə yerləşən tarlalara, bağlara su vermək üçün şadufdan istifadə olunurdu. Nil vadisində müxtəlif növ bitkilər bitirdi. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi papirus qamışı idi. Qədim misirlilər papirus qamışından kiçik lövhələr kəsir və bu lövhələrin üzərinə yazı yazırdılar. Qədim Misirdə nomların meydana gəlməsi Nil vadisində əkinçi və maldar tayfalar məskunlaşmışdı. Həmin tayfalar öz aralarında birləşərək ayrı-ayrı təşkilatlar yaradırdılar. Bu təşkilatlar «nom» ( yunanca vilayət deməkdir) adlanırdı. İlk vaxtlar nomların sayı çox idi. Hər bir nomun öz hökmdarı, özünəməxsus dini və tanrıları var idi. Nomların mərkəzi müdafiə divarları ilə əhatə olunurdu. Nomların mərkəzində hökmdara, əyanlara məxsus saraylar, baş tanrının məbədi yerləşirdi. Yüklə 23,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|