Anar İsayev Ramil Rəhimov

 
V əsrin ortalarında hunlar Romaya yürüş etdilər. Roma Papası hunların başçısı Atilladan Romanı öz himayəsi altına 
almasını xahiş etdi. Atilla bu təklifi qəbul edib, ordusu ilə geri çəkildi.  
 
Qərbi Roma imperiyasının süqutu (476) 
Vandallar  bir  sıra  Avropa  ölkələrini  tutaraq,  oradan  Afrikaya  köç 
etmiş, Romanın Afrikadakı əyalətində Vandal krallığı yaratmışdılar. 455-ci 
ildə  vandallar  Afrikadan  İtaliyaya  keçərək  Roma  şəhərinə  hücum  etdilər. 
Vandalların Romaya yürüşü nəticəsində: 
 
Roma şəhərini asanlıqla tutularaq  iki həftə qarət edildi. 
 
On minlərlə romalı öldürüldü və ya qul edildi. 
Vandallar heykəlləri sındırır, kitabları  məhv edir, evləri  yandırırdılar. 
Vandalların  törətdiyi  qırğınlar  o  qədər  dəhşətli  idi  ki,  o  vaxtdan  vandalizm 
sözü  işlədilir.  Ona  görə  də  romalılar  “vəhşi,  mədəniyyət  abidələrini  və 
şəhərləri dağıdan” qəddar adamları vandalizm adlandırırdılar. 
476-cı  ildə  german  tayfalarının  baçılarından  biri  Qərbi  Romanın 
sonuncu imperatoru Romul Avqustu taxtdan saldı. Bununla da Qərbi Roma 
imperiyası süqut etdi. 476-cı ildə Qərbi Roma imperiyasının süqut etməsi ilə: 
 
Qərbi Avropada quldarlıq quruluşu dağıldı. 
 
Qədim dünya tarixi sona çatdı və Orta əsrlər dövrü başlandı. 
 
İncilin ilk nəşrlərindən biri 
 
 
 
Konstantinin xristianlara ibadət 
etməyə və məbəd tikməyə icazə 
verməsi (qədim şəkil) 
K
o
n
s
t
a
n
t
i
n
i
n
 
x
r
i
s
t
i
a
n
 
d
i
n
i
n
i
 
q
ə
b
u
l
 
e
t
m
 
 
 
Barbarl tayfalarının Romaya hücumu. 
Roma imperiyasının süqutu 
 
 
 

 
53 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Makedoniya çarlığı ilə müharibə aparmışdılar 
 
 
 
 
 
Klassik quldar dövlətlər olmuşdular 
 
 
 
 
 
 
 
 
Aralıq dənizində ağalıq uğrunda mübarizə 
aparmışdılar 
 
 
 
 
 
 
 
Yunanıstan və Roma tarixi  üçün oxşar cəhətlər 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Çoxallahlılıq dini mövcud olmuşdur 
 
 
 
 
 
 
 
Sonuncu Roma imperatoru 
taxtdan salındı 
476-cı ildə baş 
vermiş 
hadisələr 
 
Qərbi Roma imperiyası 
süqut etdi 
Qərbi Avropada quldarlıq 
quruluşu dağıldı 
Qədim dünya tarixi 
sona çatdı 
Orta Əsrlər dövrü 
başlandı 
Vandallar Roma şəhərinə hücum etdi
 
Atilla Roma şəhərini mühasirəyə aldı 
V əsrin 50-ci illəri 
 
Roma imperiyasının parçalanması 
Şərqi Roma imperiyası 
(395-1453) 
 
Qərbi Roma imperiyası 
(395-476) 
 
Ərazisi: İtaliya, Avropa, Afrikanın 
qərb əyalətləri 
 
Ərazisi: Balkan yarımadası, Misir 
və Romanın Asiyadakı əyalətləri 

 
54 
 
Qədim Roma mədəniyyəti 
 
Elm 
E.ə. I əsr və b.e.-nın I əsrinin başlanğıcını Roma poeziyasının «qızıl dövrü» 
adlandırırlar.  Bu  dövrdə  Romanın  görkəmli  elm  və  sənət  adamları  yaşayıb-
yaratmışlar. Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:
 
 
Vergili «Eneida» poemasını yazmışdı.  
 
Lukretsi «Cisimlərin təbiəti haqqında» poemasını yazmışdı. 
 
Varron “Kənd təsərrüfatı” və “Latın dili haqqında” kitablarını yazmışdı. 
 
Virtuvi   “Memarlıq haqqında” dərslik kitabını yazmışdı. 
 
Böyük Plini   “Təbii tarix” əsərini yazmışdı. 
Romalilar müəyyən cərrahiyyə əməliyyatları həyata keçirə bilirdilər. 
 
Teatr 
Qədim Roma teatrına aiddir: 
 
Teatrlarda yunan və Roma müəlliflərinin targediya və komediyaları tamaşaya qoyulurdu. 
 
Yoxsulların və varlıların ən çox sevdiyi tamaşa qladiator döyüşləri və döyüş abrabalarının yarışları idi. 
 
İmperator Oktavian Avqustun əmri ilə Romanın ətrafında göl yaradılaraq dəniz döyüşləri göstərilirdi. 
 
On minlərlə tamaşaçı üçün tribunları, lojaları olan sirk – cıdır meydanı tikilmişdir. 
 
Sirkin qaçış yollarında yüngül döyüş arabalarına qoşulmuş at yarışları keçirilirdi. 
 
İncəsənət 
Qədim Roma incəsənətinə aiddir: 
 
Heykəltəraşlıq və rəssamlığın təsviri sənət növü daha yaxşı inkişaf etmişdi. 
 
İncəsənətdə yunan və Şərq memarlıq üsullarından geniş istifadə edilirdi. 
 
Memarları tağlar, qübbələr və gümbəz tikməyi öyrənmişdilər. 
 
Roma memarları betonu ixtira etmişdilər. Betonun ixtirası nəticəsində olduqca möhkəm tikililər tikilirdi. 
 
Roma  heykəltəraşları  yunanlardan  öyrənmiş,  lakin  yunanlardan  fərqli  olaraq  onlar  insanın  xarici  görünüşünü  və 
xarakterini yaxşı açıb göstərirdilər. 
 
Memarlıq 
Roma qüdrətli dövlətə çevrildikdən sonra onun paytaxtı Roma şəhəri Aralıq dənizi hövzəsində ən böyük şəhər oldu. O 
dövrdə  Roma  “Əbədi  qızıl  şəhər”  adlanırdı.  İmperatorlar  şəhərin  forum  adlanan  mərkəzi  meydanında  və  onun  ətrafında 
abidələr ucaldır, möhtəşəm məbədlər və başqa ictimai binalar tikdirirdilər.   
Qədim Romada aşağıdakı memarlıq abidələri inşa edilmişdir: 
 
Panteon məbədi – “Bütün allahların məbədi” sayılırdı. 
 
Kolizey amfiteatrı – Burada qladiator döyüşləri keçirilir, tamaşalar göstərilirdi. 
 
Yupiter məbədi – Tanrı Yupiterin şərəfinə Kapitoli təpəsində ucaldılmışdır. 
 
Trayan sütunu - İmperator Trayanın Dunay çayı ətrafındakı iqələbələrinin şərəfinə ucaldılmışdı. 
 
Zəfər tağları ( triumf ) – Qədim Romada imperatorların qələbələrini şöhrətləndirmək üçün tikilirdi. 
Müasir dövrə qədər Parfenon məbədi və Kolizey amfiteatrı qalmaqda olan qədim memarlıq abidələridir. 
Romada ac-yalavacların həyacanlarına yol verməmək üçün onlara imperatorların adından çörək və xırda pul paylanılır, 
termlər – hamamlar tikilirdi. Termlərdə istirahət zalları və kitabxanalar olurdu. 
 
Roma mədəniyyətinin əhəmiyyəti 
Roma mədəniyyəti dünya mədəniyyətinin inkişafına aşağıdakı töhfələri vermişdir: 
 
Aralıq dənizi hövzəsi və digər ölkələrin mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. 
 
Avropa ölkələrinin mədəni inkişafı üçün əsas olmuşdur. 
 
Latın dili italiyan, fransız, rumın və bəzi başqa müasir dillər üçün əsas olmuşdur. 
 
İndi də elmdə istifadə edilən bitkilərin, heyvanların və dərmanların adı latın dilində işlədilir. 
 
Sezar dövründə Romada tətbiq edilən təqvim və ayların adı müasir dövrdə, indi də istifadə olunur.  
Romada  Sezar  dövründə  təqvim  tərtib  edilmişdir.  Bu  təqvimdən  indi  də  bəzi  dəyişikliklər  edilərək  istifadə 
olunmaqdadır. Romada il mart ayından hesablanırdı. Bu gün də ayların latın adları saxlanılmışdır. Məsələn, qədim romalılar 
“yeddinci ay”ı - sentyabr ,―onuncu ay”ı  dekabr  adlandırırdılar. İyul ayı Sezarın şərəfinə, Avqust ayı isə Oktavianın şərəfinə 
adlandırılmışdır.  
 
Romada cərrahiyyə alətləri
 
 

 
55 
 
Yunanıstan  və  Roma  qədim  (antikvusk  –  qədim  deməkdir)  mədəniyyət  yaratmışdır.  Buna  görə  də  qədim  Yunan  və 
Roma mədəniyyəti Antik mədəniyyət  adlanır. 
 
 
 
 
 
Bilmək maraqlıdır 
 
 
 
 
 
 
 
Qədim Roma 
mədəniyyəti 
 
Təqvim tərtib edilmişdi 
 
Relyeflər düzəldilmişdi 
 
 
Latın əlifbası tərtib edilmişdi
 
 
Zəfər tağları inşa edilmişdi
 
 
Termlər inşa edilmişdi 
 
Beton ixtira edilmişdi 
 
―Eneida‖  Vergilinin  Roma  milli  eposu  adı  ilə  tanınan 
poemasıdır.  Əsərin  mövzusu  Troya  dastanından 
alınmışdır.  Burada  Troyanın  yunanlar  tərəfindən 
dağıdılmasından  sonra  Priamın  qardaşı  Anxizin  oğlu 
Eneyin  Qaçması  və  Romaya  gəlməsi  zamanı  başına 
gələn  əhvalatlar,  Roma  şəhərinin  əsasının  qoyulması 
nəql  olunur,  onun  nəslinin  gələcək  aqibəti  barədə 
məlumat  verilir,  Yuli  Sezar
 və  Oktavian  Avqustun  da 
hakimiyyətinin irsiliyinə haqq qazandırılır. 
 
Lukretsi  Kar  "Cisimlərin  təbiəti  haqqında"  fəlsəfi 
poemanın  müəllifidir.  Lukretsiyə  görə  insanı  xoşbəxt 
olmağa  qoymayan  ölüm  qorxusudur.  Lukretsinin 
fikrincə ruh öləndir, o xüsusi hisslərin yalnız müvəqqəti 
birləşməsidir  və  bədən  öldükdən  sonra  ayrı-ayrı 
atomlara  parçalanır.  Ruhun  ölməsinin  dərk  edilməsi 
nəinki  insanın  həyatına,  hətta  axirət  cəzasına  inamı 
aradan  qaldırar:  nə  qədər  ki,  biz  sağıq  ölüm  yoxdur, 
ölüm gələndə isə biz olmayacağıq. 
 
Roma yazıçısı  Varron  e.ə    vətəndaş müharibəsi  zamanı  
Yuli  Sezara  qarşı  Pompeyin  ordusunda  vuruşmuş, 
müharibədə  Sezar  qalib  gəldikdən  sonra  isə  onun 
tərəfindən  bağışlanmışdır.  Lakin  Sezar  öldükdən  sonra  
Antoni  tərəfindən  xalq  düşməni  elan  edilərək  mülkü 
müsadirə edildi. Lakin yazıçı sonra Oktavianın sevgisini 
qazanmış,  onun  mühafizəsi  altında  çalışmışdır.  Onun 
“Kənd  təsərrüfatı”  və  “Latın  dili  haqqında”  kitabları 
dövrümüzədək gəlib çatmışdır. 
 

 
56 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Panteon məbədi   II əsrdə qədim Roma memarlığının intibah dövründə, imperator Adrianın zamanında, hələ 
ondan  iki  əsr  öncə  inşa  olunmuş  Panteon  məbədinin  yerində  ucaldılmışdır.  Bunuməbədin    üzərindəki 
"М.AGRIPPALF  COS  TERTIUM  FECIT"    latın  yazısı  də  sübut  edir.  Məbəd  daxili  mühitinin  bütöv 
kompozisiyası 
ilə 
seçilir. 
Məbədin 
inşasında 
dövrünün 
mahir 
memarlarından 
sayılan 
dəməşqli Apollodor iştirak etmişdir. Panteon məbədi  VII əsrin əvvəllərində kilsəyə çevrilərək bu günümüzə 
kimi qorunmuş və yaxşı vəziyyətdə saxlanılmışdır. Panteon məbədində  İtaliyanın bir çox məşhur adamları 
( Rafael, kral Viktor II Emmanuel,  Umberto və.b) dəfn edilmişdir. 
 
Kolizey Qədim  Romanın  ən  əzəmətli  tarixi  abidəsi  olmaqla  yanaşı,  dünyada  ən  böyük  antik  amfiteatr  sayılır. 
Tikintisi  eramızın 72-ci ilində başlamış, 80-ci ildə başa çatdırılmışdır. Amfiteatrın inşasına imperator Vespasian 
Fələstindəki qələbədən sonra başlamış,  onun oğlu Titin dövründə bitirilmişdir. Uzun illər Kolizey qladiatorların 
və  vəhşi  heyvanların  döyüş  səhnələrinə,  dəniz  döyüşlərinə  ev  sahibliyi  etmişdir.  Katolik  kilsəsinin  mifik 
fərziyyələrinə görə xristianlığı qəbul edənlər məhz burada edam edilirmiş. 
 
Böyük  Plini  dövrünün  görkəmli  alimi  və  dövlət  xadimi 
olmuşdur.  Plini  elm  tarixindəki  yerini,  dövrünə  aid 
məlumatları  toplamaq  məqsədilə  qələmə  aldığı,  bəşər  
tarixinin  ilk  ensiklopediyası  sayılan  "Təbiət  tarixi" 
kitabına  borcludur.  Plini  günlərini    coğrafiya, 
astronomiya,  tibb  və  təbiət  kitablarını  oxumaqla 
keçirərək, səfərlərində təbiət hadisələrini müşaidə etmiş 
və  bu  kitabını  yazmışdır.    Bu  gün  də  əhəmiyyətini 
saxlamış "Təbiət tarixi" kitabı 37 kitabdan ibarətdir.  
 
Romanin  forum  meydanının  xarabalığı  (müasir  şəkil).  Roma  Forumu  ictimai  yer  idi  və  antik    Romanın  mərkəz 
ərazisi sayılırdı. Ticarət, iş,  ibadət və ədalətin hakimiyyəti burada baş verirdi. Bura. 
 

 
57 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Trayan  sütunu 113-cü  ildə Roma  imperatoru  Trayanın   qələbələri  şərəfinə  Roma 
şəhərində  ucaldılıb.    Trayan ,  öz  karyerasına  adi legionerlikdən  başlamış  və  Romada 
iperatorluğa qədər yüksəlmişdir . Həyatı boyu davamsız olaraq müharibələrdə iştirak 
etmiş  və  Romaya  əvəzolunmaz  tövhələr  vermişdir.  Onun  zamanınadək  Roma  heç  bir 
vaxt  bu  səviyyəyə  gəlməmiş,  imperiyanın  sərhədləri  bu  qədər  genişlənməmişdir.  İlk 
vaxtlar sütunun zirvəsində qartal, imperatorun ölümundən sonra isə Trayanın heykəli 
qoyulmuşdu.  Bu  gün  də  öz  orjinallığını  qoruyan  və  heç  bir  rekanustruksiyaya  məruz 
qalmayan Trayan sütunu Roma şəhərinin simvollarından biri hesab olunur. 
 
 
Zəfər  tağı
  (Triumf )  -  Qədim  Romada qalib  gəlmiş  sərkərdənin  öz  qoşunu  və  əldə 
edilmiş qənimətlərlə birlikdə dörd ağ at qoşulmuş arabada şəhərə daxil olması hadisəsi 
idi.    Zəfər  Tağı  şəhərə  girişdə,  küçənin  sonunda  ,  körpü  başlanğıcında,  böyük 
küçələrdə qaliblərin şərəfinə və ya hansısa bir vacib hadisə şərəfinə ucaldılırdı. 
 
  
 
 

 
58 
 
 
 
 
ORTA ƏSRLƏR  
DÖVRÜ
 
 
 
Qədim insanların təsərrüfat həyatı zaman keçdikcə dəyişdi. Cəmiyyət təbəqələrə: qul sahiblərinə və qullara ayrıldı. 
Bununla da ibtidai icma quruluşu dağıldı. Quldarlıq quruluşu və quldar dövlətlər yarandı. Quldarlıq quruluşu qul sahibi və 
qul  arasındakı  münasibətlərə  əsaslanırdı.  İmperiyaların  ərazisi  genişləndikcə  qulların  sayı  artır,  qul  əməyinin 
məhsuldarlığı isə azalırdı. Çünki qulun öz əməyinə marağı yox idi. Zaman keçdikcə qul əməyi cəmiyyətin inkişafına mane 
olmağa başladı. Buna görə də Qədim dünyanın quldar dövlətləri bir-birinin ardınca dağılırdı. Qul sahibləri öz qullarına 
müəyyən  güzəştlər  etməli  oldular.  Onların  öz  əməyinə  marağını  artırmaq  üçün  qullara  torpaq payı  ayırır,  əmək  alətləri 
saxlamağa və ailə qurmağa icazə verirdilər. Zaman keçdikcə qul əkinçi kəndliyə, ağa isə torpaq sahibinə çevrilirdi. Kəndli 
əldə etdiyi gəlirin böyük hissəsini torpaq sahibinə verməli idi. Kəndli ilə sahibkar arasındakı münasibətlər vergi və torpaq 
münasibətlərinə əsaslanırdı. 
 
476-cı ildə Qərbi Roma imperiyasının süqutu ilə quldarlıq quruluşu başa çatdı. Bundan sonra dünya tarixinin orta 
əsrlər dövrü başlandı. Lakin feodalizm quruluşu hər yerdə eyni vaxtda yaranmamışdır. Məsələn, Çində və Azərbaycanda 
feodalizm quruluşu III əsrdə, Qərbi Avropada V əsrin sonlarında yaranıb inkişaf etmişdi. Asiya və Avropa xalqlarının 
əksəriyyəti  feodalizm  quruluşunda  yaşasalar  da  Afrika,  Amerika  və  Avstraliya  xalqlarının  çoxu  ibtidai  icma 
quruluşunda  yaşayırdılar.  Feodalizm  quruluşunun  ayrı-ayrı  xalqların  həyatında  hökmranlıq  etdiyi  müddət  də  eyni 
olmamışdır. 
Feodalizm quruluşu inkişafına uyğun olaraq üç dövrə ayrılır: 
I   mərhələ:  Erkən orta əsrlər dövrü (V əsrin sonlarından – XI əsrin ortalarına qədər). 
II  mərhələ:  Feodalizmin inkişafı (Klassik feodalizm) dövrü (XI-XV əsrlər). 
III mərhələ:  Son orta əsrlər dövrü (XVI əsr – XVII əsrin birinci yarısı). 
Orta  Əsrlər dövründə    feodal  münasibətlərinin  yaranması  və  inkişafı fonunda  Şərqdə  və  Avropada  mərkəzləşmiş 
dövlətlərin  necə  formalaşdığından  bəhs  ediləcək.    Feodalizm  Şərqdən  başladı  və  ilk  mərkəzləşmiş  dövlətlər  də  Şərqdə 
yarandı. Şərqdən sonra Avropa öz tarixinin feodalizm mərhələsinə daxil oldu. Şərqə nisbətən burada feodal münasibətləri 
daha sürətlə inkişaf etdi. Avropada bir-birinin ardınca mərkəzləşmiş dövlətlər yarandı və çox çəkmədən qüdrətli dövlətlərə 
çevrildi.  Onlar  arasındakı  müharibələr,  işğallar  dünya  xalqlarını  məhrumiyyətlərlə  üz-üzə  qoydu.  Lakin  bütün  bunlar 
inkişafın qarşısını ala bilmədi. Yeni coğrafi kəşflər, elmin, texnikanın inkişafı insanların həyatını dəyişdi. 
Son  orta  əsrlər  dövründə  feodalizm  quruluşu  dağıldı  və  kapitalist  münasibətləri  meydana  gəldi.  Feodalizm 
quruluşunun dağılması və kapitalist münasibətlərinin meydana gəlməsi də hər yerdə eyni vaxtda olmamışdır. Bu proses 
Qərbi Avropanın bəzi qabaqcıl ölkələrində XVI əsrin sonu – XVII əsrdə (Niderland və İngiltərədə), bəzilərində XVIII 
əsrdə (Fransada), hətta XIX əsrin birinci yarısında (Almaniya və İtaliya), Rusiya və Qafqaz xalqlarında XVIII əsrin 
sonu – XIX əsrin birinci yarısına, Asiya ölkələrində XIX əsrin sonlarda  baş vermişdir. 
 

 
59 
 
TÜRK VƏ ŞƏRQ XALQLARI ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜNDƏ 
 
Qərbi Hun imperatorluğu (IV əsr - 470) 
 
«Xalqların böyük köçü»nün başlanması 
Avrasiya  materikində türk tayfalarının yaşadığı torpaqlar kontinental iqlimə  malik ərazilər idi. Burada çöl və səhralar 
zaman keçdikcə böyüyür. Bu isə otlaq sahələrinin azalmasına və köç etməsinə səbəb olurdu. Odur ki, 
Böyük Hun dövlətinin 
dağılmasından sonra türklər iki istiqamətdə köç etdilər:
 
 
Bir qismi İdildən (Volqadan) qərbə doğru yayıldı. Onların təsiri altında alanlar, qotlar və digər xalqlar da Mərkəzi 
və Qərbi Avropaya köç etdilər. Nəticədə Avropada quldarlıq quruluşu feodalizm münasibətləri ilə əvəz olundu. 
 
Bir qismi Qərbi Türküstan ətrafına köç etdilər. Qərbi Türküstan ətrafına köç edən türklər IV əsrin sonlarında  Ağ 
Hun dövlətini, İdil çayından qərbə köçən türklər isə Qərbi Hun dövlətini yaratdılar.
 
Erkən  orta  əsrlərdə  də  əsas  məşğuliyyəti  maldarlıq  olan  türk  tayfaları  qərbə  yürüş  etdilər.  Həmin  tayfaları 
ümumilikdə hunlar adlandırırdılar. Bu köçün siyasi və  sosial səbəbləri də var idi. Əhalinin artımı və tayfalar arasında siyasi 
çəkişmələr də hunların köç etməsinə böyük təsir göstərdi. Tarixə «Xalqların böyük köçü»nün başlanğıcı kimi düşmüş bu yürüş 
IV əsrdə hunların Qərbə yürüşü ilə başladı və VI əsrdə slavyanların Bizans ərazisində məskunlaşması ilə başa çatdı. 
 
 
 
  
 
Qərbi Hun imperatorluğu yaranması (IV əsrin sonları) 
―Xalqların böyük köçü‖ zamanı hun tayfaları qərbə doğru hərəkət etdi. Qərbə doğru hərəkət edərkən hunlar:
 
 
370-ci ildə Don sahilində alanları məğlub edərək Azov ətrafı əraziləri və 
Şimali Qafqazı 
ələ keçirdilər. 
 
371-ci ildə Krımda ostqot tayfaları ilə döyüşlərdə onları məğlub edərək Krımı ələ keçirdilər. 
 
400-cü  ildə  Dunay  çayı  sahilinə  çataraq  burada  digər  qot  tayfalarını  məğlub  edərək  Pannoniyada  (Macarıstan 
ərazisinin qərbində) məskunlaşdılar.
 Bununla da Cənub-Şərqi Avropanın bir hissəsi hunların tabeliyinə keçdi.
 
 
İdil (Volqa) çayından Dunay çayına qədər ərazini ələ keçirərək burada Qərbi Hun dövlətini qurdular 
 
Hunların  digər  bir  hissəsi  Ön  Asiya  istiqamətində  hərəkət  edərək  Dərbənd  keçidi  vasitəsilə  Azərbaycana, 
mənbələrdə deyildiyi kimi, «Odlar ölkəsinə» gəldi və xalqımızın tərkibinə daxil oldu.
 
 
―Xalqların böyük köçü‖ 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hun tayfalarının qərbə doğru hərəkəti ilə  
başlamışdı
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Eramızın IV-VI əsrlərini əhatə etmişdi 
 
 
 
 
 
 
 
Hunların və digər xalqların qərbə axını idi 
 
 
 
 
 
 
 
Köç zamanı türklər əsas rol oynamışdılar