Anar İsayev Ramil Rəhimov

Ədəbiyyat 
Dövrün ən məşhur şairləri Mahmud Qaşğari, Cəlaləddin Rumi, Yunis Əmrə, İmadəddin Nəsimi, Əlişir Nəvai, 
Məhəmməd  Füzuli  olmuşdur.  Mahmud  Qaşğarinin  «Divanü  lüğat-it-türk»  («Türk  dillərinin  divanı»)  əsəri  yüksək 
bədii,  elmi,  ədəbi  səviyyədə  yazılmışdır.  Əsərdə  o  dövrdə  türk  xalqlarının  yaşadığı  əraziləri  təsvir  edən  ilk  xəritə  də 
verilmişdi. Mahmud Qaşğari «Divan»ı ilə, həmçinin türkologiya elminin əsasını qoymuşdur. 
 
Sıra 
nömrəsi 
 
 
Aylar 
Latınca 
adları 
Ayın 
günləri 
1 
 
11-ci ay 
Yanvar 
31 
2 
 
12-ci ay 
Fevral 
28 
3 
 
1-ci ay 
Mart 
31 
4 
 
2-ci ay 
Aprel 
30 
5 
 
2-cü ay 
May 
31 
6 
 
4-cü ay 
İyun 
30 
7 
 
5-ci ay 
İyul 
31 
8 
 
6-cı ay 
Avqust 
31 
9 
 
7-ci ay 
Sentyabr 
31 
10 
 
8-ci ay 
Oktyabr 
31 
11 
 
9-cu ay 
Noyabr 
30 
12 
 
10-cu ay 
Dekabr 
31 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cəlali təqvimi Səlcuq 
hökmdarı Cəlaləddin 
Məlikşahın dövründə Ömər 
Xəyyam tərəfindən 
hazırlanmışdı. Çox 
dəqiqliklə hazırlanmış 
təqvim müasir dövrümüzdə 
tətbiq olunan miladi 
təqvimindən elədə 
fərqlənmir. Cəlali təqviminə 
əsasən başlanğıc tarixi 
1079-cu ildən hesablanır. 
 
 
 

 
107 
 
Şifahi xalq yaradıcılığının böyük nümayəndəsi Molla Nəsrəddin o zamanda yaşamışdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Memarlıq 
Klassik  feodalizm  dövründə  türk  memarlığı  çiçəklənmə  mərhələsini  yaşadı.  Bu  dövrdə  Təbriz,  Səmərqənd, 
İstanbul, Buxara və başqa şəhərlərdə memarlıq üslubu cəhətdən fərqlənən möhtəşəm nümunələr yaradıldı. 
Əmir  Teymurun  Səmərqənddə  tikdirdiyi  binalar  bu  gün  də  əhəmiyyətini  itirməmişdi.  Teymurun  qəbri  üzərində  inşa 
edilən  «Gur  Əmir»  (Əmir  Teymur)  türbəsi  Səmərqənd  memarlığının  şah  əsəridir.  Əmir  Teymurun  nəvəsi,  Uluqbəy 
dövlət  xadimi,  astronom  olmaqla  yanaşı,  həm  də  dövrünün  görkəmli  memarı  sayılırdı.  Səmərqənd  rəsədxanasının,  o 
cümlədən o dövrün bir sıra tikililərinin memarı Uluqbəy olmuşdur. 
Osmanlı  imperatorluğunun,  o  cümlədən  dünyanın  ən  məşhur  memarı  Sinan  Xoca  hesab  edilir.  Onun  inşa  etdiyi 
Şahzadə,  Süleymaniyyə  və  Səlimiyyə  cameləri  nadir  memarlıq  incilərindəndir.  İstanbulda  türk  memarları  tərəfindən 
Çinili köşk, Topqapı, Fənərbağça və başqa möhtəşəmsultan sarayları inşa edilmişdi. 
Hindistanda  türk  imperatorluqları  dövründə  hind-müsəlman  mədəniyyəti  yüksəliş  dövrünü  yaşadı.  XIII  əsrin 
əvvəlində  Dehli  sultanı  Qütbəddin  Aybək  tərəfindən  tikdirilən  «Qütb  minar»  adlandırılan  minarə  bu  gün  də 
möhtəşəmliyini saxlamaqdadı. 
 
Çində elmi-texniki kəşflər və nailiyyətlər 
Orta  əsrlərdə  Çin  dünya  mədəniyyətinə  aşağıdakı 
əhəmiyyətli töhfələr vermişdi: 
 
Seysmoskop və spidometr kəşf edildi.  
 
Dünyada  ilk  «Farmakologiya»  (əczazçılıq) 
kitabı  yazılaraq,  müxtəlif  müalicə  üsulları 
müəyyən olundu.  
 
İlk  dəfə  not  yazısı  ilə  musiqi  əsərləri  yazıldı, 
Çində ilk balet yardıldı.  
 
Ölkədə  gəmiçilik  məktəbləri  açıldı,  barıt  və 
metal top ixtira olundu. 
 
Çin  dənizçiləri  hələ  qədimdə  ixtira  etdikləri 
kompasdan istifadə etməyə başladılar. 
QEYD:
  Ölkədə  xüsusi  gil  növlərindən  möhkəm,  yarımşəffaf,  cingiltili  qablar  hazırlanırdı.  Çində  hazırlandığına 
görə onlara çini qablar deyilirdi.  
 
 
Klassik feodalizm dövründə Türk və Şərq xalqlarının inciləri 
 
 
Səmərqənddə Uluq bəy rəsədxanası və rəsədxananın girişi Dehli - Qütb Minar 
 
 
 
Piri Rəis və onun Dünya xəritəsi. Xəritədə Amerikanın əks 
olunması. 
 
 
 
Mahmud Qaşğari "Divanu Luğat-it-Türk" kitabı  
və  Dünya xəritəsi 
 

 
108 
 
 
Əmir Teymur (Guri-Əmir) məqbərəsi və məqbərənin içində Teymurun qəbri 
 
 
 
        Səlimiyyə cami 
 
 
 
 
    Şahzadə cami 
 
 
Sinan Xoca.Süleymaniyyə cami 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
                    Topqapı sarayı (çöl və iç görünüşü).                                                                  Çinili köşk 
 

 
109 
 
AVROPA FEODALİZM DÖVRÜNDƏ 
 
Frank dövləti (500-843) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
German tayfalarının işğalları 
Eramızın I əsrində german tayfaları qərbdən və şərqdən Reyn və Visla çayları, cənubdan Dunay çayı, şimaldan isə 
Baltik və Şimal dənizlərinə qədər ərazilərdə yayılmışdılar. Sonralar çoxsaylı işğallar nəticəsində germanlar digər xalqlarla 
qarışaraq bir çox Avropa xalqlarının yaranmasında mühüm rol oynadılar.
 
V əsrin sonlarında german tayfalarının (
frank, qot, vandal, anql-saks) 
işğalları nəticəsində:
 
 
Qərbi Avropada quldarlıq quruluşu dağıldı və feodalizm quruluşu meydana gəldi. 
 
Qul əməyini xırda torpaq sahibi olan icma üzvləri - kəndlilərin əməyi əvəz etdi. 
 
Frankların Qalliyanı tutması 
V əsrin sonlarında German tyafalarından biri olan fank tayfalarının başçısı Xlodviq Qalliyaya hücum etmək üçün 
başqa  tayfalarla  ittifaqa  girdi.  Bu  zaman  Qalliyanı  keçmiş  Roma  canişini  idarə  edirdi.  486-cı  ildə  Suasson  şəhəri 
yaxınlığında 
franklarla romalılar arasında həlledici 
döyüş baş verdi. 
Suasson döyüşü nəticəsində:
 
 
Xlodviq romalılar üzərində parlaq qələbə qazanaraq Qalliyanın bir hissəsini ələ keçirdi. 
 
Qalliyadakı Roma quldarları və digər frank tayfa başçıları Xlodviqə tabe oldular. 
Sonralar  franklar  bütün  Qalliyanı  tutmaqla  Roma  imperiyasının  böyük  mülklərinə  yiyələndilər.
  Xlodviq  Qalliya 
torpaqlarını  ələ  keçirdikdən  sonra  döyüşçülərinə  və  müttəfiqlərinə  payladı. 
Beləliklə,
   
Frank  əyanları  iri  torpaq 
sahiblərinə çevrildilər. 
 
Frank dövlətinin yaranması 
V əsrin sonlarında 
Qərbi Avropanın ilkin feodal dövləti olan 
Frank dövləti yarandı. 
Tayfa başçısı Xlodviq Frank 
dövlətinin  ilk  kralı  oldu
. 
Kral  mühüm  qərarları  özü  verirdi. 
 
Tayfa  başçısından  fərqli  olaraq  kral  hakimiyyəti  irsən  öz 
oğullarına verirdi. Odur ki, Frank dövlətində 
irsi hakimiyyət - monarxiya rejimi qurulmuşdu.  
 
 
 
 
 
 
 

 
110 
 
 
Xlodviqin hakimiyyəti (486-511) 
Xlodviqin hakimiyyəti dövründə: 
 
Frankların ilk qanunlar toplusu yaradıldı. 
 
Qalliyanın yerli dini olan xristian dini dövlət dini kimi qəbul edildi. 
 
Xristianlığın qəbul edilməsi  ilə kilsə ilə kral arasında ittifaq yarandı. 
 
 
Kilsə kralın hakimiyyətini möhkəmləndirdi. 
 
Frank dövləti  inzibati cəhətdən vilayətlərə bölündü. 
Frank  dövlətində  vilayətləri    qraflar  idarə  edirdi.  Xlodviq  qraf  vəzifəsinə 
ən  yaxın  adamlarını  təyin  edirdi.  Qrafların  səlahiyyətlərinə  aşağıdakı 
vəzifələr daxil idi: 
 
Vilayətləri idarə edirdi. 
 
Vilayətlərdə əhalidən vergi toplayırdı. 
 
Məhkəmə işlərinə baxırdı. 
 
Döyüşçü dəstələrə başçılıq edirdi. 
QEYD:
  Xlodviqin 
xristian dinini qəbul etməkdə  məqsədi hakimiyyətini möhkəmləndirmək idi.  
 
 
 
 
Böyük Karlın hakimiyyəti. Frank dövlətinin imperiyaya çevrilməsi 
Böyük Karlın (768-814)
  
hakimiyyəti dövründə Frank dövlətinin ən qüdrətli 
dövrü olmuşdur. Böyük Karl hakimiyyəti dövründə:
 
 
İtaliyanın çox hissəsini tutaraq Frank dövlətinə birləşdirdi. 
 
 
 
Frank imperiyasını  yaratdı (Frank dövləti imperiyaya çevrildi).
 
 
R
eyn və Elba çayları arasında yaşayan saksları itaət altına aldı. 
 
800-cü ildə Roma şəhərini tutaraq özünü imperator elan etdi.  
 
Orduda xidmət edənlərə torpaq sahəsi payladı.  
 
Frank  əyanlarına  yeni  torpaqlar  zəbt  etməkdə  və  kəndliləri  təhkimli 
halına salmaqda kömək etdi.  
Frank  əyanları  əvvəllər  Böyük  Karlı  müdafiə  edirdilər.  Əyanların  Böyük 
Karlı  müdafiə  etməsinin  səbəbi,  kralın  əyanlara  yeni  torpaqlar  zəbt  etməkdə  və 
kəndliləri  təhkimli  halına  salmaqda  kömək  etməsi  idi.  Lakin  əyanlar    icma 
üzvlərinin  torpağını  zəbt  etdikdən  sonra,  artıq  qüvvətli  imperator  hakimiyyətinə 
ehtiyac  duymurdular.  Bu  isə  feodalların  müstəqilləşməsinə  və  gələcəkdə  Frank 
imperiyasının süqutuna gətirib çıxardı.  
 
 
 
 
 
 
 
Böyük 
Karlın  
Frank dövlətini 
imperiyaya çevirdi 
 
Orduda xidmət edənlərə torpaq 
sahələri payladı 
 
 
İtaliyanın çox hissəsini özünə 
tabe etdi 
 
Romanı tutaraq özünü imperator 
elan etdi 
Saks tayfalarını özünə tabe 
etdi
 
Ən yaxın adamlarını qraf vəzifəsinə təyin etdi 
 
 
 
 
 
 
 
 
Suasson döyüşündə qələbə qazanaraq Qalliyanı 
işğal etdi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Frank dövlətini yaradaraq  xristian dinini qəbul 
etdi 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kilsə ilə kral arasında ittifaq yaratdı 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xlodviq 
 
 
 
 
Böyük Karlın Roma şəhərini tutması 
və Roma papası tərəfindən  tac 
qoyularaq  imperator elan edilməsi 

 
111 
 
 
Frank imperiyasının parçalanması. Verden müqaviləsi (843-cü il) 
Böyük Karlın ölümündən sonra onun varisləri arasında müharibələr başladı, Frank imperiyası zəiflədi və ayrı-ayrı 
dövlətlərə parçalandı. Frank imperiyasının parçalanmasının əsas səbəbləri aşağıdakı amillərlə bağlı idi: 
 
Feodalların mərkəzi hakimiyyəti müdafiə etməməsi. 
 
Feodalların torpaq üzərində mülkiyyətinin möhkəmlənməsi. 
 
İmperiyanın vilayətləri arasında iqtisadi əlaqələrin zəif olması. 
 
Natural təsərrüfatın inkişafi. 
843-cü  ildə  Böyük  Karlın  üç  nəvəsi  Verden  şəhərində  Frank 
imperiyasını bölmək haqqında müqavilə bağladılar. 
Verden müqaviləsinin 
şərtlərinə əsasən 
Frank imperiyası bölüşdürüldü. Bu bölüşdürmə nəticəsində 
imperiyanın ərazisində üç dövlət – krallıq meydana gəldi:
 
1. 
Fransa krallığı. 
2. 
Almaniya krallığı. 
3. 
İtaliya krallığı. 
Bu krallıqların hər biri iri feodal mülklərinə, feodal mülkləri isə xırda 
feodallıqlara    parçalanmışdı.  Müstəqil  olan  hər  bir  feodal  əhalidən  vergi 
toplayır,  öz  təbəələrini  mühakimə  edirdi.  Beləliklə,  Qərbi  Avropada  IX-XI 
əsrləri əhatə edən feodal dağınıqlığı dövrü başlandı. 
 
 
Frank dövləti 
 
Frank imperiyası 
 
  Xlodvinq tərəfindən yaradılmışdı. 
  Xristianlıq dövlət dini kimi qəbul edilmişdi. 
  Puatye döyüşündə qalib gəlmişdi. 
  Frankların qanunlar toplusu hazırlanmışdı.
 
 
  Böyük Karl tərəfindən yaradılmışdı. 
  Natural təsərrüfat inkişaf etmişdi. 
  Geniş işğallar aparmışdı. 
  Verden müqaviləsi nəticəsində dağılmışdı. 
 
 
 
Fransa krallığı 
X-XI əsrlərdə Fransa krallığına aiddir: 
 
Qərbi Frank krallığının ərazisində yaranmışdı. 
 
Kapetinqlər sülaləsi hakimiyyətdə olmuşdu. 
 
Karolinqlər sülaləsinin dövründə iri feodal mülklərinə bölünmüşdü
. 
 
Kral hakimiyyəti xeyli zəifləməmiş, ölkə iri feodal mülklərinə parçalanmışdı. 
 
Feodallar krala nisbətən daha geniş torpaq mülklərinə sahib idilər. 
 
Hər-bir feodal öz mülkünün müstəqil hakimi idi və kral hakimiyyəti  
ilə hesablaşmırdılar. 
 
Feodal münasibətlərinin formalaşması başa çatmışdı.
 
 
Almaniya krallığı. Müqəddəs Roma imperiyasının yaranması 
X-XI əsrlərdə Almaniya krallığına aiddir:
 
 
Feodal münasibətləri sürətlə  inkişaf etdi. 
 
Frank imperiyasının süqutu ilə 
Almaniya vilayətləri vahid dövlətdə birləşdirildi
. 
 
Bir sıra Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli olaraq vahid dövlət idi. 
 
İşğalçılıq siyasəti  yeridirdi. Bu dövrdə Almaniya  kralı  I Otto (936-973) 962-ci 
ildə: 
 
İtaliyanın bir hissəsini, o cümlədən Roma şəhərini işğal etdi. 
 
Özünü Roma imperatoru elan etdi. 
 
Müqəddəs Roma imperiyasının (962-1806) əsasını qoydu. 
Bəhs edilən dövrdə Almaniyada 
feodal münasibətlərinin sürətlə  inkişafı
 ayrı-ayrı 
feodalların güclənməsinə və vahid dövlətin parçalanmasına səbəb olurdu. 
QEYD: 
İtaliyanın  bir  hissəsini,  həmçinin  Roma  şəhərini  işğal  etməsi  və  özlərini 
imperator  elan  etməsi  Böyük  Karlla  I  Ottonun  fəaliyyəti  dövrü  üçün  oxşar  cəhət 
təşkil edir. 
 
 
 
 
 
 
Frank imperiyasının Böyük Karlın 
övladları arasında bölüşdürülməsi 
 
 
 
 
 
 
I Otto. Müqəddəs Roma 
imperiyasının ərazisi və 
bayrağı 
 
Müqəddəs Roma  
imperiyası 

 
112 
 
 
İaliya krallığı 
IX-X əsrlərdə İtaliya tarixi üçün səciyyəvi cəhətlər bunlar idi: 
 
Müqəddəs Roma imperiyasının tərkibində qatılmışdı.
 
 
İtaliyaya hakim olmaq uğrunda Roma Papası və Almaniya kralı arasında mübarizə gedirdi.
 
 
Digər Avropa ölkələrinə nisbətən ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri olan iri şəhərlər daha tez meydana gəldi.
 
 
Şəhərlərin çoxu 
kommuna - 
özünüidarə hüququ aldı
 (Lukka, Piza, Milan şəhərlərində kommunalar yaradıldı). 
 
Ölkə müstəqil dövlətlərə parçalandı - 
Genuya, Piza və Venesiya şəhər respublikaları yarandı.
 
QEYD:
 Dövlətin eyni vaxtda yaranması Fransa, Almaniya və İtaliya tarixi üçün oxşar cəhət təşkil edir. 
 
Qərbi Avropada asılı və təhkimli kəndlilərin meydana gəlməsi 
VI  əsrin  sonlarından  etibarən  ailələrin  torpaq  payları  icma  üzvlərinin  xüsusi  mülkiyyətinə  çevrildi.  Artıq 
kəndlilər  öz  pay  torpaqlarının  tam  sahibi  idilər.  Lakin  kəndli  torpaq  mülkiyyətini  əldə  saxlaya  bilməyərək,  iri  torpaq 
sahibindən asılı vəziyyətə düşdülər. Beləliklə, Qərbi Avropada asılı və təhkimli kəndlilər meydana gəldi.
 
 
Asılı  kəndlilər - torpaq mülkiyyətini itirən kəndlilər idi. 
 
Təhkimli  kəndlilər - həm torpağını, həm də şəxsi azadlığını itirən kəndlilər idi. 
QEYD:
  Orduda  xidmət  edənlərə  torpaq  sahəsi  ayrılırdı.  Hərbi  xidmət  əvəzində  verilən  bu  torpaq feod adlanır  və 
irsən keçirdi. Feodun sahibinə feodal deyilirdi. Odur ki, 
Erkən orta əsrlər dövründə Qərbi Avropada hərbi xidmət əvəzində 
verilən və irsi keçən torpaq mülkü  ―feod‖ adlanırdı.
 
 
 
 
 
Qərbi Avropada natural təsərrüfatın inkişafı 
Erkən  orta  əsrlər  dövründə  Qərbi  Avropada  natural  təsərrüfat  hökmran  idi.  Yaşayış  üçün  lazım  olan  bütün 
məhsulların  satış  üçün  deyil,  şəxsi  tələbatı  ödəmək  üçün  hazırlanması  natural  təsərrüfat  adlanırdı.  Natural  təsərrüfat 
dövründə:
 
 
Məhsul satış üçün deyil,  şəxsi təlabat üçün hazırlanırdı. 
 
Ölkənin vilayətləri arasında iqtisadi əlaqələr zəif idi. 
 
Ayrı-ayrı feodal mülkləri arasında möhkəm əlaqələr yox idi. 
 
Hər bir iri feodal öz mülkündə təkbaşına hakim idi.
 
Asılı kəndlilərin işinə nəzarət etmək və onları mükəlləfiyyətlər daşımağa məcbur etmək üçün feodalların öz döyüşçü 
dəstəsi, məhkəməsi, öz təsərrüfat nəzarətçiləri var idi.  
 
Avropada feodal dağınıqlığı dövrünün xüsusiyyətləri 
IX-XI  əsrlər  Qərbi  Avropada  feodal  dağınıqlığı  dövrü  kimi  xaraktrizə  olunur.    IX-XI  əsrlərdə  Qərbi  Avropada 
feodal dağınıqlığının əsas səbəbləri aşağıdakılar idi: 
 
Natural təsərrüfatın inkişafı. 
 
Feodalın torpaq üzərində hakimiyyətinin möhkəmlənməsi. 
IX-XI əsrlərdə Qərbi Avropada feodal dağınıqlığı dövrünün əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılar idi: 
 
Kral hakimiyyəti  zəifləmişdi. 
 
Hər bir feodal mülkü müstəqil mülklərə parçalanmışdı. 
 
Feodalların müstəqilliyi artırdı. 
 
Ara müharibələri baş verdi. 
 
Vahid dövlət yox idi. 
 
Feodal nərdivanı mövcud idi. 
 
Feodal nərdivanı 
Erkən  Orta  əsrlər  dövründə  Qərbi  Avropada  feodal  nərdivanı    feodallar  arasında  münasibətlərin  təşkilat  forması 
idi. Torpaq sahibi olan feodal ondan torpaq alanların senyoruna (böyüyünə) çevrilir, senyorlardan xidmət əvəzində torpaq 
Feod torpaq 
mülkiyyəti 
 
Kral tərəfindən verilən və 
irsən keçən torpaq mülkiyyəti idi 
 
Sahibi feodal adlanırdı 
 
Hərbi xidmət müqabilində 
verilirdi 
 
İcma torpağından  
verilirdi 
 

 
113 
 
alan  feodallar  isə  vassallar  (hərbi  qulluqçular)  olurdular.  Feodal  nərdivanına  ardıcıl  olaraq  kral,  hersoq  və  qraflar, 
baronlar, cəngavərlər daxil idi. Feodal nərdivanından 
təbəələri itaətdə saxlamaq üçün 
istifadə olunurdu. 
Kral: 
 
Ölkədəki bütün feodalların başçısı sayılırdı. 
 
Hersoq və qrafların senyoru idi. 
Hersoq və qraflar: 
 
Yüzlərlə kəndə və böyük döyüşçü dəstələrinə malik idilər. 
 
Kralın vassalı və eynizamanda da Baronların  senyoru  idilər. 
Baronlar: 
 
İyirmi-otuz kəndə malik idilər. 
 
Cəngavərlərin senyoru idilər. 
Beləliklə,  bir  feodal  özünə  nisbətən  kişik  feodalın  senyoru,  eyni  zamanda  böyük  feodalın  vassalı  idi.  Feodal 
nərdivanında  axırıncı  yerdə  duran  cəngavərlərin  –  xırda  feodalların  vassalları  yox  idi.  Kəndlilər  isə  feodal  nərdivanına 
daxil deyilər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
114