Anar İsayev Ramil Rəhimov

 
 
İngiltərədə Respublika idarə üsulunun  mövcud olduğu dövr. 
1649-cu il, avqust
 
Kromvel  İrlandiyaya  canişin  təyin  olundu.  İrlandiya    parlamenti  buraxıldı  və 
İrlandiya İngiltərə Respublikasına birləşdirildi. 
1653-cü il
  
İngiltərədə  əksinqilabi  dövlət  çevrilişi  baş  verdi.  «Uzunmüddətli  parlament»in 
fəaliyyətinə,  Respublikaya  və  inqilaba  son  qoyuldu.  Kromvel    lord-protektor  
elan olundu. 
1653-1658-ci illər
 
İngiltərədə Oliver Kromvelin Lord-protektorluğu (hərbi diktaturası) dövrü. 
1653-1660-cı illər
 
 
İngiltərədə Lord- protektorluq dövrü. 
1658-ci il
 
 
Oliver Kromvel vəfat etdi. Riçar Kromvel lord-protektor elan edildi. 
1660-cı il
 
İngiltərədə  dövlət  çevrilişi  baş  verdi.  Şotlandiyadakı  ordu  generalları  Londonu 
tutaraq İngiltərə parlamentini buraxdılar. 
1660-cı il
 
II Karl kral elan edildi.  İngiltərədə Sütüartlar sülaləsinin hakimiyyəti və məhdud 
monarxiya rejimi bərpa (restavrasiya) edildi. 
1660-1688
 
 
İngiltərədə Stüartlar sülaləsinin bərpası - restavrasiyası dövrü. 
1660-1685-ci illər
 
 
II Karlın hakimiyyət illəri. 
1685-1688-ci illər
 
 
II Yakvun hakimiyyət illəri.    
1688-ci il
 
İngiltərədə  dövlət  çevrilişi  baş  verdi.  Parlament  kral  II  Yakvu  hakimiyyətdən 
uzaqlaşdırdı  və    Hollandiya    hakimi,  II    Yakovun  qızı  -  Mariyanın  əri  Oranlı 
Vilhelmi    hakimiyyətə  gətirdi.  İngiltərədə  parlamentlə  kral  arasında 
qarşıdurmaya son qoyuldu. 
1689-1702-ci illər
 
 
Mariya və Vilhelmin  birlikdə İngiltərə krallığını idarə etdiyi dövr. 
1689-cu il
 
İngiltərə parlamenti tərəfindən ―Hüquqlar haqqında bill‖ qəbul edildi. 
XVII əsr
 
 
İngiltərə Yamayka və  Portuqaliyanı özündən asılı vəziyyətə saldı. 
1702 -1707-ci illər
 
 
Kraliça Annanın hakimiyyəti dövrü. 
1707-ci il
 
Şotlandiya  və  İngiltərə  parlamentləri  birləşərək  Böyük  Britaniya  krallığını 
yaratdılar. İngiltərə Böyük Britaniya adlanmağa başladı. 
XVIII əsr
 
İngiltərə  ilə  Fransa  arasında  «ikinci  yüzillik  müharibə»  baş  verdi.  İngiltərə 
Kanadanı və Benqaliyanı  ələ keçirdi.    
1771-ci il
 
 
Riçard Arkrayt tərəfindən  İngiltərədə ilk fabrik işə salındı. 
1784-cü il
 
Ceyms  Uatt    tərəfindən  buxar  maşını  yaradıldı.  İngiltərədə  manufakturadan  
fabrikə  keçid  - sənaye çevrilişi baş verdi. 
XVIII əsrin 70-ci illəri
 
Böyük Britaniya Dünyada birinci sənaye dövləti oldu və iqtisadiyyatında aparıcı 
rol fabrik-zavod sənayesinə keçdi. 
XVIII əsrin sonları
 
İngiltərədə aqrar çevriliş baş verdi. 
XVIII əsr
 
İngiltərədə  sənayedə  mühüm  kəşflər    və  ixtiralar  baş  verdi.    Con  Key  sürətli 
məkik,    Ceymis  Harqrivs  mexaniki  cəhrə,  Edmund  Kartrayt  mexaniki  toxucu 
dəzgahı  ixtira etdi. 
XVIII əsrin sonları
 
İngiltərə  parlamenti    tətilləri  və  fəhlələrin  həmkarlar  birliklərini  qadağan  edən 
qanun qəbul etdi. 
*** 
XVII əvvəlləri
 
 
Şimali Amerikada ilk ingilis koloniyası salındı.  
1607-ci il
 
Şimali  Amerikada  ilk  ingilis  koloniyası  olan  Virciniya  koloniyasının  əsası 
qoyuldu. 

 
252 
 
1619-cu il 
Amerikaya Hollandiya gəmisi ilk qaradərili afrikalıları gətirdi.
 
1630-cu il
 
Massaçusets körfəzi sahillərində  ―Yeni İngiltərə‖  koloniyasının əsası qoyuldu.
 
XVII-XVIII əsrlər
 
 
Avropalılar tərəfindən Amerikada bütün hindu qəbilələri məhv edildi. 
XVII əsrin 30-cu illəri
 
İngiltərə  hökuməti  koloniyalara  yeni  ərazilərə  köçməyi  və  torpaqlar  tutmağı 
qadağan etdi. 
1763-cü il
 
 
İngiltərə kralının fərmanı ilə kolonistlərə qərbə köçmək qadağan edildi. 
1773-cü il
 
 
«
Boston çay məclisi
»
 baş verdi. 
1775-ci il,  19 aprel
 
 
Şimali Amerikada İstiqlaliyyət müharibəsi başladı. 
1775-1783-cü illər
 
Şimali Amerikada İstiqlaliyyət müharibəsi baş verdi. 
1775-ci il,  may
 
Filadelfiyada  ikinci kontinental Konqres  açıldı. 
1776-cı il,  4 iyul
 
ABŞ-da 
«İstiqlaliyyət Bəyənnaməsi»
  qəbul edildi. 
1776-cı il,  mart
 
 
Corc Vaşinqton  ordusu Boston limanını ingilislərdən azad etdi. 
1777-ci il, may
 
İngilislər Filadelfiyanı tutdu. İstiqlaliyyət müharibəsinin gedişində ordu və xalq 
çətinliklərlə üzləşdi. 
1777-ci il,   oktyabr
 
İstiqlaliyyət  müharibəsinin  gedişində  dönüş  baş  verdi.  İgilislər  hərbi 
əməliyyatları cənuba keçirməyə məcbur oldular. 
1778-ci il
 
 
ABŞ Konqresi Bencamin Franklini Avropaya göndərdi. 
1781-ci il,  oktyabr
 
Yorktaun döyüşü.  Corc  Vaşinqtonun orduları  ingilisləri  təslim olmağa    məcbur 
etdi. 
1783-cü il
 
ABŞ-la İngiltərə arasında Versal  sülhü imzalandı. İstiqlaliyyət müharibəsi başa 
çatdı. 
1789-cu il
 
ABŞ  Konstitusiyası  qəbul  edildi.  ABŞ-da    ilk  prezident  seçkiləri  və  Konqresə 
seçkilər seçirildi. 
1789-1797-ci illər
 
 
Corc Vaşinqtonun prezidentliyi dövrü. 
1791-ci il
 
ABŞ Konstitusiyayasına «Hüquqlar haqqında bill» adlanan ilk  düzəliş edildi. 
*** 
XVIII  əsr
 
Fransa burjua inqilabının müjdəçiləri  olan maarifçilərin fəaliyyəti dövrü. 
1751-ci il
 
Fransada ―Elm, incəsənət və sənətlər ensklopediyası‖ nəşr olunmağa başladı. 
1756-1763-cü illər
 
Fransa  və  İngiltərə  arasında  «yeddiillik»  müharibə  baş  verdi.    Fransa  məğlub 
olaraq Kanada və Benqaliya kimi müstəmləkələrini itirdi. 
1789-cu il,  5 may
 
Versalda Baş ştatların təntənəli açılışı oldu. 
1789-cu il,  17 iyun
 
 
Üçüncü silkin nümayəndələri özlərini Milli Məclis  elan etdilər. 
1789-cu il,  14 iyul
  
 
Bastiliya qalası  xalq tərəfindən tutuldu. Fransa burjua inqilabı başladı. 
1789-1794-cü illər
 
 
Fransa burjua inqilabının baş verdiyi dövr. 
1789–cu il
 
Fransada 
«İnsan və vətəndaş hüquqları Bəyannaməsi»
 qəbul olundu. 
1791-ci il,  sentyabr
 
Fransanın ilk  konstitusiyası qəbul olundu. 
1792-ci il,  fevral
 
 Avstriya ilə Prussiya Fransa inqilabına qarşı birinci əksinqilab koalisiya  (ittifaq) 
yaratdı. Fransaya qarşı hərbi müdaxilə başlandı. 
1792-ci il, 10 avqust
 
Fransada monarxiya idarə üsulu süqut etdi. 
1792-ci il,  20 sentyabr
 
Valmi döyüşü. Fransızlar  Prussiya qoşunlarını məğlub etdi. 
1792-ci il,  21 sentyabr
   
Milli Konvent tərəfindən Fransada kral hakimiyyəti ləğv edildi. 
1792-ci il  22 sentyabr 
 
Fransa respublika elan edildi. 
1792-1804-cü illər
 
 
Fransada Birinci Respublikanın mövcud olduğu dövr. 

 
253 
 
1793-cü il
 
 
Tulon şəhəri ingilis qüvvələrindən azad edildi. 
1793-1794-cü illər
 
Fransada Yakobin diktaturası quruldu. 
1794-cü il,  27 iyul
 
Fransada  9  ermidor    çevrilişi  baş  verdi.  Yakobin  diktaturasına  son  qoyuldu, 
Fransa  burjua  inqilabı başa  çatdı,  Termidorçular hakimiyyətə  gəldi,  hakimiyyət 
yenidən iri burjuaziyanın əlinə keçdi. 
1794-1799-cu illər
 
Fransada termidor (direktoriya) irticası dövrü. 
1795-ci il
 
Fransanın Termidorçu («üçüncü il
»
) konstitusiyası  qəbul olundu. 
1795-1796-cı illər
 
Parisdə Noel Baböfün başçılığı ilə «Bərabərlik uğrunda hərəkat» baş verdi. 
1796-1797-ci illər
 
Napoleon  Bonapart    İtaliyaya  yürüş  etdi.  Lodi  döyüşündə    İtaliyadakı  Avstriya 
qoşunları darmadağın edildi  və  İtaliya  tabe  edildi.  Belçika Fransanın tabeliyinə 
keçdi.  
1798-ci il
 
Napaleon  Misirə  hərbi  yürüş  etdi.  İsgəndəriyyə  və  Qahirə  şəhərləri  Napaleon 
tərəfindən tutuldu. 
1799-cu il
 
İngilis admiralı Nelson Abukir döyüşündə fransız donanmasını məğlub etdi. 
1799-cu il,  9 noyabr
 
Fransada  18  brümer  çevrilişi  baş  verdi.  Fransada  iri  burjuaziyanın  hərbi 
diktaturası  yaradıldı,  Fransa  tarixində  yeni  dövr  –  Napaleon  Bonapartın  hərbi 
burjua diktaturası dövrü başlandı. 
1799-1804-cü illər
 
 
Fransada Konsulluq dövrü. 
1799-cu il,  24 dekabr
 
Fransanın plebissit yolu ilə növbəti konstitusiyası qəbul edildi. 
1801-ci il
 
Napalion Banapart ilə Roma papası  VII Piy arasında konkordat (saziş) bağlandı. 
*** 
1613-cü il
 
Zemstvo  yığıncağında  Mixail  Romanov  çar  seçildi.
 
Rusiyada  Romanovlar 
sülaləsinin (1613-1917)  hakimiyyəti başladı. 
1649-cu il
 
Aleksey  Mixayıloviç  tərəfindən    Rusiyanın  yeni  qanular  külliyyatı  (
«
Məclis 
Qanunnaməsi
»
) qəbul edildi. 
XVII  əsrin ortaları
 
Ukrayına  və  Belarusiyada  Polşa  və  Litva  hökmüranlığına  qarşı  azadlıq 
mübarizəsi baş verdi. 
1667-ci il
 
Rusiyada 
«
Yeni ticarət nizamnaməsi
»
 qəbul olundu. 
1667-ci il
 
 
Solsahil Ukraynası və Kiyev Rusiyaya birləşdirildi.  
1677-1681-ci illər
 
Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə baş verdi. 
1681-ci il
 
Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında Baxçasaray sülhü imzalandı
.
 
1682-ci il
 
I Pyotr  çar elan olundu. 
XVII əsr
 
 
Moskva Silah palatası yaradıldı. 
XVII əsrin ikinci yarısı
 
Vahid ümumrusiya bazarı  yaranmağa başladı. 
1689-cu il
 
Rusiya ilə  Çin arasında Nerçinsk müqaviləsi imzalandı. 
1700-1721-ci illər 
Rusiya ilə İsveç arasında  Şimal müharibəsi baş verdi.
 
1711-ci il
 
Rusiyada 
Boyar duması ləğv edildi və  Senat  yaradıldı
. 
1721-ci il
 
Rusiya ilə İsveç arasında Niştadt sülhü imzalandı. 
1721-ci il
 
 
I Pyotr imperator titulunu qəbul etdi və Rusiyanın ilk imperatoru oldu. 
1762-ci il
 
Rusiyada saray çevrilişi baş verdi. II Yekaterina  Rusiya taxt-tacına sahib oldu. 
1768-1774-cü illər
 
Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə baş verdi
. 
1783-cü il
 
Rusiya ilə Gürcüstan arasında Georgiyevsk müqaviləsi imzalandı. 
1783-cü il
 
 
Krım xanlığı 
«
Tavrida
»
 adı ilə Rusiyaya ilhaq edildi.  

 
254 
 
1787-1791-ci illər
 
Rusiya ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə baş verdi
.
 
1791-ci il
 
Osmanlı imperiyası  ilə Rusiya arasında Yassı sülhü imzalandı. 
1795-ci il
 
 
Ağa Məhəmməd xan Qacar Şərqi Gürcüstana  yürüşü edərək Tiflisi tutdu. 
1796-cı il
 
Rusiya  Valerian  Zubovun  başçılığı  ilə  Cənubi  Qafqaza  və  Azərbaycana  yürüş 
etdi.
 
*** 
XVII əsrin əvvəlləri
 
 
Meksikada, La-Pasda teatr binasının açılışı oldu. 
XVII əsrin əvvəlləri
 
 
ABŞ-da Harvard Universiteti yaradıldı. 
XVII əsrin birinci yarısı
  
Peruda yeni şəhərlər salındı. Kusko və Limada ispan üslubunda kilsələr tikildi. 
XVII əsr
 
Görkəmli  hindu  memarı  T.Tuypi-Tupak  tərəfindən    Limada    teatr  binası  inşa 
edildi. 
XVII əsr
 
 
 
A.Radişşev tərəfindən «Peterburqdan Moskvaya səyahət» əsəri yazıldı. 
1670-ci il
 
Mexikoda ilk kütləvi teatr tamaşası göstərildi. 
XVII-XVIII əsrlər
 
Meksikada Barokko üslubunda Milli saray inşa edildi. 
XVII-XVIII əsrlər
 
İngilis  alimi  İ.Nyuton  dünya  cazibə  qanununu  kəşf  etdi  və  alman  alimi 
Q.Leybnitslə birlikdə ali riyaziyyatın əsasını qoydu. 
XVII-XVIII əsrlər
 
 
Romada barokko üslubunda Müqəddəs Pyotr kilsəsi inşa edildi. 
XVIII əsrin əvvəlləri
  
 
Rus coğrafiyaçıları Kuril adalarını və Alyaska yarımadasını kəşf etdilər. 
XVIII əsrin əvvəlləri
 
 
Moskvada naviqasiya, artilleriya, mühəndislik və tibb məktəbləri açıldı. 
XVIII əsr
 
 
Meksikada Potosi kilsəsi
 inşa olundu. 
XVIII əsr
 
 
Jak Lui David «Marat» və «Brut» rəsm əsərlərini yaratı. 
XVIII əsr
 
 
Niderland alimi A.Levenhuk linza ixtira etdi. 
XVIII əsr
 
 
Tanınmış musiqiçi V.Motsart  «Don Juan», «Fiqaronun toyu» operalarını yazdı. 
XVIII əsr
 
 
 
N.Karamzin tərəfindən Rusiyanın çoxcildli tarixi yazıldı. 
XVIII əsr
 
V.Bajenov  tərəfindən  Moskvada
  Paşkovun  evi,  M.Kazakov  tərəfindən  Moskva 
Universitetinin köhnə binası  və Kremldəki senat inşa edildi.
 
XVIII əsr
 
 
Moskvada Lefort sarayı  və Peterburqda  Petropavlovski kilsəsi inşa olundu.
 
1702-ci il
 
 
 
Moskva teatrı açıldı. 
1715-ci il
 
 
 
Rusiyada Peterburq Dəniz Akademiyası yaradıldı. 
1725-ci il
 
 
 
Peterburq Elmlər Akademiyası fəaliyyətə başladı. 
1727-ci il
 
Şimali  Amerikada  görkəmli  siyasi  və  elm  xadim  B.Franklin    tərəfindən 
Filadelfiyada elm həvəskarları klubu yaratdı. 
1751-ci il
 
 
ABŞ-da teatr yaradıldı. 
1755-ci il
 
 
 
M.Y.Lomonosovun ideyası əsasənda Moskva Universitetinin əsası qoyuldu. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
255 
 
M Ü N D Ə R I C A T 
 
Giriş......................................................................................................................................................................3 
QƏDİM DÖVR 
İbtidai icma quruluşu.............................................................................................................................................5 
Qədim Misir..........................................................................................................................................................8 
Qədim Mesopotamiya............................................................................................................. .............................12 
Qədim Babil dövləti..............................................................................................................................................13 
Qədim Finikiya.....................................................................................................................................................15 
Qədim Assuriya....................................................................................................................................................17 
Midiya dövləti......................................................................................................................................................18 
Əhəmənilər dövləti...............................................................................................................................................20 
Parfiya dövləti......................................................................................................................................................21 
Qədim Türklər......................................................................................................................................................22 
 İskit dövlətləri.....................................................................................................................................................22 
Böyük Hun dövləti...............................................................................................................................................24 
Qədim Çin.................................................................................................................................. ..........................26 
Hindistan..............................................................................................................................................................28 
Qədim Yunanıstan............................................................................................................... .................................31 
Makedoniya imperiyası........................................................................................................................................41  
Qədim Roma........................................................................................................................................................44  
ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜ 
Qərbi Hun imperatorluğu....................................................................................................................................59 
Ağ Hun imperatorluğu........................................................................................................................................62 
I Göytürk xaqanlığı....................................................................................................................................... ......64 
II Göytürk xaqanlığı...........................................................................................................................................66 
Uyğur xaqanlığı...................................................................................................................................................67 
Oğuz dövləti........................................................................................................................................................69 
Avar xaqanlığı.....................................................................................................................................................70 
Bulqar dövləti......................................................................................................................................................71 
Xəzər xaqanlığı.....................................................................................................................................................73 
Çin........................................................................................................................................................................74 
Sasanilər imperiyası...............................................................................................................................................77 
Qafqaz xalqları......................................................................................................................................................79 
Ərəblər. Ərəb Xilafəti...........................................................................................................................................80 
Azərbaycanda və Mərkəzi Asiyada yeni dövlətlərin yaranması...........................................................................83 
Böyük Səlcuq dövləti............................................................................................................................................86 
Hindistan................................................................................................................................................................89 
Qızıl Ordu dövləti..................................................................................................................................................95 
Hülakülər dövləti  .................................................................................................................................................96 
Osmanlı imperatorluğu..........................................................................................................................................97 
Teymurilər imperiyası........................................................................................................................................100 

 
256 
 
Türk və Şərq xalqlarının mədəniyyəti.................................................................................................................104 
Frank dövləti.......................................................................................................................................................109 
Bizans imperiyası................................................................................................................................................114 
Slavyanlar. Rusiya..............................................................................................................................................116 
Orta əsr şəhərləri. Sənətkarlıq və ticarət..............................................................................................................118 
Xristian kilsəsi XI-XIII əsrlərdə..........................................................................................................................120 
Səlibçilərin Şərqə işğalçı yürüşləri......................................................................................................................122 
İspaniya................................................................................................................................................. ..............125 
İtaliya...................................................................................................................................................................127 
Fransa.......................................................................................................................................................... ........129 
İngiltərə................................................................................................................................................................133 
Almaniyada reformasiya və kəndli müharibəsi...................................................................................................137 
Hollandiya Burjua inqilabı............................................................................................................................ ......141 
XIV-XVI əsrlərdə Qərbi Avropada texniki kəşflər və ixtiralar...........................................................................142 
Amerika xalqları böyük coğrafi kəşflər ərəfəsində............................................................................................145 
Böyük coğrafi kəşflər və müstəmləkə işğallarının başlanması...........................................................................146 
Avropa və Amerika xalqlarının mədəniyyəti......................................................................................................150 
YENİ DÖVR 
Səfəvilər imperiyası.............................................................................................................................................154 
Nadir Şah Əfşar İmperiyası................................................................................................................................155 
Qacarlar imperiyası.............................................................................................................................................156 
Böyük Moğol imperiyasının parçalanması..........................................................................................................158 
Çin.................................................................................................................................................... ...................160 
Yaponiya....................................................................................................................................................... .......163 
Osmanlı imperiyası..............................................................................................................................................166 
Mərkəzi Asiya xalqları. Volqaboyu, Ural və Sibir türkləri.................................................................................172 
Qafqaz xalqları XVII-XVIII əsrlərdə..................................................................................................................175 
Türk və Şərq xalqlarının mədəniyyəti.................................................................................................................178 
İngiltərə...............................................................................................................................................................181 
Amerika Birləşmiş Ştatları..................................................................................................................................191 
Fransa..................................................................................................................................................................200 
Rusiya..................................................................................................................................................................210 
Avropa və Amerika xalqlarının mədəniyyəti......................................................................................................215 
TERMİNLƏR.................................................................................................................... ................................ 221 
XRONOLOGİYA.................................................................................................................. .............................232