Anar İsayev Ramil Rəhimov
Qədim Misirdə vahid dövlətin yaranması
Yüklə 23,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qədim Misirdə vahid dövlətin yaranması Nomlar arasında daim rəqabət gedirdi. Hər bir nomun hökmdarı istəyirdi ki, zəif nomları özünə tabe etsin. Nomlar birləşdikcə onların sayı azaldı. Nəticədə e.ə. IV minilliyin 2-ci yarısında iki müstəqil padşahlıq - Yuxarı Misir və Aşağı Misir dövləti yarandı. Bu iki padşahlıq arasında uzun müddət vahid Misir dövləti yaratmaq uğrunda mübarizə getmişdi. E.ə. IV minilliyin sonunda Yuxarı Misir ilə Aşağı Misir padşahları arasında müharibə nəticəsində: İqtisadi cəhətdən güclü olan Yuxarı Misir qalib gəldi . Yuxarı və Aşağı Misir birləşdirildi . Qədim Misirin vahid dövlətdə birləşdirilməsi başa çatdı . Vahid Misir dövləti yarandı . Qədim Misir dövlətinin ilk paytaxtı Memfis, e.ə. II minillikdə isə Fiv (Fiva) şəhəri olmuşdur. Şaduf 9 Qədim Misir dövlətinin idarəetmə sistemi və ordu Qədim Misir dövlətinin hökmdarı firon adlanırdı. Ölkədə aparılan bütün hərbi, dini və inşaat tədbirləri fironun adından həyata keçirilirdi. Misirdə ali məmur və fironun ən yaxın köməkçisi çati hesab olunurdu. Firon çati vəzifəsinə adətən, öz övladlarını təyin edirdi. Çatinin səlahiyyətlərinə aşağıdakı məsələlər daxil idi: Təsərrüfat və məhkəmə orqanlarını idarə edirdi. Firon dəfətəxanasına və dövlət xəzinəsinə nəzarət edirdi. Bütövlükdə fironun əlində olan Hərbi idarənin başında hərbi rəis dururdu. Misirdə ordunun əsasını piyada qoşun təşkil edirdi. Döyüşçülər ox, yay və qısa xəncər ilə silahlanırdılar. Qədim Misir dövlətində dini idarələrə başçılıq edən kahinlər çox böyük nüfuza malik idilər. Kahinlər: Fironu müqəddəsləşdirərək ona sitayiş edir, onu yer üzünün tanrısı, « Günəş oğlu » adlandırırdılar. Əhalini fironu yer üzünün yeganə allahı olmasına inandırmağa çalışırdılar. Misirdə sosial qruplar Qədim Misirdə əhali üç sosial qrupa (təbəqəyə) bölünürdü: I təbəqəyə varlı əyanlar, kahinlər, varlı icma üzvləri daxil idi. II təbəqəyə azad icma üzvləri (əkinçilər, maldarlar və sənətkarlar) daxil idi. III təbəqəyə istismar olunan təbəqə, əsasən qullar daxil idi. Birinci və ikinci təbəqəyə daxil olan adamlar azad insanlar idi. İcmanın üzvü olan xırda əkinçilər və maldarlar ―kiçiklər” adlanırdı. Misirdə üçüncü təbəqə hesab olunan qulların əsas mənbəyi müharibələr idi. Müharibə zamanı tutulan əsirlər kölə - qul halına salınırdı. Misirlilər qulları «canlı ölülər» adlandırırdılar. Qulun sahibi onu döyə, sata və hətta öldürə bilərdi. Qədim Misirdə qul əməyindən əsasən aşağıdakı sahələrdə istifadə olunurdu: Dövlət və məbəd təsərrüfatında. Zadəganların malikanələrində. Fironların hərbi yürüşləri E.ə II minilliyin əvvəllərində firon I Tutmos hakimiyyətə gəldiyi zamandan başlayaraq Misir işğalçılıq müharibələrini genişləndirməyə başladı. I Tutmosun hakimiyyəti dövründə: Misir işğalçılıq müharibələrini genişləndirdi. Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinə uğurlu hərbi yürüşlər təşkil edildi. I Tutmosun Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinə uğurlu yürüşləri nəticəsində Misirin ərazisi Fərat çayına qədər çatdı. I Tutmosun nəvəsi III Tutmosun (1504-1450) hakimiyyəti dövründə Misirin siyasi hakimiyyəti altında olan Ön Asiya ölkələri firona tabe olan canişinlər tərəfindən idarə edilirdi. Firon II Ramzes (1301-1235) hakimiyyətə gələn zaman Misirin Ön Asiyada nüfuzu zəifləmiş, Fələstin, Finikiya və Suriya Misirin itaətindən çıxmışdı. Lakin II Ramzesin hakimiyyəti dövründə: Misirin yenidən geniş işğalçı yürüşləri başlandı. E.ə. XIII əsrin əvvəllərində II Ramzes het tayfalarını məğlub edərək onlarla sülh bağladı. Fələstin, Finikiya və Suriyanın cənubu yenidən Misirin hakimiyyəti altına düşdü. Beləliklə, II Ramzes III Tutmos kimi işğalçı müharibələr apararaq Fələstini, Finikiyanı və Suriyanı Misirə tabe etdi. Lakin II Ramzesin vəfatından sonra Misirin mövqeyi Ön Asiyada zəiflədi. II Ramzes 66 il fironluq etdiyi dövrdə Misirdə aşağıdakı quruculuq işləri həyata keçirdi: Yeni şəhərlər saldırdı, Misir və Nubiyada böyük sərdabələr, saraylar və məbədlər tikdirdi. Nubiyadakı məbəddə 24 metrlik heykəli ucaldıldı. Misir işğalçılıq müharibələri apardı Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinə uğurlu yürüş edildi Fələsti, Finikiya və Suriya Misirə tabe edildi I Tutmosla II Ramzesin ümumi cəhətləri Misirin sərhədləri xeyli genişləndi Firon Çati Hərbi rəis 10 Firon II Ramzes. Firon II Ramzesin Nubiyadakı məbəddə 24 metrlik heykəli Qədim Misirsdə din Qədim misirlilər çoxtanrılı dinə (Günəşə, Aya, Nil çayına, heyvanlara və müxtəlif əşyalara) sitayiş edirdilər. Qədim misirlilərin iki əsas tanrısını qeyd etmək olar: Amon - Misirin baş tanrısı idi, tanrıların hökmdarı və fironun havadarı hesab edilirdi. Ra - Günəş tanrısı və dünyanın yaradıcısı hesab edilirdi. Misirdə tanrılar quşbaşlı, heyvan və insan görkəmində təsvir olunurdu. Misirlilərə görə, ölüm insanı məhv etmir, onu başqa aləmə, axirət dünyasına aparırdı. Ona görə də dəfn zamanı ölünün yanına yemək, silah qoyurdular. Ölünün bədənini olduğu kimi saxamaq üçün onun daxili orqanları çıxarılır, xüsusi qablara qoyulur sonra bədənə duzlu maddələr və qətranlı məhlullar sürtərək mumiyalayırdılar. Misir heroqlifləri E.ə. IV minilliyin sonunda qədim Misirdə dövlətin yaranması ilə eyni vaxtda yazı meydana gəlmişdir. Bu, şəkli yazı idi. Sonralar Misirdə heroqliflər yaranmışdır. Heroqlif yazı növünə aiddir: ―Müqəddəs işarələr‖ adlandırılırdı. Müxtəlif anlayışlardan ibarət şəkli yazı idi. İşlədilən işarələrin sayı 700-750-yə çatırdı. Heroqlif daş, ağac, dəri və papirus üzərinə yazılırdı. Yazı yazmaq üçün əsas material papirus idi. Misirdən başqa Mannada və Çində də geniş istifadə olunmuşdu. Piramidalar Qədim Misirdə fironun şəxsiyyəti ilahiləşdirilmişdi. Ona yer üzünün tanrısı kimi sitayiş və itaət edilirdi. Fironun qeyri-adi qüdrətə malik olmasını göstərmək üçün piramidalar tikilirdi. Qədim Misir piramidaları indi də qalmaqdadır. Misirdə ilk piramida firon Coserə (60 metr hündürlüyündədi), ən hündür piramida isə firon Xeopsa məxsusdur (hündürlüyü 147 metr olub, onun tikintisinə 2000-3000 iri həcimli daş sərf edilmişdi). Misir piramidalarının daşları yüngül əhəngdaşlarından yonulurdu. Ona görə də onları yüksəkliklərə qaldırmaq nisbətən asan idi. Piramidalarla yanaşı, burada qayadan yonulmuş 20 metr hündürlüyündə olan böyük Sfinks heykəli də indiyədək qalmışdır. Qədim misirlilər Sfinksi «dəhşətlər atası» adlandırırdılar. Əvvəlki fironlardan fərqli olaraq I Tutmosun dövründən başlayaraq fironlar daha piramidada deyil, gizli qayaaltı sərdabədə dəfn olunurdular. Misir piramidası və Sfinks Misir heroqlifləri 11 Əfsanələr Qədim misirlilərin şifahi xalq yaradıcılığında mühüm yer tutan əfsanələrdə əsasən aşağıdakı mövzular təbliğ edilirdi: qədim misirlilərin həyatından və məişətindən . tanrı və fironların qüdrətinin sarsılmaz olduğundan . Qədim Misir əfsanələrindən aşağıdakıları qeyd etmək olar: « Dünyanın əmələ gəlməsi haqqında əfsanə » də Günəş tanrısı Ra dünyanın yaradıcısı hesab edilirdi. « Osiris haqqında əfsanə » də Osirisin öldürülüb yenidən dirilməsindən bəhs olunurdu. Əfsanədə Osiris qardaşı Set tərəfindən qəddarcasına öldürülür. Bu zaman Osirisin arvadı İsida və bacısı allahlardan kömək dilədilər. Onlar birlikdə Osirisi tapıb diriltdirlər. Sonra Osirisin oğlu Qor doğulur və Setdən atasının intiqamını alır. İncəsənət Misir incəsənəti firon hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edirdi. Misirdə əzəmətli məbədlər, saraylar, piramidalar Tanrıların və fironların şərəfinə tikilir, heykəllər yaradılırdı. Məbədlərin divarında fironların həyatı və göstərdikləri qəhrəmanlıqlar təsvir olunurdu. Misirlilər qayanı çapıb sərdabələr düzəldirdilər. Bu sərdabələr çoxsaylı otaqardan ibarət olurdu. Orada tanrıları və fironları əks etdirən müxtəlif abidələr qoyurdular. Bu cəhətdən firon Tutanhamonun sərdabəsi öz zənginliyi ilə seçilir. Tutanhamona aid maska. Tuthanhamonun sərdabəsi Elm Qədim Misirdə astronomiya, hesab, həndəsə və təbabət elmləri yaxşı inkişaf etmişdir. Misirlilər hesab və həndəsə sahəsində müəyyən biliklərə malik idilər. Bunu aşağıdakı faktlar da sübut edir: Dəqiq riyazi hesablamalar nəticəsində piramidalar tikməyi bilirdilər. Onluq hesablama sistemindən istifadə edirdilər. 1, 10, 100, 1000, 10000, 100000, 1000000 bildirən işarələr yaratmışdılar. Düzbucağın, üçbucağın, trapesiya və dairənin səthini müəyyənləşdirə bilirdilər. Misirlilər astronomiya sahəsində aşağıdakı bilikləri qazanmışdılar: Planeti ulduzdan fərqləndirirdilər. Ulduzların xəritəsini çəkə bilirdilər. Qədim Misirdə təbabət elminin inkişaf etdiyini isə aşağıdakı faktlar sübut edir: Sadə cərrahiyyə əməliyyatları apara bilirdilər. Diş və göz xəstəliklərinin müalicə edirdilər. Misirlilər su və günəş saatı ixtira etmiş, hətta dəqiq təqvim də yaratmışdılar. Misir təqviminə əsasən: İl 12 aya, 365 günə, gecə və gündüzü 24 saata bölürdülər. Təqvimdə hər ay 30 gündən ibarət olsa da, ilin sonuna 5 gün əlavə edirdilər. Heroqlif yazının yaradılması Onluq say sisteminin yaradılması Günəş və su saatının ixtirası Ulduzların xəritəsinin çəkilməsi Qədim Misirin dünya mədəniyyətinə bəxş etdiyi töhfələr Ulduz təqvimi 12 Qədim Mesopotamiya Mesopotamiyanın təbiəti və əhalisi Qədimdə Dəclə və Fərat çayları arasındakı düzənlik Mesopotamiya adlanırdı. Mesopotamiya yunan dilində «İkiçayarası» deməkdir. Bu ərazi münbit və məhsuldar torpaqlara malik idi. Türkdilli xalq olan şumerlər e.ə. VII-VI minilliklərdə Mərkəzi Asiya və Altay dağlarının ətəklərindən gələrək Mesopotamiyada məskən salmışdılar. Şumer şəhər-dövlətləri Mesopotamiyanın cənub hissəsi Şumer ölkəsi adlanırdı. Erkən Şumer şəhər-dövlətləri e.ə. III minilliyin əvvəllərində yaranmağa başladı. Bu dövrdə yaranan Şumer şəhər-dövlətləri Uruk, Kiş, Eredu, Laqaş, Umma, Nippur, Ur (Ay allahının məbədi burada yerləşirdi) şəhər dövlətləri idi. Erkən Şumer şəhər-dövlətlərini «en»si adlanan kahin idarə edirdi. «En»si aşağıdakı sahələrə rəhbərlik edirdi: Şəhər-dövlətlərə və məbəd işlərinə. Ölkənin təsərrüfat həyatına. Suvarma kanallarının çəkilməsinə. Hərbi işlərə. Tədricən Şumer şəhər-dövlətlərində hökmdar meydana gəldi. Şumer şəhər-dövlətlərində hökmdar «ensi», yaxud «luqal» adlanırdı. Şumer mədəniyyəti Mesopotamiyada istifadə olunan ən qədim yazı şəkli yazı idi. Şumerlər e.ə. III minilliyin əvvəllərində mixi yazı növünü yaratdılar. Şumerlərdən sonra akkadlar, babillər və aşşurlar da mixi yazını mənimsədilər. Şumer memarları əzəmətli, gözəl məbəd və saraylar tikməyi bacarırdılar. E.ə III minillikdə Şumer şəhər dövlətlərinin mərkəzlərində məbədlər və saraylar itikilməyə başlanıldı. Qədim Mesopotamiya memarlığında zikkurat formalı pilləli məbədlər geniş yayılmışdı. Zikkurat memarlığı: Üç, beş və yeddi mərtəbəli pilləli məbədlər idi. Səma cisimlərini müşayət etmək üçün rəsədxana kimi istifadə edilirdi. Zikkuratın yuxarı pilləsində kiçik ibadətkah yerləşirdi. Şumer memarları inşaatda çiy kərpicdən istifadə edirdilər. Təpələr üzərində tikilən məbədlərin divarları müxtəlif təsvirlərlə bəzədilirdi. Heykəltəraşlar daş və mərmərdən fiqurlar yaradırdılar. Şumerlər sənətkarlığın müxtəlif sahələri ilə məşğul olurdular. Onların arasında dulusçuluq sənəti və memarlıq yaxşı inkişaf etmişdi. Mesopotamiyada sənətkarlığın zərgərlik və silahqayırma sahələri də inkişaf etmişdi. Sənətkarlar daşdan və gildən güldanlar, müxtəlif daşlardan möhürlər hazırlayırdılar. Bu möhürlərin üzərində insan, heyvan şəkilləri təsvir edilirdi. Şumerdə dama oyununun ilkin nümunəsi olan oyun lövhəsi də yaradılmışdı. Şumerlər maraqlı məzmuna malik olan əfsanələr, rəvayətlər yaratmışlar. Bu rəvayətlərdə dünyanın və insanın yaranmasından, eləcə də tanrılardan bəhs olunur. E.ə III minillik Gil qablar düzəldilirdi Mixi yazı növü ixtira edildi Erkən Şumer şəhər dövlətləri yarandı Zikkurat tipli məbədlər tikilirdi Heykəltaraşlıq inkişaf etmişdi Qədim Mesopotamiya 13 Dama oyunu. Zikkurat (müasir şəkili Ur şəhərində Ay allahının məbədi Qədim Babil dövləti Babil dövlətinin meydana gəlməsi Babil şəhər-dövləti e.ə. II minilliyin əvvəlində Mesopotamiyada yaranmışdı. Dövlətin paytaxtı Babil şəhəri olmuşdur. Rəvayətə görə bir hökmdar bu şəhərin ətrafındakı əraziləri birləşdirərək dövlət yaratmışdı. Buna görə də yeni dövləti Babil adlandırırdılar. Babil şəhəri: Dəclə və Fərat çaylarının bir-birinə yaxınlaşdığı yerdə salınmışdı. Əvvəlcə kiçik yaşayış məskəni olmuş, sonralar böyük şəhərə çevrilmişdi. Yunanlar onu Vavilion, akkadlar isə Babili (Tanrının qapısı) adlandırırdılar. Su və karvan yollarının birləşdiyi ərazidə yerləşməsi onu ticarət mərkəzinə çevirmişdi. Hammurapi qanunları Qədim Babil dövlətinin ən qüdrətli hökmdarı Hammurapi (e.ə. 1792-1750) olmuşdur. Hammurapinin hakimiyyəti illərində: Kanalların və yolların çəkilməsi genişləndi. Yeni binaların tikilməsinə diqqət artırıldı. Əkin sahələri və bağçılıq genişləndi. Sənətkarlıq və ticarətin inkişafına diqqət yetirildi. Bütün ölkə üçün vahid qanunlar külliyyatı tərtib edildi. Hammurapinin qanunlar külliyyatı qara bazalt daş üzərinə həkk olunmuşdu. 282 maddədən ibarət olan qanunlar külliyyatı mixi yazı ilə yazılmışdır. Hammurapi qanunlarına aiddir: Qanunlarda borc və faiz, ticarət, torpaq, cinayət və s. aid maddələr var idi. Qanunlarında Qədim Babildə quldarlar, qullar, azad adamlar və hərbçilərdən bəhs olunur. Qanunların bütün maddələri varlı vətəndaşların mülkiyyətini və quldarların mənafeyini müdafiə edirdi. Qanunlar qulla azad adam arasında kəskin fərq qoyurdu. Borcunu və faizi vaxtında ödəyə bilməyən azad adamlar qula çevrilirdi. Qanuna görə, qul övladları anadangəlmə kölə hesab edilirdi. Valideynlərindən biri azad olan övlad azad adam hesab olunurdu. Hammurapinin qanunları 14 Qulun ailə üzvləri və əmlakı ağaya məxsus idi. Misirdə olduğu kimi Babil şəhər dövlətində də qulların vəziyyəti çox ağır idi. Qulları alıb satırdılar. Qul əşya hesab olunurdu. Qulların sayı dövlət və məbəd təsərrüfatında daha çox idi. Qullar heyvan kimi damğalanırdı. Hammurapi qanunlarına görə, öz sahibindən qaçan qulu tutub ağasına qaytaran adama hədiyyə verirdilər. Qaçan qulu gizlədən adam isə ağır cəzaya məhkum edilirdi. Hökmdar Hammurapinin qanunlarından «Mən, Hammurapi, tanrılar tərəfindən qoyulmuş başçı, Fərat çayı ətrafındakı kəndləri tabe edən şahların ən birincisi, ölkəyə haqq və ədalət gətirdim. Əgər bir adam məbədin və ya şahın əmlakını oğurlayarsa, o öldürülməlidir. Əgər bir adam qaçmış qulu gizlədərsə, o öldürülməlidir. Əgər kimsə qulun damğasını kəsib götürərsə, onun barmaqları kəsilməlidir. Əgər bir adam başqasının qulunu öldürərsə, bunun əvəzində öz qulunu ona verməlidir. Əgər bir adam başqasının öküzünü öldürərsə, bunun əvəzinə öz öküzünü ona verməlidir. Əgər bir adamın borcu varsa, onun arvadı, oğlu və ya qızı 3 il müddətinə qul olmalıdır, dördüncü il onlar azad edilməlidir. Əgər bir adam özünə bərabər bir adamın üzünə şillə vurarsa, cərimə verməlidir. Əgər bir adam özündən artıq bir adamın (yəni əyanın, kahinin) üzünə şillə vurarsa, o, öküz gönündən hazırlanmış qamçı ilə 60 dəfə qamçılanmalıdır. Mən, Hammurapi, ədalətli padşaham, bu qanunları mənə Günəş tanrısı bağışlamışdır. Babil mədəniyyəti Qədim Babil mədəniyyəti arxeoloji mənbələr əsasında öyrənilmişdir. Arxeoloqların aşkar etdiyi qədim qala divarları, məbədlər, sarayların qalıqları və gil lövhələr Babildə memarlığın inkişaf etdiyini sübut edir. Alimlər gil lövhələr üzərində, mixi yazılarında əks olunmuş əfsanələri, salnamələri, qanunları oxumuşlar. Babillilər qədim misirlilər kimi təqvim də yaratmışdılar. Babil darvazası, Babil qülləsi və Semiramidanın asma bağları Qədim Babil mədəniyyətinin nadir inciləri hesab olunur. Babil darvazası Babil qülləsi Semiramidanın asma bağları Qədim Babil dövləti Vahid qanunlar külliyyatı tərtib edilmişdi Semiramidanın asma bağları yaradılmışdı Ən qüdrətli hökmdarı Hammurapi olmuşdu Paytaxtı Babil şəhəri olmuşdu Mesopotamiyada yaranmışdı |