Anar İsayev Ramil Rəhimov

Suy sülaləsinin (586-618) əsasını qoydu. 
 
Çanan şəhərini dövlətin paytaxtı elan etdi. 
 
Ölkənin  cənubunda  hökmranlıq  edən  Çin 
sülaləsinin hakimiyyətinə son qoydu. 
 
Çin  imperiyasını  yenidən  bərpa  etdi,  ölkəni 
vahid dövlətdə birləşdirdi. 
Suy  sülaləsinin  ikinci  hökmdarı  Yan  Quanın 
hakimiyyəti  dövründə  ölkə  daxilində  yük  daşınmasını 
asanlaşdırmaq üçün uzunluğu 1700 km olan Böyük kanal 
çəkildi. 
 
Tan sülaləsinin hakimiyyəti (618-918) 
VII əsrin əvvəllərində 
(618-ci ildə) 
Çində hakimiyyət Tan sülaləsinin (618-918) əlinə keçdi. Tan sülaləsinin dövründə 
Tan imperatoru «Səma oğlu» adlandırılırdı. Tan sülaləsi Çini təqribən 300 il idarə etdi. 
 Tan sülaləsinin hakimiyyəti dövründə: 
 
Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi. 
 
Çin işğalçılıq siyasəti yeritdi. 
 
Koreya və Vyetnam Çinə tabe edildi. 
 
Çin  Böyük  İpək  yolunun  Çindən  Mərkəzi  Asiyayadək  uzanan  hissəsinə  nəzarəti  əlinə  keçirsədə,  ərəblərlə 
döyüşdə məğlub olduğu üçün bu nəzarəti  itirdi. 
Böyük  İpək  yolu  Çinin  Mərkəzi  Asiya  dövlətləri,  Azərbaycan,  İran  və  Bizansla  ticarət  əlaqələrini  möhkəmləndirdi. 
Lakin  751-ci ildə xilafət qoşunları  Çin ordusunu məğlub etdikdən sonra Böyük İpək  yolunun Mərkəzi  Asiyayadək uzanan 
hissəsinə  nəzarət  Çinin  əlindən  çıxdı.  Buna  baxmayaraq,  yenə  də  Çin  bu  yol  vasitəsilə  İran,  Mərkəzi  Asiya  və  Bizansla 
ticarət  əlaqələri    saxlayırdı. 
Çin  dəniz  vasitəsilə  Hind  okeanı  sahili  ölkələri  ilə,  d
axili  ticarətdə  isə  Böyük  kanaldan  geniş 
istifadə edirdi.
 
Bu dövrdə 
Çində ənənəvi olan çəltik, çay, şəkər qamışı, çini qablar, ipək istehsalı inkişaf  edirdi.  
 
 
 
 
 

 
75 
 
 
 
Türklər və Çin 
Erkən orta əsrlər dövründə də  şimaldan  türk xalqlarının Çinə hücumlarının arası kəsilmirdi. Dağınıq halda olan Çin bu 
hücumların  qarşısını  almaqda  çətinlik  çəkirdi.  I  Göytürk  hökmdarı  Muğan  xaqanın  (552-572)  dövründə    Çin  göytürklərdən 
asılı vəziyyətə düşdü. Lakin 588-ci ildə daxili ziddiyyətlər və hakimiyyət çəkişmələri nəticəsində I Göytürk imperatorluğu iki 
hissəyə - Şərqi və Qərbi Göytürk dövləti parçalandı. Bundan bir qərər sonra həmin dövlətlər Çindən asılı vəziyyətə düşdülər. 
VII  əsrin  80-ci  illərində  göytürklər  İltəris  (Qutluq)  xanın    başçılığı  altında  üsyan  qaldıraraq  yenidən  dövlət  yaratdılar.  
Qapağan xaqanın dövründə (692-716) göytürklər Çini yenidən məğlub edərək özlərindən asılı vəziyyətə saldılar. 
Göytürk dövlətinin yerində yaranan Uyğur xaqanlığı da Çini daimi təzyiq altında saxladı. Uyğur hökmdarı Moyon Çur 
xaqanın  dövründə  (745-759)  Çində    ərəblərlə  döyüşdə  məğlubiyyətdən  sonra  güclü  çəkişmələr  baş  verdi,  Çin  sərkərdəsi 
qanunsuz  olaraq Çində  hakimiyyəti  ələ  keçirdi.  Hakimiyyətdən uzaqlaşdırılan Çin imperatoru uyğurlardan kömək istədi.  Bu 
zaman  Moyon  Çur  xaqan  Çin  imperatoruna  hakimiyyəti  qaytarmaqda  kömək  etdi  və  Çinin  paytaxtını  tutub  devrilmiş  Çin 
imperatorunun  hakimiyyətini  bərpa  etdi.  Əldə  edilən razılığa  görə, Çin Uyğur dövlətinə hər il ipəklə bac verməli  idi.  Digər 
Uyğur  hökmdarı  Bögü  xaqanın dövründə    (759-779)  Çinin bütün ticarəti uyğurların  nəzarəti altına keçdi,  Çinə hücum edən 
tibetlilər darmadağın edildi. 
 
Sun sülaləsinin hakimiyyəti (960-1260) 
960-cı  ildə  Çində  hakimiyyətə  Sun  sülaləsi  gəldi. 
Sun 
sülaləsinin hakimiyyəti dövründə: 
 
Çində daim kəndli üsyanları baş verdi. 
 
Ölkə ərazisi qonşu dövlətlərin hücumuna məruz qaldı. 
 
Çingiz xanın qoşunları Şimali Çini tutdu.
 
 
Monqollar Çini tamamilə özlərinə tabe etdilər.
 
1215-ci  ildə  Böyük  Monqol  xanı  Çingiz  xanın  qoşunları 
Şimali  Çini  tutdu.  Monqollar  uzun  mübarizədən  sonra  Çini 
tamamilə  özlərinə  tabe  etdilər.  Çin  Monqol  imperiyasının  əsas 
hissəsi  oldu.  Monqol  imperatorluğunun  paytaxtı  hətta  Pekin 
şəhərinə köçürüldü.  
 
Min sülaləsinin  hakimiyyəti (1368-1644) 
XIV əsrin ortalarında Çində monqol əsarətinə qarşı üsyan 
- xalq hərəkatı baş verdi.  Xalq hərəkatı nəticəsində:
 
 
Monqollar  Çindən qovuldu. 
 
Hakimiyyətə Min sülaləsi gəldi. 
Min  sülaləsi  1368-1644-cü  illərdə  Çində  hakimiyyətdə 
oldu.  Min  sülaləsinin  hakimiyyətinin  ilk  dövründə  aşağıdakı 
tədbirlər həyata keçirildi: 
 
Monqol  feodallarından  alınmış  torpaqlar  kəndlilərə 
paylanıldı. 
 
Kəndlilər  üç  il  müddətinə  bütün  vergi  və 
mükəlləfiyyətlərdən azad edildi.
 
 
Tacirlər  və  sənətkarlardan  alınan 
vergilərin  miqdarı 
azaldıldı. 
Bütün bu tədbirlər XV əsrdə Çində təsərrüfatın inkişafına 
səbəb oldu. 
Min sülaləsi də digər Çin sülaləri kimi işğalçı yürüşlər həyata keçirdi. XVI 
əsrdə Min sülaləsinin işğalçı yürüşləri nəticəsində: 
 
İmperiyanın ərazisi xeyli genişləndi 
 
Suy sülaləsi 
(586-618)
 
 
Tan sülaləsi 
(618-918)
 
 
  Paytaxt Çanan şəhəri  oldu. 
  Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi. 
  Çin imperiyası yenidən bərpa edildi. 
  Böyük kanal çəkildi. 
 
  Çin yenidən vahid dövlətdə birləşdirildi. 
  Çin işğalçılıq siyasəti yeritdi. 
  Türklərlə mübarizə davam etdirildi. 
  Koreya və Vyetnam Çinə tabe edildi. 
 
 
 
Çində monqollara qarşı xalq 
hərəkatı 
 
 

 
76 
 
 
Koreya, Vyetnam və Tibet Çindən asılı vəziyyətə düşdü. 
Min sülaləsinin  dövründə  Çin imperiyasının ərazisinə müasir Çinin daxili əyalətləri və Mancuriya daxil idi.  
 
Min sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Çindən asılı vəziyyətə düşmüş dövlətlər 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vyetnam 
 
Tibet 
 
Koreya 
 
 
 

 
77 
 
Sasanilər imperiyası (226-651)  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sasanilər dövlətinin yaranması və işğalları 
İran ərazisində əvvəllər ardıcıl olaraq Midiya, Əhəmənilər və daha sonra Parfiya dövləti mövcud olmuşdur. 
III əsrin əvvəllərində Roma ilə Parfiya arasında uzun müddət davam edən müharibə Parfiya dövlətini zəiflətdi.  
Parfiya 
dövlətinin  zəifləməsi  ilə  yaranmış  əlverişli  vəziyyətdən  Fars  vilayətinin  hakimi  Ərdəşir  Babəkan  istifadə  etdi. 
Bu  zaman 
Sasanilər nəslindən olan I Ərdəşir Babəkan: 
 
Parfiya ordusunu məğlub edərək paytaxt Ktesifonu tutdu. 
 
226-cı ildə özünü şahənşah elan etdi və Sasanilər dövlətinin əsasını qoydu. 
Ərdəşir Babəkan  226-cı ildə Ktesifonda təntənəli şəkildə «şahlar şahı» titulunu qəbul etdi. 
Beləliklə,  Sasanilər  dövləti  yarandı  və  geniş  işğallara  başladı.  Xarəzm,  Xorasan,  Mərv  və 
Azərbaycan  dövləti  olan  Atropatena  Sasanilər  dövlətinə  qatıldı.  Sasanilərin  dövlət  quruluşu 
erkən feodal monarxiyası idi. Ölkəni şahənşah idarə edirdi. Ölkə əyalətlərə bölünürdü. Əyalətləri 
şəhrdarlar və mərzbanlar idarə edirdi. Onlar müharibəyə öz silahlı qüvvələri ilə gedir, mülki və 
hərbi işlərə başçılıq edirdilər. Şahdan sonra ikinci rəsmi şəxs ali maq (baş kahin) hesab olunurdu. 
Ölkənin rəsmi dini olan zərdüştlük dövlətin idarə olunmasında xüsusi rol oynayırdı. Zərdüştlüyün 
əsas mərkəzi Azərbaycanın (Atropatenanın) Qazaka şəhərindəki məbəd hesab olunurdu.  
 
İranda feodal münasibətlərinin meydana gəlməsi 
Sasanilər  dövlətinin  yaranması  feodal  münasibətlərinin  meydana  gəlməsini 
sürətləndirdi. Ölkədə feodal münasibətləri III-V əsrlərdə yarandı. Sasani şahları hakimiyyətin 
dayaqlarını  möhkəmlətmək,  ucqar  əraziləri  qorumaq  üçün  hərbçilərə  torpaq  sahələri 
paylayırdılar. 
Sasanilərdə feodal torpaq mülkiyyətinin iki forması mövcud idi:
 
 
Dastakert – iri feodallara məxsus əsas irsi torpaq mülkiyyət forması idi. 
 
Xostak - orta və xırda feodallara məxsus şərti torpaq mülkiyyət forması idi. 
Geniş  torpaq  sahəsinə  (dastakertə)  sahib  olan  iri  feodallar  -  patriklər,  xidmət 
müqabilində  verilən  torpaq  (xostak)  sahibi  olan  orta  və  xırda  feodallar  -  azadlar  adlanırdı. 
Azadlardan  ibarət  süvari  qoşun  ordunun  əsasını  təşkil  edirdi.  Vergini  və  borcunu  ödəyə 
bilməyən kəndlilər asılı kəndlilərə çevrilirdilər.
 Ölkədə natural təsərrüfat  hakim idi.
 
Feodal  münasibətləri  dini  idarələri  də  əhatə  edirdi.  Dini  ibadət  üçün  vergi  verilirdi. 
Kahinlərin  əlində  çoxlu  torpaq  və  kəndli  toplanmışdı.
  Məbəd  və  nüfuzlu  din  xadimlərinin 
əlində iri torpaq sahələri cəmləşmişdi.
 
Sasanilər dövründə əsas vergilər aşağıdakılar idi: 
 
Xaraq - kəndlililərin məhsulun 1/3-nə qədərini təşkil edən torpaq vergisi idi. 
 
Gezit - 20-dən 50-yaşa qədər bütün əhalinin ödədiyi vergi idi. 
 
Bac - sənətkar və tacirlərdən alınan vergi idi.
.
 
Ölkədə  vergi  sistemini  qaydaya  salmaq  məqsədilə  Sasani  şahı  I  Xosrov  (531—579)  islahat  keçirmişdi.  İslahatlar 
nəticəsində vergi sistemi nizama salındı. 
 
 
 

 
78 
 
 
Mani təlimi. Məzdəkilər hərəkatı 
III  əsrdə  Arşakilər  sülaləsinə  mənsub  olan  Mani  İranda  öz  təlimini  yaymağa 
başladı.  Bu  təlim  xristian,  zərdüşt  və  buddizm  dinini  özündə  birləşdirmişdi. 
Mani 
təliminə görə işıq və qaranlıq (nur və zülmət) arasında daim mübarizə gedir. Manilik 
qısa müddətdə geniş ərazilərə yayıldı. Sasani şahı maniliyin hakimiyyət üçün təhlükəli 
olduğunu görüb, Manini edam etdirdi, manilərin təqibi gücləndirildi. 
481-ci  ildə  İranda  yeni  bir  hərəkat  -  məzdəkilər  hərəkatı  başladı.  Hərəkatın 
rəhbəri  ali  maq  Məzdək  Ktesifonda  çıxış  edib,  ədalətli  cəmiyyət  qurulmasını  tələb 
etdi.  O  bütün  nemətlərin  insanlar  arasında  bərabər  bölüşdürülməsini  təbliğ  edirdi. 
Sasani  şahı  I  Qubad  (488-531)  mərkəzi  hakimiyyəti  möhkəmlətmək  məqsədilə 
məzdəkilərin xalq arasındakı nüfuzundan istifadə etdi. 
I  Qubad  hakimiyyətini  möhkəmləndirdikdən  sonra  məzdəkilərin  təqibinə 
başladı. 529-cu ildə Məzdək edam edildi, onun tərəfdarlarına isə qanlı divan tutuldu. 
 
 
 
 
 
 
Sasanilər dövlətinin Ağ hunlarla müharibələri 
V  əsrdə  Sasani  imperiyası  şərqdə  sərhəd  qonşusu  və  əsas  rəqibi  Ağ  hun  dövləti  idi.    Bu  dövrdə  hunlar  tez  tez  İran 
üzərinə  yürüşlər  edirdilər.  Ağ  hun  hökmdarı  Ağsuvar  xanın  dövründə  hunlar
  430-cu  ildə  Sasanilərə  sarsıdıcı  zərbələr 
endirdilər. V əsrin ikinci yarısından Sasanilər Ağ Hun imperatorluğundan asılı vəziyyətə düşdü və  Ağ Hun imperatorluğuna 
illik  bac  verməyə  başladı. 
Göytürk  xaqanı  İstəmi  xaqan  Ağ  hunlara  qarşı  ittifaq  bağlamaq  təklifi  ilə  Sasanilər  dövlətinə 
müraciət  etdi.  Sasani  hökmdarı  Xosrov  Ənuşirəvan  (531-579)    ağ  hunlara  (eftalitlərə)  qarşı  birgə  çıxış  etmək    barədə 
Göytürk  xaqanı  İstəminin  təklifini  məmnunluqla  qəbul  etdi.  567-ci  ildə  Xosrov  Ənuşirəvanın  və  İstəmi  xaqanın  birləşmiş 
qüvvələri Ağ hunlar üzərinə yürüşə başladılar. Nəticədə Ağ hunlar məğlub oldular və onun torpaqları göytürklər və sasanilər 
arasında bölüşdürüldü.
 
 
Sasanilər dövlətinin zəifləməsi və süqutu 
VI əsrdə Sasani dövləti Göytürk imperatorluğu ilə birləşib Ağ hunları məğlub etsə də, ölkə zəifləməkdə davam edirdi. 
Xüsusilə Bizansla aparılan müharibələr Sasanilər dövlətinin bütün qüvvəsini tükəndirdi. Bizans Xəzər xaqanlığının köməyi ilə 
Sasani dövlətini məğlub etdi. Sasanilər Bizansla sülh bağlamağa məcbur oldu. VII əsrin 30-cu illərində Sasanilər dövləti yeni 
bir  təhlükə  ilə  -  Ərəb  dövlətinin  hücumu  ilə  qarşılaşdı.  Bizans  və  Xəzər  xaqanlığı  ilə  müharibələr  nəticəsində  zəifləmiş 
Sasanilər dövləti bu zaman ərəblərə qarşı ciddi müqavimət göstərə bilmədi və 651-ci ildə Sasanilər dövləti süqut etdi.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sasanilər Cənubi Qafqazı tutdu 
 
Sasanilər dövləti yarandı 
 
 
Çin bir neçə dövlətə parçalandı 
 
Manilik hərəkatı meydana gəldi
 
 
III  
əsr  
 
 

 
79 
 
Qafqaz xalqları 
 
 
 
 
Qafqaz xalqları Erkən feodalizm dövründə 
Erkən orta əsrlər dövründə işğallara məruz qalmış Qafqaz bir çox dövlətlər üçün hərbi-strateji və iqtisadi əhəmiyyət 
kəsb edirdi. Bu dövrdə feodal dağınıqlığı və dini müxtəliflik Qafqaz xalqlarının düşmənə qarşı müqavimətini zəiflədirdi. 
Ərəb işğalları Qafqaz xalqlarının həyatını dəyişdi. Bir çox xalqlar İslam dinini qəbul etdi. Onların mədəniyyətində 
mühüm dəyişikliklər baş verdi. Ərəb xilafəti iki əsrdən artıq Qafqazı idarə etdi. Xilafət zəifləyib dağıldığı dövrdə burada 
bir neçə  müstəqil dövlət  yarandı.  Azərbaycanda  (keçmiş  Albaniya  və  Atropatena  dövlətlərinin  ərazisində)  Şirvanşahlar, 
Sacilər,  Salarilər,  Şəddadilər,  Rəvvadilər,  Şəki  hakimliyi,  Tiflis  əmirliyi,  Dərbənd  əmirliyi  kimi  dövlətlər  yarandı. 
İndiki Gürcüstan ərazisində isə Abxaziya, Kartli-Kaxetiya çarlıqları, Tao-Klarceti knyazlığı yarandı. VIII əsrin 30-cu 
illərində  yaranmış  Tiflis  müsəlman  əmirliyi  varlığını  XII  əsrin  əvvəllərinədək  qoruyub  saxladı.  Ərəb  xilafətinin 
süqutundan  sonra  Azərbaycan  torpaqları  Sacilər  sülaləsinin  hakimiyyəti  dövründə  ilk  dəfə  vahid  dövlət  halında 
birləşdirildi. 
 
Qafqaz xalqları Klassik feodalizm dövründə 
XI əsrin əvvəllərində  gürcü  torpaqları vahid dövlətdə birləşdirildi. Bu dövrdə səlcuq türklərinin  Qafqaza axınları 
baş  verdi.  Cənubi  Qafqaz  və  Dağıstan  Böyük  Səlcuq  imperatorluğunun  tərkibinə  qatıldı.  Sonralar  Səlcuq  imperator-
luğunun  zəifləməsindən  istifadə  edən  gürcü  çarı  IV  David  (1089-1125)  təcavüzkar  siyasət  yeritməyə  başladı.  Onun  
məqsədi Azərbaycanın qərb torpaqlarını işğal etmək idi. Gürcü çarı Bizansla ittifaqa nail olub səlcuqlara qarşı mübarizəyə 
başladı. Nəticədə Tiflis, Dəbil və Ani kimi müsəlman şəhərləri gürcülər tərəfindən  işğal edildi. 
XIII  əsrdə  Qafqaza    monqol  yürüşləri  başladı.  Monqol  yürüşləri  nəticəsində  Qafqaz  Hülakü  imperatorluğunun 
tərkibinə qatıldı. Şimali Qafqaz Hülakü və Qızıl Ordu dövlətləri arasında bölüşdürüldü. 
XIV  əsrin  80-ci  illərində  Qafqaz  Teymurilər  tərəfindən  işğal  olundu.  Çox  keçmədən  Teymuri  imperatorluğu 
parçalandı, onların Qafqazda mövqeyi zəiflədi. 
XV  əsrin  sonlarında  Gürcüstanda Kartli, Kaxetiya və İmeret  çarlıqları kimi  müstəqil  feodal  dövlətləri  meydana 
gəldi.  Hücumların  dayanması  və  siyasi  sabitliyin  yaranması  Qafqazda  təsərrüfatın  inkişafına  müsbət  təsir  göstərdi.  XV 
əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan bütün Cənubi Qafqazın, Yaxın və Orta 
Şərqin  hərbi-siyasi  tarixində  mühüm  rol  oynadı.  XV  əsrin  sonlarında  bütün  Azərbaycan  torpaqlarının  vahid 
mərkəzləşdirilmiş dövlət halında birləşdirilməsi üçün tarix şərait yarandı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
80 
 
Ərəblər. Ərəb Xilafəti 
 
Ərəblərin yaşadığı ərazi. Köçəri bədəvilərin həyat tərzi 
Ərəblərin  vətəni  Asiya  qitəsinin  cənub-qərbi,  Asiya,  Afrika  qitələri  və  Aralıq  dənizinin  qovuşduğu    Ərəbistan 
yarımadası  idi
.  Əsasən  səhralar  və  vahələrdən  ibarət  olan 
Ərəbistan  yarımadasının    cənubunda  su  və  yağış  bol  olurdu. 
Səhrada leysan yağışlarından sonra müvəqqəti suyu olan quru dərə vadi adlanırdı. 
Ölkənin cənubunda yağıntıların bolluğu 
əkinçiliyə  şərait  yaradırdı.  Buna  görə  də  əhalinin  sıxlığı  cənubda  daha  çox  idi. 
Yarımadanın  şimalında    və  mərkəzində 
əhali  çox  az  məskunlaşmışdı.  Burada  onlar  maldarlıqla  məşğul  olur,  dəvə,  qoyun  və  at  saxlayırdılar.  Ərəbistan 
yarımadasının şimalında  yaşayan köçəri ərəblər bədəvi (çöllülər) adlanırdı. 
Susuz səhralara davam gətirən dəvə ən yaxşı 
«Yük gəmisi» idi. Ona görə də onu səhra gəmisi adlandırırlar.
 
İslamdan öncə ərəblər ibtidai icma quruluşunda - qəbilələr halında yaşayırdı. Hər bir qəbiləni 
qəbilə başçısı idarə 
edirdi. Zaman keçdikcə qəbilələr tayfalar şəklində birləşməyə başladılar. 
 
İslam dininin meydana gəlməsi (610) 
610-cu  ildə  İslam  dini  meydana  gəldi. 
Ərəblərdə  yeni  dinin  meydana  gəlməsi  Məhəmməd  Peyğəmbərin  adı  ilə 
bağlıdır. 
Bu dini qəbul edənlər müsəlman adlandırılırdı.
 
Müqəddəs kitabı «Qurani-Kərim» olan İslam dini sonuncu  səmavi din idi. Ərəblər İslam dininin qəbulu sayəsində 
tərəqqiyə qovuşdu. Onların  həyatı tamamilə dəyişdi. İslam ərəb xalqına cəmiyyət qanunlarını, dövlət qurmağı və onu idarə 
etməyi öyrətdi. Ərəblər İslam dəyərlərini qərbdə Atlantik okeanına, şərqdə Çinə qədər geniş ərazidə yaydılar. 
QEYD:
 Məhəmməd Peyğəmbər 610-cu ildə 40-yaşında İslam dinini təbliğ etməyə başladı. İslam dininin müqəddəs 
kitabı olan 
«Quran» 
sözünün mənası, oxumaq, tələffüz etmək deməkdir. Bu müqəddəs kitab 114 surədən (fəsil, bölmə) 
ibarətdir.  Onun  hər  cümləsi  və  yaxud  cümlənin  bir  hissəsi  ayə  adlanır.  İslamı  qəbul  edən  hər  bir  insan  5  şərtə  əməl 
etməlidir. 
 
Ərəb dövlətinin yaranması (630) 
Məhəmməd  Peyğəmbər  İslam  dinini  qəbul  etmiş  tərəfdarları  ilə  o  dövrdə 
ticarət 
mərkəzi  olan 
Məkkədə  müsəlman  icmasını  yaratdı.  Məhəmməd  Peyğəmbər  İslam  dinini 
Məkkədə  çətinliklə  yayırdı.  Odur  ki,  maneələri  aradan  qaldırmaq  üçün    O,  622-ci  ildə 
Məkkədən  Mədinəyə  köçdü.  Məhəmməd  Peyğəmbərin    622-ci  ildə  Məkkədən  Mədinəyə 
köçməsi  ilə  Hicri  tarixi  başlayır. 
630-cu  ildə 
Məhəmməd  Peyğəmbər 
Məkkədə  Ərəb 
dövlətini  yaratdı. 
Məhəmməd  Peyğəmbər  (630-632)  yeni  dinin  və  dövlətin  başçısı  oldu.
 
Peyğəmbərin 
vəfatından sonra dövləti xəlifələr idarə etməyə başladılar. 
 
 
 
Ərəb tarixinin dövrləşdirilməsi 
 
 
 
Xəlifələr dövrü (632-661) 
Məhəmməd Peyğəmbər vəfat edəndən sonra dövləti Peyğəmbərin müavinləri – xəlifələr idarə etməyə başladılar. 
Bu 
dövlətin başçılarına xəlifə, yəni Peyğəmbərin davamçısı deyirdilər. 632-ci ildən başlayaraq 661-ci ilədək ölkəni bir-birinin 
ardınca xəlifə Əbu 
Bəkr, Ömər, Osman və Əli idarə etdilər. Xəlifələr dövründə: 
 
Ərəb işğalları genişləndi, Bizans və İran (Sasani) torpaqları işğal edildi. 
 
Ərəblər Bizansın bir çox ərazilərini ələ keçirdilər və Şimali Afrikaya yiyələndilər. 
 
 Ərəblər Sasanilər dövlətinin varlığına son qoydular. 
 
Ərəblər yürüşləri Şərqdə Hind çayı vadisinə qədər davam etdi. 
 
Ərəb xilafəti Atlantik okeanından Hindistan və Çinədək olan geniş əraziləri özünə birləşdirdi. 
QEYD:
  Ərəblərin  Bizans  və  İran  torpaqlarını  asanlıqla  işğal  etməsinin  səbəbi  həmin  dövrdə  Bizans  və  Sasanilər 
dövlətinin bir biri ilə müharibələrdə  zəifləməsi idi. 
III dövr – Abbasilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (750-1258) 
 
II dövr - Əməvilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü (661-750)
 
 
 
I dövr -  Peyğəmbərin (630-632) və 4 xəlifənin dövrü (630-661) 
 
Ərəb dövləti 
(630-1258)
 
0
10