Anar İsayev Ramil Rəhimov

Şad  - xaqanlıqda ən yüksək əyan titulu  idi. 
 
 
Uyğur xaqanlığı (744-842) 
 
 
 
Uyğur imperatorluğunun yaranması. Qutluq Bilgə Gül xaqan (744-745) 
744-cü  ildə  Göytürk  imperatorluğu  dağıldıqdan  sonra  Qutluq  Bilgə  Gül  xaqan  Uyğur 
xaqanlığının əsasını qoydu. 
Qutluq Bilgə Gül xaqan hakimiyyəti dövründə:
 
 
Doqquz oğuz tayfalarını  On uyğur ilə birləşdirərək Uyğur dövlətini yaratdı. 
 
Ordu şəhərini Uyğur imperatorluğunun paytaxtı etdi. 
 
Uyğur dövlətini geniş ərazini əhatə edən imperatorluğa çevirdi. 
 
Dövlətin  ərazisi  şərqdə  Altaydan  Mancuriyaya,  cənubda  Qobi  səhrasına  qədər  torpaqları 
əhatə edirdi. 
QEYD:
 
Uyğur sözünün mənası “müttəfiq”,  “uyuşan” deməkdir.
 
 
Moyon Çur xaqanın hakimiyyəti (745-759) 
745-ci ildə Qutluq Bilgə Gül  xaqan vəfat etdi. Onun  yerinə oğlu Moyon Çur  xaqan (745-759)  keçdi.  Moyon Çurun 
hakimiyyəti  zamanı  Çində  ərəblərlə  döyüşdə  məğlubiyyətdən  sonra  güclü  çəkişmələr  baş  verdi,  Çin  sərkərdəsi  qanunsuz 
olaraq  Çində  hakimiyyəti  ələ  keçirdi.  Hakimiyyətdən  uzaqlaşdırılan  Çin  imperatoru  uyğurlardan  kömək  istədi.  Bu  zaman 
Moyon  Çur  Çin  imperatoruna  hakimiyyəti  qaytarmaqda  kömək  göstərdi  və 
Çinin  paytaxtını  tutub  devrilmiş  Çin 
imperatorunun hakimiyyətini bərpa etdi. Əldə edilən razılığa görə, Çin Uyğur dövlətinə hər il ipəklə bac verməli idi. 
 
QEYD:
  Çini  özündən  asılı  vəziyyətə  salmaları  I  Göytürk  imperatoru  Muğan  xaqanın  və    Uyğur  xaqanı  Moyon  Çur 
xaqanın fəaliyyətində oxşar cəhət təşkil edir. 
 
 
 
Qutluq Bilgə Gül xaqan 

 
68 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bögü xaqanın hakimiyyəti (759-779) 
Moyon Çur xaqandan sonra onun oğlu Bögü xaqan hakimiyyəti ələ keçirdi. Bögü xaqanın dövründə: 
 
Çinin bütün ticarət əlaqələri uyğurların əlinə keçdi. 
 
Çinə hücum edən tibetlilər darmadağın edildi.
 
QEYD:
 762-ci ildə tibetlilər Çinə basqın edərkən Bögü xaqan Çin kimi zəngin bir ölkəni itirməmək üçün mübarizəyə 
başlamış və bu mübarizədə qalib gəlmişdi.  
 
Bağa Tarkan xaqanın hakimiyyəti (779-789) 
Bögü  xaqandan sonra  Bağa Tarkan  xaqan  hakimiyyətə  gəldi.  Bağa  Tarkanın dövründə  Uyğur  xaqanlığı gücləndi və  
iqtisadiyyatı daha da yüksəldi.
  Lakin IX əsrin birinci yarısından başlayaraq Uyğur xaqanlığı zəifləməyə başladı. 842-ci ildə 
qırğızların üsyanı nəticəsində Uyğur dövləti  süqut etdi.
 
 
Uyğur xaqanları 
 
 
 
 
Uyğur xaqanlığının iqtisadi həyatı 
Çətin  coğrafi  şəraitə  baxmayaraq,  uyğurlar  zəngin 
təsərrüfat  həyatına  malik  idilər.  Maldarlıq  və  əkinçilik 
təsərrüfat  həyatında  mühüm  yer  tuturdu.  Sənətkarlığın 
dəmirçilik,  zərgərlik,  toxuculuq,  xüsusilə  xalçaçılıq  sahəsi 
inkişaf  etmişdi.  Böyük  İpək  yolu  buradan  keçdiyi  üçün  bir 
çox  ölkələrlə  ticarət  əlaqələri  qurulmuşdu.  Uyğurlar  böyük 
şəhərlər  (
Qarabalasqun,  Beşbalıq,  Qaraxoca,  Qaşqar, 
Xotan, Yarkənd, Turfan, Qaraşar, Ağsu və.s)  
salmışdılar. 
Şəhərlər arasında çoxlu  yollar çəkilmişdi. Bu yollardan  indi 
də  istifadə  edilir.  Uyğurlar  avropalılardan  xeyli  əvvəl  kağız 
istehsal  etmiş  və  mətbəə  yaratmışdılar.  Onlar  kitab  çap 
edirdilər. Uyğurların özünəməxsus əlifbası da olmuşdur.  
QEYD:
  Hazırda  uyğurların  əksəriyyəti  Çinin  Sintszyan-
Uyğur əyalətində yaşayır. 
 
 
 
Uyğur  dövlətini  yaratdı,  Ordu  şəhərini  Uyğur  imperatorluğunun  paytaxtı 
etdi, Uyğur dövləti imperatorluğa çevrildi. 
 
Çinin  paytaxtını  ələ  keçirərək  imperatorun  hakimiyyətini  bərpa  etdi,  Çin 
uyğurlardan asılılığı qəbul etdi. 
 
Uyğur  dövlətinin  Çin  üzərində  nüfuzunu  artırdı,  uyğurlar  Çinin  bütün 
ticarətini öz nəzarəti altına aldı, Çinə hücum edən tibetlilər  məğlub edildi. 
 
Bögü xaqan (759-779) 
 
Moyon Çur (745-759) 
 
Qutluq Bilgə  (744-745) 
 
Bağa Tarkan  (779-789) 
 
Uyğur xaqanlığı gücləndi,  iqtisadiyyatı daha da yüksəldi. 
 
II Göytürk 
 
I Göytürk 
 
Uyğur 
 
Böyük Hun 
 
Çinə qarşı mübarizə aparmış türk dövlətləri 
 
 

 
69 
 
Oğuz dövləti 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oğuz dövlətinin yaranması 
Uyğur dövləti dağıldıqdan bir qədər sonra  Seyhun çayı və Xəzər dənizi arasında yerləşən türk boyları birləşib tarixi 
mənbələrdə Oğuz dövləti və ya Yabqu dövləti kimi qeyd olunan dövlət yaratdılar. X əsrdə yaranmış Oğuz dövlətinin  mərkəzi 
Yenikənd şəhəri idi. Oğuz dövlətinin idarəetmə sistemi belə idi: 
 
Yabqu  - dövlət  başçısı hesab edilirdi. 
 
Subaşı   -  orduya  başçılıq  edir,  yabqudan  sonra  ən 
səlahiyyətli şəxs idi. 
 
Gülərgin  yabqunun vəkili sayılırdı. 
 
Divan - Dövlət başçısının yanında fəaliyyət göstərən 
orqan idi. 
 
Təhsildar - Şəhərlərdən vergiyığan məmurlar idi. 
Oğuz dövlətində ordunun əsasını atlı qoşun təşkil edirdi. 
 
Oğuzların İslam dinini qəbul etməsi.  
İslam dinini qəbul edənə qədər oğuzlar Göy tanrıya inanırdılar. 950-ci ildə oğuzlar İslam dinini qəbul etdilər. Bu dini 
qəbul  edən  oğuzları  türkmən  adlandırmağa  başladılar.  Tezliklə  İslam  dini  oğuzlar  arasında  hakim  dinə  çevrildi.  Oğuzların 
İslam dinini qəbul etməsinin böyük əhəmiyyəti var idi. Belə ki, oğuzlar İslam dinini qəbul etdikdən sonra: 
 
Türk xalqlarının mədəniyyəti daha da inkişaf etdi. 
 
İslam və türk ənənələri birləşdi. 
 
Oğuz dövlətinin süqutu. Oğuz axınları 
Daxili  çəkişmələr  nəticəsində  Oğuz  dövləti    zəiflədi.  Bu  vəziyyətdən  istifadə  edən  qıpçaqlar  1000-ci  ildə  Oğuz 
dövlətinin varlığına son qoydular. Dövlət süqut etdikdən sonra  müxtəlif istiqamətlərə oğuzların yeni axınları başladı. Onların 
bir hissəsi Qara dənizin şimalında məskunlaşdı, digər qismi isə İran, İraq, Azərbaycan və Anadoluya yayıldı. 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
70 
 
Avar xaqanlığı (558-803) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Avarların Şərqi Avropaya yürüşü 
552-ci ildə 
Göytürklər Jujan dövlətinin varlığına son qoyduqdan sonra jujanların bir qismi qərbə çəkildi və Qafqazda 
məskən saldılar. 
Jujan dövləti dağılarkən qərbə çəkilən jujanlar “avar” adlanmağa başladı. Türkcə avar sözü “dirənən, qarşı 
gələn”  mənasını  verir.
 
Avarlar  az  sonra 
Qafqazdan  köçərək  Şərqi  Avropaya  getdilər  və 
Şərqi  Avropanın  türk  xalqları  ilə 
qaynayıb  qarışaraq  burada    Avar  dövlətini  yaratdılar.  Avar  xaqanlığının  yaranmasında  və  möhkəmlənməsində  hun,  sabir, 
oğuz və.b türk tayfaları yaxından iştirak etmişdilər.
 
 
Avar xaqanlığının yaranması 
Avar tayfaları 
Şərqi Avropada 
558-ci ildə Bayan xaqanın başçılığı ilə Avar dövlətini yaratdılar. VI əsrin sonlarında, 
hökmdar Bayan xaqanın hakimiyyəti dövründə:  
 
Bizans avarlara vergi verməyə başladı.
 
 
Alman və slavyan tayfalarının bir hissəsi avarlardan asılı hala düşdü. 
 
Avar dövləti güclü imperatorluğa çevrildi. 
VI əsrin sonlarında, 
hökmdar Bayan xaqanın hakimiyyəti dövründə  
artıq imperatorluğa çevrilmiş Avar xaqanlığının 
ərazisinə  indiki Macarıstanın, Çexiyanın, Slovakiyanın,    Avstriyanın və Almaniyanın cənub bölgələrinin  bir hissəsi  daxil 
idi. 
Göründüyü kimi,  Avar xaqanlığının ərazisinə Şərqi və Qərbi Avropanın böyük hissəsini əhatə edirdi. 
 
Konstantinopolun mühasirəsi 
Avar  xaqanlığı  Bizansla  qonşu  olduqdan  sonra  onun  Bizans  üzərinə  hücumları  artdı.  Avarlar  Sasanilərlə  birlikdə  iki 
dəfə Konstantinopolu mühasirəyə aldılar.  626-cı ildə Konstantinopolu
n ikinci mühasirə zamanı avarlar məğlub olaraq şimala 
çəkildilər. Avarların bu məğlubiyyətinin səbəbi  onların donanmamasının olmaması idi. 
 
Beləliklə, 
Konstantinopolun 
hər 
iki 
mühasirəsi  avarlar  üçün  uğursuz  oldu.  Bu 
uğursuzluqdan sonra: 
 
Avar xaqanlığının qüdrəti sarsıldı. 
 
Hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı.
 
 
Avar  xaqanlığına 
tabe  olan  xalqların 
üsyanı baş verdi.
 
Bu  amillər 
Avar  xaqanlığının 
zəifləməsinə 
səbəb oldu
.  
 
 
 
 
 
 
 
Avarların Konstantinopolu  mühasirəyə alması (qədim şəkil) 
 

 
71 
 
Avar xaqanlığının zəifləməsi və süqutu 
Avar xaqanlığının süqutunun əsas səbəbi əsasən aşağıdakı amillərlə bağlı olmuşdur: 
 
Xaqanlığa tabe olan xalqların üsyanları. 
 
Hakim təbəqənin hakimiyyət uğrunda mübarizəsi. 
Üsyanlar yatırılsa da, Avar xaqanlığına güclü zərbə vuruldu. Avarlara növbəti zərbəni bulqarlar vurdu. Belə ki, 
Bulqar 
dövlətinin  başçısı  Kubrat  xan  avarlardan  ayrılan  bəzi  türk  tayfalarını    öz  elinə  birləşdirdi.  O,  avarları  Qara  dənizin  şimal 
sahillərindəki ərazilərdən və Dnepr çayının aşağı axarlarından sıxışdırıb çıxardı.
 
Avar xaqanlığının varlığına isə franklar son qoydular. 
VIII əsrin sonlarında Avar xaqanlığı ilə Frank dövləti arasında 
uzunsürən müharibə başlandı. Avar-frank müharibələri nəticəsində: 
 
Franklar avarların Pannoniya ərazisini tutdular. 
 
803-cü ildə
  Avar dövləti süqut etdi.
 
Avar imperatorluğu  süqut etdikdən sonra avarlar Balkan yarımadasına, Macarıstanın şərq vilayətlərinə səpələnərək 
xristianlaşdılar  və  yerli  əhali  içərisində  əriyib  getdilər. 
Hazırda  Şimal-Qərbi  Azərbaycanda  və  Dağıstanda  yaşayan  avarlar 
qədim avar türklərinin nəsilləri hesab olunur.
 
 
 
 
Bulqar dövləti 
 
 
 
Böyük Bulqar dövləti (630-665). Kubrat xan 
Qərbi Göytürk xaqanlığı süqut etdikdən sonra Şərqi Avropa düzənliklərində iki dövlət formalaşmışdı: 
 
Qara dəniz ətrafında Böyük Bulqar dövləti (630-665). 
 
Xəzər dənizinin şimal ərazilərində Xəzər xaqanlığı (634-965). 
Bulqar  dövləti  yarandığı  vaxtdan  güclü  siyasi  qüvvəyə  çevrilmişdi.  Lakin  dövlətin  əsasını  qoymuş Kubrat  xanın 
vəfatından 
sonra  Böyük  Bulqar  dövləti  zəiflədi
  və  onun  oğulları  arasında  hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  başladı.  Bu  zaman 
xəzərlər  yaranmış  fürsətdən  istifadə  edərək  bulqarlar  üzərinə  hücum  etdilər.  660-cı  ildə  xəzərlərlə  bulqarlar  arasında  baş 
vermiş döyüş nəticəsində: 
 
Xəzərlər qalib gəldilər. 
 
Bulqarların bir hissəsi xəzərlərin hakimiyyətini qəbul etdilər. 
Bulqarların digər bir hissəsi isə Kubrat xanın oğlu Asparux xanın başçılığı ilə Dunay ətrafına çəkildi.  
Beləliklıə, Böyük Bulqar dövləti iki hissəyə parçalandı: 
 
Volqa Bulqar türk dövlətinə. 
 
Dunay Bulqar türk dövlətinə. 
QEYD:
 
Bulqar  sözünün  mənası  ―qarışmaq”  deməkdir.  Qara  dənizin  şimal  sahillərində  və  Şimali  Qafqazda 
məskunlaşan və oğuz türk qupuna daxil olan onoqurlar, sarıqurlar, utruqurlar, kutuqurlar hun türkləri ilə qarışaraq bulqar 
adlanmağa başladılar. 
 
 
 
Dunay Bulqar dövləti 
İdil Bulqar dövləti 

 
72 
 
Volqa (İdil) Bulqar türk dövləti (665/965-1236) 
Volqa (İdil) Bulqar türk dövləti  Orta Volqaboyu və Aşağı Kama çayı sahillərində yaşayan türk tayfalarının yaratdığı 
ilk  türk  dövləti  idi.  Volqa  Bulqar  dövlətinin  qurucusu  Kubrat  xanın  oğlu  Baqi  Bayan  xan,  paytaxtı  isə  Bulqar  şəhəri  idi. 
Bulqarlar uzun müddət xəzərlərin tabeliyində olmuş, onlara vergi vermişdilər. 965-ci ildə Xəzər xaqanlığı dağıldıqdan sonra 
bulqarlar yenidən müstəqil oldular. 
 
Yaxşı inkişaf etmiş Bulqar, Bilyar, Suvar şəhərləri sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri hesab edilirdi. Burada sənətkarlıq, 
xüsusilə  də  dəmirçilik  yaxşı  inkişaf  etmişdi.  Sənətkarlar  gil,  mis,  gümüş  və  qızıldan  bəzək  əşyaları  hazırlayırdılar.  Bulqar 
xanlarının adından pul kəsilirdi. Kəndlilərin əksəriyyəti azad torpaq sahibi idi. Yaşadıqları ərazinin əlverişli coğrafi mövqeyi 
bulqarlara  Volqanın  cənubunda  yaşayan  xalqlarla  bərabər,  Cənubi  Qafqaz,  Mərkəzi  Asiya  və  başqa  ölkələrlə  ticarət  etməyə 
imkan yaradırdı. Bulqarlar taxıl, xəz-dəri, sənətkarlıq məmulatları ixrac edirdilər.  
Volqa Bulqar türkləri İslam dini  qəbul etmiş ilk türk tayfalarından biridir. Bulqar xanı hətta Abbasi xəlifəsindən  İslam 
dinini öyrənməyə kömək etmək üçün alimlərin göndərilməsini xaiş etmiş, xəlifə də bir qrup alimlər göndərmişdi.
 
Monqolların Şərqi Avropaya yürüşü zamanı İdil (Volqa) Bulqar türk dövləti təhlükə altına düşdü. 
1236-cı ildə
 monqollar 
Volqa (İdil) Bulqar türk dövlətinin
 varlığına son qoydular.  
 
Dunay Bulqar türk dövləti (679-864). Asparux xan 
679-cu ildə Dunay Bulqar türk dövlətinin qurucusu Asparux  xan Bizansı 
məğlub  edərək  Cənub-Şərqi  Avropada  müstəqil  Bulqar-türk  dövlətini  qurdu. 
Həmin ildə Bizansla Asparux xan arasında imzalanan müqaviləyə əsasən: 
1. 
Bizans imperiyası 
Bulqar-türk dövlətinin müstəqilliyini tanıdı. 
2. 
Bizans Bulqar-türk dövlətinə xərac verməli oldu. 
Dunay  Bulqar  türk  dövlətinin  paytaxtı  əvvəlcə  Pliska  sonra  isə  Preslav 
şəhəri olmuşdur. 
Bulqar dövlətini bütün hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmiş xan 
idarə  edirdi.  Ölkənin  şəhərləri  bir  sıra  dövlətlərlə  ticarət  əlaqələri  saxlayırdı.
 
Ə
halisi,  əsasən,  əkinçiliklə  məşğul  olurdu.  Bağçılıq  və  maldarlıq  da  inkişaf 
etmişdi.  
Bulqar  türk  dövlətinin  xarici  siyasətində  öz  ərazilərində  müstəqil  türk 
dövlətinin olması ilə razılaşmaq istəməyən  Bizans imperiyası ilə münasibətlər 
xüsusi yer tuturdu. 
IX  əsrin  birinci  yarısı  Bulqar  türk  dövlətinin  ən  parlaq  dövrü  idi.  Bu 
dövrdə yeni şəhərlər salındı, suvarma şəbəkələri yaradıldı. Şərqi Avropada olan 
yeganə duz mədənləri də bulqarlara məxsus idi. 
Omurtaq  xanın  dövründə  dövlət  öz  qüdrətini  saxlasa  da  Boqoris  xanın  dövründə  zəifləməyə  başladı. 
864-cü  ildə 
Bulqar  türk  dövlətində
  xristianlıq  dövlətin  rəsmi  dini  elan  edildi. 
Bulqar türk dövlətində
  xristianlıq  dövlətin  rəsmi  dini  elan 
edilməsi nəticəsində: 
 
Ölkənin ərazisinə slavyanların çoxsaylı axınları daha da artdı. 
 
Bulqarlar slavyanlaşaraq öz varlıqlarını itirdilər. 
 
Mərkəzi Avropada yaranmış daha bir türk birliyinin varlığına son qoyuldu. 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
73 
 
Xəzər xaqanlığı (634-965) 
 
Xəzər xaqanlığının yaranması 
Şərqi  Avropa  çöllərində  yaşayan  tayfalar  o 
cümlədən  xəzərlər  Qərbi  Hun  imperatorluğu 
dağıldıqdan  sonra    müstəqil  oldular.  Xəzərlər 
sabir, 
onoqur  və  altay  türklərinin  törəmələri  idi.  Xəzərlər 
VII  əsrin  əvvəllərindən  başlayaraq  əvvəlcə  Xəzər 
dənizinin  qərb  sahillərində,  o  cümlədən  Azərbaycan 
ərazisində  yaşamış,  sonralar  qərbə  və  şərqə  doğru 
yayılmışdılar. 
Göytürk  xaqanlığı  yarandıqdan  sonra 
xəzərlər onun qərb qanadlarından birini təşkil edirdi. 
634-cü ildə Qərbi Göytürk dövləti dağıldıqdan sonra 
xəzərlər 
yenidən 
müstəqil  oldular  və  Xəzər 
xaqanlığını  yaratdılar.  634-965-ci  illərdə  mövcud 
olmuş  Xəzər  xaqanlığının  paytaxtı  Səməndər,  sonra 
isə  İdil şəhəri olmuşdur.  
Xəzər xaqanlığı Şərqi Avropada yaranmış ilk feodal dövlət idi.
 VIII-IX əsrlərdə Xəzər xaqanlığı özünün ən qüdrətli 
dövrünü yaşayırdı. Bu zaman onun ərazisinə Şimali Qafqaz, Azov dənizi sahilləri və Krım yarımadasının bir hissəsi daxil 
idi.  
 
  
 
 
Xəzər xaqanlığının zəifləməsi və süqutu 
IX əsrin ikinci yarısında şərq slavyanlarının bir çox tayfaları xəzərlərə 
bac verirdi. Lakin zaman keçdikcə Xəzər xaqanlığı zəifləməyə başladı. Dövlətin 
zəifləməsinin səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi: 
 
Xəzərlərin tdigər ürk tayfası olan peçeneqlərlə mübarizəsi. 
 
Azərbaycan 
uğrunda 
xəzərlərlərin 
ərəblərlə 
uzunmüddətli 
müharibələr aparması. 
Zəifləmiş xaqanlıq X əsrin 60-cı illərində (962-ci ildə) Kiyev rus dövləti 
tərəfindən işğal olunaraq varlığına son qoyuldu. 
 
Xəzər xaqanlığının idarəetmə sistemi. Təsərrüfatı. Ticarət əlaqələri 
Ölkəni xaqan idarə  edirdi.  Xaqanın  ətrafında  böyük  imtiyaz  sahibi  olan 
bəylər və tarxanlar toplaşmışdı. Xəzər dövlətinin güclü ordusu var idi. Xəzərlər 
burada və ətraf ərazilərdə çox böyük nüfuza malik idilər. 
Ölkənin ərazisindən şimala  və şərqə doğru uzanan ticarət  yolları keçirdi. 
Geniş  ticarət  əlaqələri  ölkənin  iqtisadi  və  mədəni  inkişafına  əlverişli  şərait 
yaradırdı.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Volqa ilə Dnepr 
arasındakı ərazislər
 
 
 
Qara dənizin şimalı 
 
Şimalı Qafqaz
 
 
VIII-IX əsrlərdə Xəzər xaqanlığına daxil olan ərazilər 
 
 
 
Slaviyanların xəzərlərə bac 
verməsi (qədim şəkil) 
 

 
74 
 
Çin 
 
Şərq ölkələrində feodalizmin meydana gəlməsi 
III-V əsrlərdə şərq ölkələrində yeni təsərrüfat münasibətləri yarandı. Quldarlıq quruluşunu feodalizm əvəz etdi. 
Böyük 
təsərrüfat  sahələri,  münbit  torpaqlar  şərq  xalqlarının  həyatının  sürətlə  dəyişməsinə  şərait  yaratdı.  Bu  dövrdə  Çin,  Hindistan, 
Azərbaycan  və  İranda  feodal  münasibətləri  formalaşdı.  Feodalizm  quruluşu  torpaq  sahibi  olan  feodallar  və  onların 
torpaqlarında çalışan kəndlilərin iqtisadi münasibətləri üzərində yaranıb inkişaf edirdi.
 
 
Çində «güclü ailələr»in yaranması 
III- VII əsrlərdə Çində iri xüsusi torpaq sahibləri - 
«
güclü ailələr
»
  (
iri feodallar) 
adlanırdı. 
«
Güclü ailələr
»
 dövlət üçün 
əlverilşi deyildir. Çünki 
«
güclü ailələr
»
in artması və möhkəmlənməsi nəticəsində:
 
 
Kəndlilərin torpaqsızlaşmasına səbəb olur, iri feodallar onları özlərindən asılı olan icarədarlara çevirirdilər. 
 
Dövlətə vergi verənlərin sayı azalır, mərkəzi hakimiyyət zəifləyirdi. 
Asılı  vəziyyətə  düşmüş  kəndlilər  töycü  şəklində  vergilər  ödəyirdilər. VIII əsrdən  etibarən  Çində  feodallar  dövlət 
torpaqlarını zəbt etməyə başladılar. 
Həmin ərazidə yaşayan kəndlilər isə feodallardan asılı kəndliyə çevrildilər.
 
 
Çində dövlət feodalizminin formalaşması 
«
Güclü  ailələr
»
ə  qarşı  mübarizə  aparmaqla  xüsusi  torpaq  mülkiyyətinin  inkişafını  tamamilə  dayandırmaq  əlverişli 
olmadığı  üçün  Çində  digər  Şərq  ölkələrində  olduğu  kimi  dövlət  feodalizmi  formalaşırdı.  III-VII  əsrlərdə  Çində  ən  böyük 
torpaq sahibi olan imperator  hərbi xidmət müqabilində özünün ən yaxın adamlarına, sərkərdələrə və məmurlara iri torpaq 
sahələri paylayırdı. 
Həmin torpaqların sahibləri tədricən feodala çevrilirdilər.  
 
Suy sülaləsinin hakimiyyəti (586-618) 
«Sarısarıqlılar» üsyanı və digər amillər III əsrin əvvəllərində Çinin zəifləməsinə, Xan sülaləsinin devrilməsinə səbəb 
oldu,    Çin  xırda  dövlətlərə  parçalandı  və  Qədim  Çin  imperiyasının  yerində  bir-biri  ilə  düşmənçilik  edən  bir  neçə  dövlət 
yarandı.  Çində  feodal  münasibətlərinin  inkişafı  yenidən  vahid  dövlətin  yaranmasına  səbəb  oldu.  Sərkərdə  Yan  Szyan 
rəqiblərinə qalib gələrək:
 
