Anatomiya 2014. indd



Yüklə 3,69 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/431
tarix14.12.2023
ölçüsü3,69 Mb.
#178072
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   431
anatomiya fiziologiya va patologiya

TO‘QIMALAR HAQIDAGI ILM
Odam organizmi to‘qimalardan tashkil topgan. To‘qimalar – 
kelib chiqishi, tuzilishi va faoliyati jihatidan bir xil bo‘lgan hu-
jayra va hujayradan tashqari moddalarning tarixan tashkil topgan 
yig‘indisidan iborat. Organizmda 4 xil: epiteliy, biriktiruvchi, 
mushak va nerv to‘qima tafovut qilinadi.
Har bir a’zo tarkibiga o‘zaro jips bog‘langan turli to‘qimalar 
kiradi. Odam hayoti davomida hujayra va hujayra bo‘lmagan ele-
mentlar ishdan chiqishi va o‘lishi (fiziologik degenratsiya) va ular-
ning tiklanishi (fiziologik regenratsiya) ro‘y beradi. Bu jarayonlar 
turli to‘qimalarda turlicha kechadi. Hayot davomida barcha to‘qi-
malarda sekin kechuvchi yoshga qarab o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. 
Epiteliy, biriktiruvchi, ko‘ndalang targ‘il mushak to‘qimalar shi-
kastlanganda yaxshi va tez tiklansa, silliq mushak to‘qima ma’lum 
bir sharoitda tiklanadi. Nerv to‘qimada faqat nerv tolalari tikla-
nadi. To‘qimalarni shikastlanganda tiklanishini reparativ regenra-
tsiya deb ataladi.
Epiteliy to‘qima
Epiteliy to‘qima bazal membranada yotgan hujayralar qat-
lamidan iborat bo‘lib, uning ostida yumshoq tolali biriktiruvchi 
to‘qima joylash gan. Bu hujayralar tana yuzasi (teri) va shilliq par-
dalarni qoplab, organizmni tashqi muhitdan ajratib himoya va-
zifasini bajaradi va organizm bilan tashqi muhit o‘rtasida mod-
da almashinuvida ishtirok etadi. Bundan tashqari epiteliy ichki 
va tash qi sekretsiya bezlarini bez to‘qimasini ham hosil qiladi. 


18
Bezlarni hosil qiluv chi bez epiteliyi o‘zidan suyuqlik (gormonlar) 
ajratish xususiyatiga ega bo‘lib, ular tashqi muhitga yoki qon va 
lim faga quyiladi. Hujayralarning organizmni yashashi uchun ke-
rak bo‘lgan moddalarni ish lab chiqarish xususiyati sekretsiya deyi-
lib, bunday epiteliy sekretor epiteliy deyiladi.
Epiteliy hujayralari bazal membranada joylashib, uning ostida 
yotgan bo‘sh biriktiruvchi to‘qimadan ajralib turadi. Taraqqiyo-
ti va vazifasiga qarab epiteliy turli tuzilishga ega bo‘ladi va yuqori 
qayta tiklanish xususiyati bilan ajralib turadi.
Epiteliy ko‘p qavatli (shoxlanuchi, shoxlanmaydigan va o‘zga-
ruvchan) va bir qavatli (silindrik, kubsimon, yassi) bo‘ladi. Ko‘p 
qavatli yassi shoxlanuvchi epiteliy teri ustini qoplaydi va epider mis 
deyiladi.
Ko‘p qavatli yassi shoxlanmaydigan epiteliy (4-rasm) ko‘zning 
shox pardasini, og‘iz bo‘shlig‘i va qizilo‘ngachning shilliq parda-
sini qop laydi.
O‘zgaruvchan epiteliy siydik ayiruv a’zolarining shilliq par-
dasini qoplaydi. Bir qavatli silindrik epiteliy oshqozon va na-
fas yo‘llari shilliq pardasini qoplaydi. Bir qavatli kubsimon epite-
liy (5-rasm) buyrak naychalari va bezlarning chiqaruv naychalari-
ni qoplaydi. Bir qavatli yassi epiteliy qorinparda, plera, pericardni 
yuzasini qop laydi va mezoteliy deb ataladi.
U orqali qorinparda, plevra, perikard bo‘shliqlaridagi suyuqlik 
bilan mezoteliy ostidagi biriktiruvchi to‘qimada joylashgan qon to-
mirlardagi qon o‘rtasida modda almashinuvi ro‘y beradi.
Bezlar
(6-rasm) organizmda su yuqlik ishlab chiqarish vazifasi-
ni bajaradi.
Tashqi sekretsiya yoki ekzokrin bez-
lar va ichki sekretsiya yoki endokrin bez-
lar tafovut qilinadi. Ichki sekretsiya bez-
lari o‘z suyuq ligini bevosita qonga yoki 
limfaga quyadi. Tashqi sekretsiya bezlari 
o‘zi ning ishlab chiqargan suyuq ligini tur-
li bo‘shliqlarga yoki tana yuzasiga chiqa-
radi. Ekzokrin bezlar qaysi a’zo va tizim-

Yüklə 3,69 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   431




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin