And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

"Həlak etdiyimiz bir ölkəyə artıq dünya həyatı haramdır. Onlar bir daha geri dönə bilməzlər. Nəhayət Ye'cuc və Me'cuc setləri açıldığı və onlar hər təpədən axın etdiyi və gerçək vədin yaxınlaşdığı zaman, birdən inkar edənlərin gözləri donub qalar: Vah bizə, biz bundan qəflət içində idik. Biz həqiqətən zalım kəslər idik.' (Ənbiya, 95-97) "Allah sizdən, inanıb saleh əməl işləyənlərə vəd etdi: Onları yer üzündə hü-kümran edəcək." (Nur, 55) "Də ki: O, sizin üzərinizə, üstünüzdən bir əzab göndərməyə qadirdir." (Ən'am, 65) Bu ayəs(n)i kərimələr də eyni kateqoriya içində qiymətləndirilərlər: "Küləkləri, peyvənd edici olaraq göndərdik." (Hicr, 22) "Orada hər şeydən ölçüsü təyin olunmuş məhsullar bitirdik." (Hicr, 19) "Dağları bir paya etmədikmi?" (Nəbə, 7) Bu ayələrin ehtiva etdikləri məlumatlar, Quranın endiyi dövrlərdə bilinməyən elmi gerçəklərə də- 126 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 yanmaqdadır. Söz mövzusu gerçəklər üzərindəki naməlumluq pərdəsi ancaq son çağlarda elm sahəsindəki inkişaflardan sonra aralana bilmişdir. Maidə surəsində iştirak edən bu ayəs(n)i kərimə də qeyb aləminə bağlı məlumatlar ehtiva etməkdədir. (Bu üsul, Quran ayələrinin bəzisini bəzisinə uyğunlaşdırma, bəzisini bəzisinə şahid olaraq nəzərdə tutma əsasına söykən/dözən təfsir anlayışının xüsusiyyətlərindən biridir.): "Ey inananlar, sizdən kim dinindən dönsə, (bilsin ki) Allah, yaxında elə bir cəmiyyət gətirəcək ki, O onları sevər, onlar da onu sevərlər." (Maidə, 54) Yunus surəsində iştirak edən bir ayədə də belə buyurular: "Hər ümmətin bir peyğəmbəri vardır. Peyğəmbərləri onlara gəlincə aralarında ədalətlə hükmolu-nur və onlara heç zülm edilməz." (Yunus, 47) "Sən yüzünü Allahı birləyici olaraq düz dinə çevir: Allahın yaradışına, ki insanları ona görə yaratmışdır." (Rum, 30) Bunlar kimi, gələcəkdə İsla

ümmətinin və ya bütün dünyanın şahid olacağı hadisələri xəbər verən bir çox ayə vardır. Bütün bu xəbərlər, Quranın indiriliş dövründən sonrasını maraqlandırmaqdadır. İnşaallah, İsra surəsinin əlaqədar ayəsində bu mövzunu ətraflıca irdələyəcəyik. Quranın, Ziddiyyətlərdən Uzaq Olduğunu Söyləyərək Meydan oxuması Qurani Kərim, kimi ayələrdə də öz içində ziddiyyət saxlama- dığını vurğulayaraq meydan oxuyar: "Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birini tutmaz çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82) Kainat zəruri olaraq maddi xüsusiyyətlidir, ona suveren olan qanun da çevrilmə və təkamül qanunudur. Bu halda, bu kainatın bir parçası olaraq mövcud olan hər şey, mərhələli bir yaranma müddəti yaşar; zəiflikdən güclülüyə, əskiklikdən yetkinluğa yönələr. Bu yöneliş, o şeyin həm özündə və həm də özünə bağlı ünsürlərdə, davranış və hərəkətlərində söz mövzusudur. İnsan da bu müddəti yaşar; yaranması, hərəkətləri və hərəkətlərinin nəticələri etibarilə çevrilmə halındadır, təkamül etməkdədir. Fikir və qavrayış nöqtəsində də bu qayda etibarlıdır. Aramızda heç kim yoxdur ki, özünü bu gün dünəndən daha yetkin, daha kafi görməsin. Yenə hamımız, ikinci anımızda Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 127 birinci anımızdakı söz və davranışlarımızdakı dolaşmalarımızla qarşılaşmaqdayıq. Bu, şüurlu bir insan olaraq özünü tanıyan hər kəsin qəbul edəcəyi, inkar edə bilməyəcəyi bir reallıqdır. Bu kitabı, Peyğəmbərimiz dövr dövr insanlara təqdim etmiş, iyirmi üç il boyunca, dəyişik şərtlərdə, fərqli mühitlərdə, Məkkə'- de, Mədinədə, zaman zaman gecə, zaman zaman da gündüz, səfərdə, mukimlikte, döyüşdə, barışda, çətin günlərdə, zəfər günlərində, etibarlı dövrlərdə, qorxulu anlarda, ilahi məlumatları təqdim etmək, üstün əxlaqın qaydalarını öyrətmək, ehtiyac duyulan hər mövzuda dini hökmləri qanuniləşdirmək məqsədiylə parça parça insanlara oxumuşdur. Buna baxmayaraq bənzəyən söz silsilə/serialımında ən kiçik bir ziddiyyət, bir-birini tutmazlıq söz mövzusu deyil. Necə ki özü, özünü "(ayələri) bir-birinə bənzəyən və təkrarlanan bir kitab" [Zumər, 23] olaraq xarakterizə etməkdədir. Təqdim etdiyi məlumatlar, qoyduğu təməl qanunlar və əxlaq qaydaları baxımından tək bir razılaşmazlıq, bir-birini çürütmə meydana gəlməmişdir. Tam tərsinə, ayələri bir-birlərini təfsir edər, bir-birlərinin bağlı nöqtələrini açıqlayar xüsusiyyətdədir. Necə ki Hz. Əli (ə.s) belə buyurur: "Quranın bir qisimi bir qisimini dəstəklər, bir qisimi bir qisiminə şahidlik edər. "1 Əgər Quran Allahdan başqası tərəfindən ortaya qoyulmuş bir əsər olsaydı, ifadə tərzinin bəzi yerləri digər bəzi yerlərindən daha gözəl olacaqdı, sözün vurğusu və fəaliyyəti baxımından bəzi yerləri digər bəzi yerlərindən daha parlaq olacaqdı. Təqdim etdiyi məlumatlar, qoyduğu qanunlar və qaydalar da düzgünlük və səhv, möhkəmlik və çürüklük nöqtəsində fərqlilik ifadə edəcəkdi. Deyilə bilər ki: Bu, tam bir iddiadır və bir dəlilə də söykən/dözmür. Çünki Quranda bir çox ziddiyyətlərə və aydın olmaz ifadələrə rast gəlinmişdir. Bunlar bir araya gətirilsə, cildləyər dolusu kitab edər. Bunların bir qisimi, ifadə formasıyla əlaqədar və bəlağət baxımından bir qüsur sayılan problemlərdir. Bir qisimi də mənəvi mənala əlaqədar və Quranın fikirləri və təlimlərinin səhvini ortaya qoyan ziddiyyətlərdir. Hərçənd Müsəlmanlar bunlara cavab vermişlər amma, bu cavablar gerçəkdə şərhdən kənara getməzlər, əsaslı əsasına və orijinalıdası pozulmamış fitrət həssaslığına görə bir dəyər ifadə etməzlər. ------- 1- [Nehc'ül-Belağa, xütbə: 133] 128 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Buna qarşılıq olaraq mən də deyərəm ki: İşarə edilən ziddiyyətlər və aydın olmaz ifadələr, şərhləriylə və doyurucu cavablarıyla birlikdə təfsir kitablarında iştirak edərlər. Bu kitabda da yeri gəldiyində bu problemlərə toxunulmuşdur. Bu səbəbdən bu tənqid, dəlili olmayan boş bir iddiadan kənara getməməkdədir. Quranda aydın olmaz şeylər olduğunu ya da onda ziddiyyət ol/tapıldığını iddia edən kəslərin, geniş təfsir kitablarında cavablarıyla birlikdə toxunulmamış tək bir problemləri yoxdur. Nə var ki onlar, problemləri al/götürmüş, bir yerə toplamış, nizama soxmuş, amma cavablarına toxunmamışlar. Nə gözəl söyləmişlər: "Əgər sevgi gözü (qüsurları görə bilməməklə) günahlandırılırsa, (ərdəmləri görməmə nöqtəsində də) kin gözü daha çox günahlandırılmaqdadır." Deyilə bilər ki: Yaxşı Qurandakı "nəsh" faktına nə dərsin/deyərsən? Çünki şəxsən Quran onun etibarlılığından danışır: "Biz bir ayəs(n)i neshedersek və ya unutdursaq, ondan daha xeyirlisini və ya onun bənzərini gətirərik." (Bəqərə, 106) "Biz bir ayənin yerinə başqa bir ayə gətirdiyimiz zaman -ki Allah, nəyi endirdiyini çox yaxşı bilir-..." (Nəhl, 101) İndi, ifadə tərzi baxımından bu dəyişikliklərin bir ziddiyyət sayılmayacağını qəbul etsək belə, nesih görüş dəyişikliyi deyil də nədir? Buna qarşılıq olaraq mən də deyərəm ki: Qurani Kərimdəki nesih faktı, ifadə tərzi baxımından bir ziddiyyət olaraq qiymətləndirilə bilməyəcəyi kimi, dünyagörüşü və hökm dəyişikliyi olaraq da qiymətləndirilə bilməz. Bunun açıqlanması belədir: Baxarsan, müsbət şərtlər gərəyi verilən bir hökm bir günə uyğun düşər də, şərtlərin dəyişməsi nəticəs(n)i bir başqa günə uyğun düşməz. Bu vəziyyətdə, o günün şərtlərinə uyğun düşən yeni bir hökm qüvvəyə qon/qoyular. Bunun ən açıq dəlili, Qurani Kərimdə, ehtiva etdikləri hökmləri qüvvədən qaldırılan ayələrdə, şifahi/sözlü olaraq bu ayələrin ehtiva etdikləri hökmlərin irəlidə qüvvədən qaldırılacağının eyham edilmiş olmasıdır. Məsələn, hökmü qüvvədən qaldırılan bir ayədə belə buyurulur: "Qadınlarınızdan fahişəlik edənlərə qarşı aranızdan dörd kişi şahid istəyin; əgər şahidlik etsələr, o qadınları ölüm al/götürüb aparana yaxud Allah onlara bir gətirib çıxarana qədər evlər- Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 129 da yapış (hapsedin)." (Nisa, 15) (Son cümlənin ehtiva etdiyi eyham diqqət çəkicidir.) Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Ehlikitapdan bir çoxu, gerçək özlərinə açıq-aşkar müəyyən olduqdan sonra, içlərindəki qısqanclıqdan ötəri, sizi imanınızdan sonra imtina etdirib kafir olmanızı istədilər. Allah əmrini gətirənə qədər, bağışlanın, xoş görün." (Bəqərə, 109) Görüldüyü kimi, ifadənin son cümləsi, onlara qarşı geyiniləcək rəftara bağlı hökmün keçici olduğunu eyham edir. Quranın, Bəlağətiylə Meydan oxuması Qurani Kərim, ifadə tərzinin bəlağət və fəaliyyət baxımından çatılmaz olduğunu vurğulayaraq bu sahədə də əleyhdarlarına meydan oxuyur: "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu deyirlər? Də ki: 'Əgər doğru söyləyirsinizsə, siz də onun bənzəri on uydurulmuş surə gətirin; Allahdan başqa çağıra bildiklərinizi də çağırın.' Əgər sizə cavab verə bilmədilərsə, bilin ki o, Allahın məlumatıyla endirilmişdir və ONdan başqa ilah yoxdur. Artıq Müsəlman olursunuzmu?" (Hud, 13-14) Ayələr Məkkədə enmişdir. "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu deyirlər? Də ki: 'Əgər doğru söyləyirsinizsə, siz də onun bənzəri bir surə gətirin və Allahdan başqa çağıra bildiklərinizi də çağırın.' Xeyr, məlumatını qavraya bilmədikləri, şərhi özlərinə gəlməmiş olan bir şeyi yalanladılar." (Yunus, 38-39) Bu ayələr də Məkkədə enmişlər. Bu ayələrdə, Quran ifadələrindəki bəlağət və nizam baxımından bir meydan oxuma söz mövzusudur. Çünki o dövrdə Quranın həmsöhbəti olan öz Ərəblərin ən diqqətə çarpan xüsusiyyətləri, bəlağətdə irəli getmiş olmalarıdır. Necə ki tarix, bəlağət və fesahat sahəsində, açıq, aydın olar və təsir edici söz ifadəyə sənəti baxımından öz Ərəbləri geridə buraxan köhnə və yeni bir xalqdan danışmaz. Ərəblər, gözəl, kafi, aydın olar hal və mövqeyə uyğun danışma sənəti baxımından köhnəyəni bütün xalqları geridə buraxmışlar idi. İşdə Quran onları gayretkeşliğe itələyəcək və içlərindəki asabiyet damarını qabardacaq şəkildə, onlarla qaynaşmış bir sahədə onlara meydan oxuyur. Qürurları, başqalarının qarşısında əyilməmələri, məhsullarının kiçik görülməsini qəbul etməmələri, onların xarakteristika xüsusiyyətləri idi. Bu meydan oxumanın üzərindən uzun zaman keçmiş, amma onlardan səs çıxmamışdı; gün keçdikcə çarəsizlikləri bir az daha diqqətə çarpanlaşmışdı. Bu meydan oxumanın qarşı- 130 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 sında yalnız saxlanırdılar, künc bucaq qaçırdılar. Necə ki uca Allah, onların bu vəziyyətlərini belə təsvir edir: "Yaxşı bilin ki onlar, ondan (Peyğəmbərdən) gizlənmək üçün sinələrini bükərlər. Yaxşı bilin ki onlar, örtülərinə büründükləri zaman, Allah onların içlərində gizlədiklərini də, aşkar etdiklərini də bilər." (Hud, 5) Bu meydan oxumanın üzərindən min dörd əsri aşan bir müddət keçmiş olmasına baxmayaraq, kimsə onun bir bənzərini gətirə bilmiş deyil və kimsə ona qarşı çıxa bilmiş deyil. Çıxanlar da alçaq olmuşlar, gülünc vəziyyətə düşmüşlər. Qurana qarşı çıxmağa istiqamətli bəzi cəhdlərin olduğu bilinməkdədir. Söz gelimi yalançı Müseyleme "Fil" surəsinə nazire edərək belə demişdir: "Fil; nədir fil? Haradan biləcəksən ki, nədir fil? Onun sərt bir quyruğu və uzun bir xortumu vardır." Yalançı qadın peyğəmbər Seccaha xitab olaraq da belə deyər: "Onu bir şəkildə siz qadınlara girdiririk və yenə onu bir şəkildə siz qadınlardan çıxarırıq." Bu axmaqlıqlara və sayıqlamalara baxıb da ibrət götürün. Bu da bəzi Xristianların Fatihə surəsinə qarşı uydurduqları bir sözdür: "Rəhmana həmd olsun. O, kainatın Rəbbidir, cəzalandıran məlikdir. İbadət sənə və kömək səndəndir. Bizi iman yoluna çatdır." Və bunların bənzəri əsassız bir çox sayıqlama və söylence ortaya atılmışdır. Deyilə bilər ki: İnsan zəkasının ortaya qoymuş olduğu söz, necə insan baxımından möcüzə səviyyəsində ola bilər? İnsan zəkasından özünün qavraya bilmədiyi bir şeyin sızması mümkün müdir? Halbuki fail hərəkətindən daha güclüdür, bir əsəri ortaya qoyan, əsərini əhatə etmiş vəziyyətdədir. Başqa bir ifadəylə, sözü mənanın əlaməti halına gətirən insanın özüdür. Çünki ictimai ehtiyac, insanı içindəkini başqalarına izah etmə zəruriliyini doğurar. Bu səbəbdən, sözdəki mənas(n)ı ortaya çıxarma (kəşf) xüsusiyyəti etibarı, müqaviləli və razılaşmalı bir xüsusiyyətdir. İnsan zəkasının məhsulu olan bu xüsusiyyətin, insan zəkasının sərhədlərini aşıb zəka tərəfindən qavrana bilməyəcək bir fövqəladəliyə çatması muhaldir. Bu halda, hər hansı bir sözün zəka tərəfindən qavrana bilməyəcək bir mənanın ortaya çıxarması da muhaldir. Əks halda söz, etibarı bir əlamət olmaqdan çıxar. Əgər "Şifahi tərkiblərin arasında, möcüzə səviyyəsinə çatan bir tərkib vardır." deyilsə, bu deməkdir ki, nəzərdə tutulan mənalardan hər Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 131 birinin, əskiklik və mükəmməllik, fesahat və bəlağət baxımından fərqlilik göstərən bir çox tərkibi vardır. Bu tərkiblərin arasında, son dərəcə təsirli, ən üst səviyyədə bir tərkib vardır ki bəşər gücünü aşa. Möcüzə olan da bu tərkibdir işdə. Bunun gərəyi, ifadə edilmək istənən hər anlam baxımından möcüzə xüsusiyyətinə sahib tək bir tərkibin olduğudur. Halbuki Qurani Kərimin bir mənas(n)ı dəyişik ifadələrlə və fərqli tərkiblərlə dilə gətirdiyi çox görülməkdədir. Peyğəmbərlər hekayələrində bu cür şifahi dəyişikliklərə rast gəlmək mümkündür. Əgər Quranın şifahi tərkibləri möcüzə xüsusiyyətli olsaydı, o zaman ifadə edilmək istənən hər anlam üçün, hər vaxt eyni şifahi tərkib istifadə edilməli idi, başqası deyil. Mən deyərəm ki: Bu iki şübhə və bənzəri digər şübhələr, bəzi araşdırmaçıları, Quranın şifahi möcüzəliyini Allahın daşındırması, maneə törətməsiylə şərhə itələmişdir. Bunu deyərkən bunu nəzərdə tuturlar: Quranın ya da bir və ya bir neçə surəsinin bir bənzərini gətirmək, insan baxımından qeyri-mümkün bir şeydir. Quranda iştirak edən meydan oxuyucu ayələr və əsrlərdir Qurana qarşı çıxanların bu xüsusdakı çarəsizlikləri bunu ortaya qoyur. Lakin bu demək deyil ki, Qurani Kərimdə iştirak edən ifadələr insan gücünün üstündədirlər. Əksinə, Quranda iştirak edən bütün ifadələr, insanlar tərəfindən deyilə biləcək növdən ifadələrdir. Məsələnin özü budur: Uca Allah, insanları Qurana qarşı çıxmaqdan, onun bir bənzərini ortaya qoymağa cəhd etməkdən saxlayır, onları belə bir cəhddə ol/tapılmaqdan daşındırır. Çünki ilahi iradə bəşər iradəsinə suverendir. Məqsəd, peyğəmbərlik möcüzəsini qorumaq və peyğəmbərlik missiyasının toxunulmazlığını təmin etməkdir. Yuxarıdakı iddia səhvdir və meydan oxumağa bağlı ayələrin ifadə etdiyi gerçəklərlə uyğunlaşmaz: "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu deyirlər? Də ki: 'Əgər doğru söyləyirsinizsə, siz də onun bənzəri on uydurulmuş surə gətirin; Allahdan başqa çağıra bildiklərinizi də çağırın.' Əgər sizə cavab verə bilmədilərsə, bilin ki o, Allahın məlumatıyla endirilmişdir." (Hud, 13-14) Bu son cümlədən aydın olur ki, meydan oxuma ilə verilmək istənən mesaj, Quranın Peyğəmbər tərəfindən uydurulmadığı, onun Allahın məlumatı daxilində endiyidir. Onun şeytanlar tərəfindən endirilmədiyini vurğulamaqdır. Necə ki uca Allah, bir ayədə belə buyurur: "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu 132 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 deyirlər? Xeyr, onlar inanmırlar. Əgər doğru söyləyirlərsə, onun kimi bir söz gətirsinlər." (Dövr, 33-34) Bir başqa ayədə də belə buyurur: "Onu şeytanlar endirmədi. Bu, onlara yaraşmaz və onsuz da/zatən edə bilməzlər də. Çünki onlar eşitməkdən uzaqlaşdırılmışlar." (Şuəra, 210-212) Halbuki onların sözünü etdikləri daşındırma və imtina etdirmə, Quranın Allah qatından endirilmiş bir kitab oluşuna deyil, yalnız Peyğəmbərimizin (s. a. a) peyğəmbərlik mis-yonunun doğruluğuna istiqamətli bir dəlil meydana gətirər. Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələ eyni mesajı ehtiva edən bir ayə də budur: "Yoxsa, 'Onu uydurdu' mu deyirlər? Də ki: 'Əgər doğru söyləyirsinizsə, siz də onun bənzəri bir surə gətirin və Allahdan başqa çağıra bildiklərinizi də çağırın.' Xeyr, məlumatını qavraya bilmədikləri, şərhi özlərinə gəlməmiş olan bir şeyi yalanladılar." (Yunus, 38-39) Bununla da açıqca aydın olur ki, qeyri-mümkünlüyü ifadə edilən şey, insanların Qurana bənzər bir kitab gətirə bilmələridir, həm özlərinin və həm də özlərinə bu barədə kömək edəcək hər kəsin buna güc çatdıra bilmələridir. Çünki Quran, məlumatını əhatə etmədikləri, şərhini bil-medikleri bir kitabdır. Onun məlumatını ancaq uca Allah əhatə edə bilər. Buna görə də ona qarşı çıxmamaqda, bir bənzərini gətirə bilməməkdələr. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birini tutmaz çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82) Bu da göstərir ki, insanları Quranın bənzərini ortaya qoymaqdan aciz edən ünsür, Allahın insanların onda ziddiyyət tapmalarına mane olması deyil, onun öz içində bir-birini tutmaz şeylər saxlamasıdır; şifahi və semantik olaraq bir ziddiyyətin Quranda iştirak etməməsidir. Buna görə Quranın möcüzəliyini, Allahın könüllərdə qənaət edərək insanları ona qarşı çıxmaqdan daşındırmasına bağlanmaq qətiliklə səhvdir, etibar etməmək lazımdır. Bu müqəddimə işıqlandıqdan sonra söz mövzusu iki şübhənin əsl cavabına keçək. Birinci şübhədə belə deyilirdi: Bəlağət sözün xüsusiyyətlərindəndir. Söz isə insan zəkasının icad etdiyi bir şeydir. Bu səbəbdən sözün insan zəkasının tutumunu aşması mümkün deyil. Çünki söz zəkanın məhsulundan başqa bir şey deyil. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 133 Bu yanaşmaya veriləcək cavab budur: Söz baxımından insan zəkasıyla əlaqədar olan şey, sözüklərin tək başına ifadə etdikləri mənalardır. Ancaq zehindəki mənas(n)ı, zehində olduğu şəkildə, tam və ya əskik olaraq, açıq və ya bağlı olaraq izah edə bilmək üçün sözləri sıralayıb cümlə qurmaq, eyni şəkildə, ifadə edilmək istənən mənas(n)ı, bütün əlaqələriylə, öncülleriyle, elin idiləriylə ya da bunların bir qisimiylə reallığa uyğun ola biləcək şəkildə zehində şəkilləndirmək, sözləri mənalar qarşılığında vəz etməklə, sözlərə məna yükləməklə maraq/əlaqəsi ol/tapıl-mayan bir məsələdir. Bu, bir tərəfdən ifadə etmə və bəlağət sənətindəki məharətə, sözləri sıralayıb gözəl cümlələr qurma qabiliyyətinə, kənar yandan da zehinin xarici aləmdəki izah edilən faktı bütün istiqamətləriylə, gərəkləriylə və əlaqələriylə qəbul etməsindəki incəliyə, diqqətinə bağlı olan bir şeydir. Bu səbəbdən məsələnin üç istiqaməti vardır. Bunlar, bir varlıqda eyni anda ol/tapıla bildikləri kimi, bir-birlərindən ayrı olaraq da ol/tapıla bilərlər. Məsələn, bir insan hər hansı bir dilin istisnasız bütün sözlərini belə bilər, ancaq danışma qabiliyyətinə də sahib olmağa bilər. Bir insan da, söz və ifadə sənətində mütəxəssisləşmiş olduğu halda, məlumat və mədəniyyət istiqamətində qeyri-kafi ola bilər. Belə bir insan, bütün mənaları əhatə edici, doyurucu bir danışma edə bilməz. Bir başqa insan da, məlumat və mədəniyyət baxımından böyük bir-birikimə sahib ola bilər, iti bir zəkası və həssas bir fitrəti ola bilər. Lakin içindəki təcrübəs(n)i açıq və aydın olar bir dillə insanlara köçürməkdən, müşahidə etdiyi gözəllikləri və göz oxşayan mənzərələri verdikləri mesajlarla birlikdə, ovsunlayıcı sözlərə yükləyib izah etməkdən aciz ola bilər. Bu üç faktdan yalnız birincisi, insanın ictimai zəkasıyla ortaya qoyduğu şeylə əlaqədardır. İkincisi və üçüncüsü isə, insanın anlayışa gücündəki bir növ lətafət və incəliklə əlaqədardır. Bilindiyi kimi, bizim sahib olduğumuz anlayışa gücünün tutumu məhduddur, ölçülüdür. Xaricimizdə meydana gələn hadisələri bütün detallarıyla və xarici aləmdə iştirak edən faktları bütün əlaqələriylə birlikdə əhatə edə bilmərik. Bu səbəbdən biz, heç bir zaman səhv etməyə qarşı zəmanətdə deyilik. Bunun yanında yaranmamızın mərhələliliyi, məlumatlarımızın da mərhələli bir fərqliliyə sahib olmalarını, yəni nöqsandan tamama doğru bir müddət içində olmalarını tələb edir. 134 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Buna görə bir natiq nə qədər qabiliyyətli olursa olsun və bir şair nə qədər qurdalayıcı, naməlumluqları ortaya çıxarıcı olursa olsun, başlanğıcda ortaya qoyduğu əsər, zəkasının və anlayışa tutumunun əlverişli olduğu ölçüdə, son dəmlərində ortaya qoyduğu əsərin səviyyəsinə çata bilməz. İnsan məhsulu bir sözü ələ alacaq olsaq, bu söz heç bir şəkildə yanılmadan mücərrədlənmiş olaraq qiymətləndirilə bilməz. Çünki bu sözü söy-leyen adam, hər şeydən əvvəl, danışmasına mövzu olan faktın bütün parçaları və şərtlərinə vəqf ola bilməz. Bu bir. İkinci olaraq da; bu söz, nə əvvəlki sözlərinin, nə də sonrakı sözlərinin həddi və ölçüsündə ola bilməz. Hətta çox incə olmasından ötəri biz konkret olaraq fərq etməzsək belə, danışmanın başı ilə sonu bərabər səviyyədə ola bilməz. Çünki çevrilmə və təkamül qaydas(n)ı ümumidir. Bu səbəbdən, heç bir zarafat və ziddiyyət ehtiva etməyən son söz xüsusiyyətini daşıyan ciddi bir söz gördüyümüz zaman (əhatə edici bir məlumatdan qaynaqlanmayan söz də, zarafatın ciddisidir) heç mübahisə/müzakirəsiz, bunun bəşər sözü olmadığını anlarıq. Uca Allah bu gerçəyi belə dilə gətirər: "Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birini tutmaz çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82) Bir ayədə də belə buyurar: "Dönüşü olan göyə, yarılan yerə and olsun ki o, (haqq ilə qərbli, doğru ilə səhvi) ayıran son sözdür; o, zarafat deyil." (Tarık, 11-14) Bu ayədə dəyişən olan iki fakta, yəni göyə və yerə and içilir. Haqqında and içilən şeysə, dəyişməyən və şərhindən ibarət olan sabit gerçəyə söykən/dözən Qur-xatırlat. (İrəlidə Qurani Kərimdə iştirak edən "şərh" anlayışının nə mənanı verdiyini açıqlayacağıq.) Uca Allah bir ayədə də belə buyurur: "Xeyr! O, uca Qur'- xatırlat. Lövhü Məhfuzdadır." (Büruc, 21-22) Bir ayədə də belə buyurur: "Açıq-aşkar kitaba and olsun ki biz, düşünüb anlamanız üçün onu Ərəbcə Quran etdik. O, qatımızda olan ana kitabdadır. Şanı ucadır, hökm və hikmət doludur." (Zuxruf, 2-4) Bir başqa ayədə isə şöylə buyurur: "Xeyr! Ulduzların yerlərinə and içərəm. Bilsəniz, bu böyük bir anddır. O, əlbəttə şərəfli Qurandır. Qorunmuş bir ki-taptadır. Təmizlənənlərdən başqası ona toxuna bilməz." (Nəhayət, 75-79) Bu və bənzəri ayələr, Qurani Kərimin ehtiva etdiyi mənalar etibarilə qalıcı və dəyişməz gerçəklərə söykən/dözdüyü kimi, özünün də dəyişməz olduğunu ortaya qoyur. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 135 Yuxarıdakı şərhləri anladıqdan sonra bilərsən ki, dilin ortaya çıxışının insana söykən/dözür olması, dili ortaya qoyan insanın gücünün üstündə şifahi tərkibin olmamasını tələb etməz. Əks halda, qılınc edən dəmirçinin onu istifadə edən ən cəsur, tovla və satarançı çıxaranın onları oynayan ən/en usta oyunçu və udu icad edənin də onu çal/oğurlayan ən gözəl utçu olması lazım idi. Bütün bunlardan açıqca aydın olur ki, söz sənətinin çatılmazlığı (əskiksiz bəlağət), reallıqla üst-üstə düşən bir növ məlumata söykən/dözər. Bu üst-üstə düş-mede həm ləfzin mənayla üst-üstə düşməsi, həm də mənanın zehni formanın köçürdüyü xarici faktla üst-üstə düşməsi şərtdir. Sözük istiqamətinə gəlincə; Şeyx Abdulkahir Cürcaninin Delail'ülİ'caz adlı əsərində ifadə etdiyi kimi, ortaya çıxışı etibarilə ləfzin cüzləri arasındakı tərtib, təbiəti etibarilə sözük ilə ifadə edilən mənanın cüzləri arasındakı tərtiblə üst-üstə düşər olmalıdır. Məna istiqamətinə gəlincə; doğruluğu və uyğunluğu baxımından xarici gerçəyə söykən/dözməlidir ki, ehtiva etdiyi gerçəklər çarçabuk ortadan qalxmasın. Bu mərtəbə, bir əvvəlki mərtəbənin dayağıdır. Çünki ciddiliyi olmayan nə qədər bəliğ zarafatlar vardır ki, ciddi sözlər qarşısında heç bir dəyər ifadə etməzlər. Eyni şəkildə cəhalətə söykənən nə qədər bəlağətli sözlər vardır ki, əsla hikmətə qarşı qoya bilməzlər, etiraz edəcək vəziyyətdə ola bilməzlər. Bu səbəblə, sözük şirinliyinə, üslub gözəlliyinə, məna bəlağətinə və xarici həqiqətinə bir yerdə sahib olan söz, ən üst səviyyədəki sözdür. Bir söz, həqiqət təməlinə söykən/dözər, ifadə etdiyi məna tam tamına həqiqətlə üst-üstə düşsə, başqa gerçəkləri yalanlamaz, başqa gerçəklərcə də yalanlamaz. Çünki haqqın parçaları bir-biriylə uyğunlaşma içindədir, təməlləri bir-biriylə əlaqəlidir. Bir gerçək bir başqa gerçəyi etibarsız etməz, çürütməz. Bir doğru bir başqa doğrunu yalanlamaz. Amma batil, həm bir başqa batillə və həm də gerçəklə ziddiyyət təşkil edər. Uca Allahın bu sözünün ifadə etdiyi dərin anlama baxın: "Həqiqətən sonra pozğunluqdan başqa nə var?" (Yunus, 32) Burada, gerçəyin təkliyi, bölünməzliyi və parçalanmazlığı dilə gətirilir. Bir də bu ayənin ehtiva etdiyi anlama baxın: "Başqa yollara uyğun gəlməyin. Yoxsa sizi bölüb parçalar..." (Ən'am, 153) Burada qərblin dağınıqlığı və dağıt/paylayıcılığı, bölünmüşlüyü və bölücülüyü dilə gətirilir. 136 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Vəziyyət belə olunca, gerçəyin cüzləri arasında ayrılıq olmaz; tam tərsinə, hər istiqamətiylə bütünlük və qaynaşmışlıq olar. Gerçəyin cüzləri, bir-birinə aparar, bir-biriylə nəticələnər, bir-birinə şahidlik edər, bir-birini izah edər. Heç şübhəsiz bu, Quranın çaşdırıcı bir istiqamətidir. Quran ayələrindən hər birinin ifadə etdiyi bir məna, verdiyi bir nəticə vardır. Bununla birlikdə, bu ayələrin hər biri, uyğun bir ayələ birlikdə ələ alınınca, bu günə qədər fərq edilməyən yeni bir gerçəyi dilə gətirər. Sonra bir üçüncü ayə də bu gerçəyi doğrular və ona şahidlik edər. Bu, Quranın xüsusiyyətidir, ayırıcı xüsusiyyətidir. Bu kitabımızda yer verdiyimiz kimi şərhlərdə bu üsulun bəzi nümunələrini görəcəksiniz. Nə var ki, bu yolu izləyən olmamış, bu üsul bir kənara buraxılmış vəziyyətdədir. Əgər təfsir alimləri bu üsula müraciət etmiş olsadılar, bu yolu izləsədilər, bu gün Quranın şirin dənizlərindən nə qədər qaynaqlarla, onda gizli olan ləl-cəvahiratlardan nə qədər xəzinələrlə tanış olmuş olardıq. Beləcə Quranın bəlağət baxımından möcüzə ola bilməyəcəyi istiqamətindəki tənqidin hər iki istiqamətiylə də batil və səhv olduğu ortaya çıxmış oldu. Çünki bəlağətin möcüzəliyi, şifahi ifadədən ötəri deyil ki, "Sözü ortaya qoyan insandır, bu halda necə olar da insan sözün ən/en be-lagatlisine və ən/en təsir edicisinə güc çatdıra bilməz?!" deyilsin; ya da, "Hazırlana biləcək şifahi tərkiblər içində yalnız bir dənəsi bəlağətin doruğunda olar. Bu halda, bir mənas(n)ı birdən çox şifahi tərkiblə ifadə etmək və üstəlik bu tərkiblərin hər birinin möcüzəlik səviyyəsində, bəşər gücünün üstündə olması mümkün müdir?!" deyilsin. Çünki; möcüzəlik, zehin və xarici aləmlə əlaqədar bütün istiqamətləri özündə saxlayan mənala əlaqədardır. Quranda Möcüzənin Mənas(n)ı və Gerçək Mahiyyəti Heç şübhəsiz, Qurani Kərim möcüzə faktının varlığını və reallaşmışlığını təsdiqləyər. Quranın təsdiqlədiyi şəkliylə möcüzə, fövqəladə bir faktdır və təbiətdə və maddi yaranmanın sərhədləri içində təbiət üstü bir qənaətə işarə edər. Quranın təsdiqlədiyi möcüzə, ağılın qəti hökmlərini etibarsız etməz. Bu səbəbdən indiki vaxtda bəzi kəslərin, möcüzənin varlığına dəlalət edən ayələri Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 137 şərh edərək, təbiət üzərindəki elmi araşdırmaların məlumatları ilə bunlar arasında bir paralellik qurma məqsədinə istiqamətli cəhdləri boş və mənasızdır. Quranın möcüzə anlayışı ilə vurğuladığı gerçək mənanı verincə; aşağıdakı şərhlərimiz arasında buna yer verəcəyik. 1- Quran, Ümumi Səbəbdənlik Qanununu Təsdiqləyər Qurani Kərim, təbii fenomenlər və hadisələrin səbəbləri olduğunu ifadə edər və ümumi səbəbdənlik qanununu doğrular. Necə ki ağılın qəti hökmü də bu qanunu isbat edər, elmi araşdırmalar və bütün sübut etmələr bu qanuna söykən/dözər. Çünki insan, öz yaradılışı gərəyi, heç tərəddüd etmədən hər maddi inkişafın arxasında meydana gətirici bir xəstəlik, bir niyə/səbəb axtarmaqdadır. Təbii elmlər və o biri elmi araşdırmalar da hadisələri və faktları əldəki məlumatlara görə əlaqədar xəstəliklərinə, səbəblərinə söykəyərlər. Xəstəlik deyərkən bunu nəzərdə tuturuq: Bizlər, müşahidələr/müşahidə edər və təcrübələrimiz nəticəs(n)i, təbiətdə bir fakt və ya bir neçə fakt birdən reallaşdığı zaman, onlarla birlikdə başqa şeylər də reallaşdığını bilirik. İşdə biz, o fakt və ya faktlara xəstəlik (niyə/səbəb), meydana gətirdiyi şeylərə də malul (nəticə) deyərik. Söz gelimi, təcrübələ sübut edilmişdir ki, bir "yanma" hadisəs(n)i söz mövzusu olduğu zaman, ondan əvvəl atəş, hərəkət ya da vuruşma və sürtüşme kimi yanmağı tələb edici bir xəstəlik (nədən) söz mövzusudur. Buna görə, ümumilik və dəyişməzlik səbəbdənliyin, səbəb- nəticə qanununun imtina edilməz hökmlərindəndir. Bu mənas(n)ı təsdiqləyən ifadələr Qurani Kərimdə çox iştirak edər. Ölüm, həyat, ruzi, göy və ya yer/yeyər mənşəli digər inkişafları Qurani Kərim, müəyyən səbəblərə bağlamaqda, eyni zamanda bunların hamısını da tövhid qanunu uyğun olaraq, nəticədə uca Allaha söykəməkdədir. Bəli; Qurani Kərim, bu mənada ümumi səbəbdənlik qanununun doğul-ruluğunu vurğular: Hər hansı bir səbəb, özünü lazımlı edən və özünə dayaq meydana gətirən təsir edici şərtləriylə birlikdə reallaşsa və arada bir maneə yoxsa, uca Allahın icazəsiylə bu səbəbdən təsirlənən və varlığı ona bağlı olan müsebbep də reallaşar. Müsebbep varsa, bu qaçınılmaz olaraq səbəbinin varlığını göstərər. 138 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 2- Quran, Fövqəladə Faktları İsbat edər Ayrıca Qurani Kərim, bəzi hadisələrdən xəbər verər ki, bunlar təbiətdə qüvvədə olan səbəb-nəticə əlaqəsinə söykənən sistemin ölçüləri içində, gözlə görülər nizamın normalarına görə inkişaf etməzlər. Sözünü etdiyimiz fövqəladə inkişaflar, Qurani Kərimin kimi peyğəmbərlərə (salam üzərlərinə olsun) izafə etdiyi möcüzələrdir. Nuh, Hud, Saleh, İbrahim, Lut, Davud, Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd peyğəmbərlərin (salat və salam bütününün üzərinə olsun) göstərdikləri möcüzələr kimi. Çünki bunlar, normal təbiət qanunlarının ölçülərinə uyğun gəlməzlər. Bunu qəti olaraq bilmək lazımdır ki, söz mövzusu hadisələr və inkişaflar alışılmışın xaricində olsalar belə, təbiət qanunlarına görə reallaşmır olsalar belə, ağılın qəti hökmünün inkar etiği qeyri-mümkün inkişaflar deyildirlər. Söz gelimi, ağıl bu növ iddiaları qətiliklə qeyri-mümkün görər: "İki çelişik mülahizə, birlikdə doğru və ya birlikdə səhv olabi-lirler." Və ya "Bir şey özü olmağa bilər." Ya da "Bir, ikininin yarısı deyil." kimi. Bu kimi qeyri-mümkün olan şeyləri ağıl qəti hökmüylə rədd edər. Bu səbəblə ən köhnə dövrlərdən bəri, bütün millətlərə mənsub insanların ağılları, yuxarıda sözünü etdiyimiz şeylərin qeyri-mümkün olduqlarını təsdiqləmişlər. Əgər möcüzə də şəxsən qeyri-mümkün olsaydı, heç bir ağıl onu qəbul etməz və bu barədə dəlil istəməz və hər hansı bir kimsə bir başqasına onu izafə etməzdi. Ayrıca bu inkişaflar, yəni möcüzələr, təməldən təbii sistem tərəfindən qəbul edilə bilməz xüsusiyyətdə inkişaflar deyildirlər. Tərsinə, maddə qanunu hər vaxt bu cür bir hərəkət halındadır. Dirini ölüyə, ölünü diriyə çevirər, bir şəkli digər bir şəklin yerinə qoyar, bir hadisəs(n)i digər hadisələ, rahatı çətinliklə, çətinliyi rahatla dəyişdirər. Normal inkişaflarla möcüzəvi inkişaflar arasındakı tək fərq budur: Müşahidə edə bildiyimiz maddi səbəblər, nəticələrlə olan xüsusi əlaqələrindən ötəri, zamana və məkana bağlı xüsusi şərtlərin reallaşmasıyla mərhələli olaraq təsirlərini edərlər. Söz gelimi; bir əsa, hərəkət edən bir ilana və canlı bir insana çevrilə bilər. Lakin belə bir çevrilmə, normal şərtlərdə, xüsusi səbəblərin, zaman və məkana bağlı xüsusi şərtlərin ortaya çıxması ilə mümkündür. Bu şərtlərdə, maddə bir vəziyyətdən digər bir vəziyyətə keçiş edər, Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 139 əvvəlki formas(n)ı yerinə digər bir formaya bürünər, nəhayət müşahidə və təcrübələ təsbit edilən mərhələlərdən keçərək nəzərdə tutulan son şəklini alar. Belə bir çevrilmə, təsadüfi şərtlərdə və ya səbəbsiz olaraq ya da bir diləyənin diləməsiylə olmaz. Necə ki, Qurani Kərimin sözünü etdiyi möcüzələr və fövqəladə inkişaflarda ətrafda belə bir vəziyyət söz mövzusudur. Hər şeyi duyğu orqanları və sadə təcrübələrlə qəbul etməyə vərdiş edən normal xalq, bu cür fövqəladə inkişafları qəbul etməkdə bir xeyli çətinlik çək/məcbur edildiyi kimi təbiət elmləri də mövzuya optimist yaxınlaşmamaqdadır. Çünki təbiət elmləri, ancaq təbii səbəb-nəticə sisteminin müşahidə edilə bilən səthinə çata bilməkdədir. Bu günki elmi təcrübələrin və maddi inkişafların səbəblərini şərhə istiqamətli fərziyyələrin məşğuliyyət sahəs(n)i olan səthi nəzərdə tuturam. Ancaq elm, fövqəladə hadisələrin varlığını inkar edə bilməz, bunları pərdələyə bilməz. Çünki nə qədər fövqəladə inkişaflar vardır ki, mücahede və riyazət əhli tərəfindən ortaya qoyulur və hər kəs bunları gözleriylə görür, nəşrlərdə dilə gətirilir, qəzetlər və kitablarda yazılır. Belə ki, heç bir ağıl sahibi bunları inkar edə bilməz və şübhə duy/eşidə bilməz. Buna görə psixologiya sahəsində araşdırma edən bəzi müasir elm adamları, bu cür fövqəladəlikləri görünməz elektrik və maqnetik axın dalğaları ilə səbəbləndirməyə işlə/çalışırlar. Onların fərziyyələrinə görə, ağır bedensel riyazət, insanı görünməz güclü və rumuzlu axınlara suveren edər. Bu sayədə gərginlik və açılam yoluyla maddi olaraq çaşdırıcı və fövqəladə xüsusiyyətinə sahib hərəkətlər, hərəkətləndirmələr və qənaətlər ortaya çıxar. Bu fərziyyə doğru olar və heç bir problemə qarşılaşmazsa, bütün dəyişik inkişafları tək bir səbəbə söykəyən yeni və geniş bir fərziyyə ortaya çıxacaq. Köhnədən hadisələrin bütününü və ya bir qisimini şərh etməyə istiqamətli "hərəkət və qüvvət" fərziyyəs(n)i kimi bir fərziyyə. Deyilənlər bundan ibarət. Bu mövzuda da bir az haqlı sayılarlar. Çünki davamlı qorunan təbii bir əlaqənin fərz edilməsiylə, təbii bir malılın təbii bir xəstəliyin olmaması düşünülə bilməz. Başqa bir ifadeylə; biz, təbii xəstəlik deyərkən, bəzi təbii varlıqların bir araya gəlməsini və aralarında xüsusi əlaqələrin olmasını nəzərdə tuturuq. 140 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Aralarında xüsusi bir maraq/əlaqə olan bu varlıqlardan yeni və təbii bir varlıq meydana gəlir. Bu ikinci varlıq, xəstəliyindən sonra və onunla əlaqəli olaraq meydana gəlmişdir. Əgər ondan əvvəlki sistemdə bir axsaqlıq olsaydı, belə bir şey meydana gəlməyəcək və varlığı reallaşmayacaqdı. Qurani Kərim, hər nə qədər adi və ya (bizə görə) fövqəladə bütün maddi inkişafların təməlində yatan bu son təbii xəstəliyi, məqsədinin xaricinə çıxdığı üçün, adıyla və təsirinin mahiyyətiylə təyin etməsə də, ancaq hər maddi hadisənin təməlində, Allahın icazəsiylə bir səbəbin ol/tapıldığını dilə gətirər. Başqa bir ifadəylə; hər maddi hadisənin, varlığı etibarilə uca Allaha söykən/dözdüyünü ifadə edər. Hər şey, təbii sistem içində reallaşan yaranması etibarilə uca Allaha söykən/dözər. Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Kim Allahdan çəkinsə, Allah ona bir çıxış yolu yaradar və ona ümid etmədiyi yerdən ruzi verər. Kim Allaha güvənsə, O, ona yetər. Allah, əmrini yerinə yetirəndir. Allah, hər şey üçün bir ölçü qoymuşdur." (Talaq, 2-3) Ayənin baş tərəfi ümumilik ifadə edər və bir qeydləndirimə söz mövzusu deyil. Buna görə, bizim qəbul etdiyimiz normal səbəblər əksinəni göstərsə, olmayacağının işarəsini versə belə, uca Allah, özündən çəkinən və özünə güvənən kimsəyə yetər, istənən vəziyyət qaçınılmaz olaraq reallaşar. Uca Allahın bu sözünün ifadə etdiyi ümumilik də bu məqsədə istiqamətlidir: "Qullarım, məni sənə soruşsalar, heç şübhəsiz mən yaxınım; mənə dua etdiyi zaman dua edənin duasına cavab verərəm." (Bəqərə, 186) Bu ayələr də buna nümunə meydana gətirərlər: "Mənə dua edin, duanızı ka-bul edim." (Mömin, 60) "Allah, quluna kafi deyilmi?" (Zumər, 36) Yuxarıdakı ayədəki (Talaq, 2-3), "Allah əmrini yerinə yetirəndir." cümləsi, baş tərəfdəki ifadədəki ümumiliyin səbəbini açıqlayıcı xüsusiyyətdədir. Uca Allahın bu sözü də bu mənas(n)ı gücləndirər xüsusiyyətdədir: "Allah, əmrini yerinə yetirəndir, amma insanların çoxu bilməzlər." (Yusuf, 21) Bu cümlənin ifadə etdiyi məna ümumidir və heç bir şəkildə məhdudlaşdırılmaz. Buna görə, uca Allahın iradə və meşiyetinin taalluk etdiyi hər hadisəyə bir yolu vardır; alışılmış normal yollar/göndərər bağlı olsa da/də/dahi. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 141 Burada iki ehtimal ortaya çıxar: Birincisi; uca Allah, söz mövzusu inkişafa maddi bir səbəb və təbii bir xəstəlik olmadan sırf iradəsiylə müdaxilə edib istiqamətləndirər. İkincisi; ortada təbii bir səbəb vardır və bu səbəb bizim məlumatımıza bağlıdır; uca Allah bu səbəbi əhatə etmiş və onun vasitəsilə iradəsini reallaşdırır. Ancaq söz mövzusu ayənin ikinci cümləsi, yəni "Allah, hər şey üçün bir ölçü etmişdir." ifadəsi, bu iki ehtimaldan ikincisinə dəlalət etməkdədir. Çünki burada, nəticələndirərin normal səbəblərin tələb etdiyindən və ya tələb etmədiyindən daha əhatəli olduqları dilə gətirilir. Hər şeyin, Allah tərəfindən təyin olunmuş bir ölçüsü, başqa varlıqlarla əlaqələri və digər faktlarla varoluşsal elin idiləri vardır. Normal səbəblərlə əlaqəsi qopuq olub aralarında bir əlaqə olmasa belə. Uca Allah, bu əlaqələr vasitəsilə iradəsini qüvvəyə qoya bilər. Çünki bu əlaqələr və əlaqələr əşyanın mülkiyyətində deyildirlər ki, bir vəziyyətdə əmrə uyğun gəlsinlər və bir başqa vəziyyətdə də baş qaldırsınlar. Tərsinə; bunlar, uca Allahın əmriylə var olmuşlar, ONA itaət edərlər və ONun iradəsinə bağlıdırlar. Bu ayə göstərir ki uca Allah, varlıqlar arasında əlaqələr və əlaqələr qoymuşdur və dilədiyi zaman bunlardan birini ələ ala bilər. Amma bu, varlıqlar arasındakı səbəbdənlik əlaqəsinin ləğvi mənasını verməz. Tərsinə; səbəbdənliyin Allahın idarəsində olduğunu və onu dilədiyi şəkildə hərəkətə keçirdiyini ortaya qoyar. Bu halda, varlıqlar aləmində gerçək bir səbəbdənlik və əlaqə vardır. Hər varlıq, özündən əvvəlki varlıqlarla əlaqəli olub aralarında müəyyən bir nizam söz mövzusudur. Ancaq bu əlaqə, bizim normalda müşahidə etdiyimiz varlıqlar arası əlaqə növünə bənzəməz. (Buna görə, mövcud elmi fərziyyələrin varlıqlar aləmindəki inkişafları izah etmədə, səbəbləndirmədə qeyri-kafi qaldıqlarını görürük.) Tərsinə, bu əlaqə növü, uca Allahın məlumatına və tənzimləməsinə görə inkişaf göstərər. İşdə qədərə bağlı ayəs(n)i kərimələr də bu gerçəyi dilə gətirməkdədirlər: "Heç bir şey yoxdur ki onun xəzinələri, bizim yanımızda olmasın, amma biz onu bilinən bir miqdar ilə endirərik." (Hicr, 21) "Biz, hər şeyi bir ölçüyə görə yaratdıq." (Qəmər, 49) "Hər şeyi yaratmış, ona bir nizam vermiş, ölçüsünü təyin etmişdir." (Furqan, 2) "O ki, hər şeyi yaratdı, nizama qoydu. O ki, təyin edib hədəfini gös- 142 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 tər idi." (AL/GÖTÜRə, 2-3) "Nə yerdə, nə də öz canlarınızda meydana gələn heç bir müsibət yoxdur ki, biz onu yaratmadan əvvəl, bir kitabda olmasın." (Hədid, 22) "Heç bir müsibət başa gəlməz ki, Allahın icazəsiylə olmasın. Kim Allaha inansa, onun ürəyini hidayət edər. Allah, hər şeyi biləndir." (Təğabun, 11) Birinci ayələ birlikdə digər ayələr, şeylərin naməlumluq sahəsindən, Allahın təqdiri nəticəs(n)i müəyyənlik və diqqətə çarpanlıq mərhələsinə endiklərini gös-teriyor. Uca Allah, onları müəyyən bir ölçüylə məhdudlaşdırır. Bir şeyin digər varlıqlarla olan bütün bağları təyin olunmayınca, məhdudlaşdırılmayınca, o şeyin məhdud və ölçülü olması bir məna ifadə etməz. Maddi bir varlıq, digər bütün maddi varlıqlarla əlaqə və əlaqə halındadır. Varlıqlar bütünü, şeylərin varlığını təyin edən, məhdudlaşdıran və ölçən bir qalıb/qəlib kimidir. Çünki bütün maddi varlıqlar, varlıqlar tamamilə ölçülərlər, onlarla əlaqəlidirlər. Hər maddi varlıq, özündən əvvəlki və özüylə birlikdə olan bütün varlıqlarla əlaqəlidir və özü kimi bir varlığın malılıdır, nəticəsidir. Etdiyimiz bu şərhləri bu ayəs(n)i kərimələrlə gücləndirmək müm-kündür: "İşdə Rəbbiniz Allah budur, hər şeyin yaradıcısıdır." (Mömin, 62) "Heç bir canlı yoxdur ki, O, onun perçeminden tutmuş olmasın. Həqiqətən Rəbbim, doğru bir yol üzərindədir." (Hud, 56) Bu iki ayə, daha əvvəl Qurani Kərimin ümumi səbəbdənlik qanununu təsdiqlədiyinə bağlı olaraq təqdim edilən ayələrlə birlikdə ələ alındıqları zaman, istənən nəticəyə yaxınlaşdırarlar. Belə ki: İlk ayə, yaradılışı hər şeyə ümumiləşdirir. Heç bir şey yoxdur ki, uca Allah tərəfindən yaradılmış olmasın. İkinci ayə isə, yaradılış və yaranmanın bir ahəng içində və bir nizam istiqamətində reallaşdığını, dəyişikliyin, qarışıqlığın, əyriliyin söz mövzusu olmadığını ifadə edir. Bildiyiniz kimi, Qurani Kərim, maddi varlıqlar arasında ümumi səbəbdənlik qanununu təsdiqləyir. Beləcə aydın olur ki, maddi varlıqlara suveren olan qanunlar sistemi, istər normal şəkliylə, istər fövqəladə şəkliylə qüvvədə olsun, qətiliklə doğru yol üzərindədir. Bu yolda bir dəyişiklik olmaz. Sistem, bir ahəng içində davam edər. Burada hər hadisə, özündən əvvəlki məcburedici bir xəstəliyin malılıdır. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 143 Yenə buradan hərəkətlə anlayırıq ki, kimi vəziyyətlərdə, nəticələrindən ayrılan səbəblər, o nəticələndirərin gerçək səbəbləri deyildirlər. Tərsinə; burada gerçək səbəblər vardır, bunlar davamlı qüvvədədirlər, hökmləri və xüsusiyyətləri dəyişikliyə uğramaz. Necə ki, həyatın mənşəyi ilə əlaqədar elmi təcrübələr və az əvvəl toxunduğumuz fövqəladə inkişaflar, bunu dəstəklər xüsusiyyətdədirlər. 3- Quran, Maddi Səbəbə Söykən/dözən Şeyləri Eyni Zamanda Allaha Söykəyər Qurani Kərim, əşya arasında səbəbdənlik qaydasının varlığını, bəzi şeylərin digər bəzi şeylərə səbəblik meydana gətirdiyini təsdiqlədiyi kimi, bü idin hər şeyi sonunda Allaha söykəyər. Buradan çıxan nəticə budur: Varoluşsal səbəblər, təsir etmə baxımından sözün tam mənasıyla müstəqil deyildirlər. Bütün mənasıyla gerçək fəaliyyət, mübahisə et/müzakirə edilməz nüfuza sahib uca Allaha özgüdür. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Yaxşı bilin ki, yaratma və əmr ONundur." (Ə'RAF, 54) "Göylərdəkilərin və yerdəkilərin hamısı Allahındır." (Bəqərə, 284) "Göylərin və yerin mül-kü ONundur." (Hədid, 5) "Də ki: Hamısı Allah qatındandır." (Nisa, 78) Bunun kimi daha bir çox ayə vardır ki, bunlar hər şeyin tam Allahın mülkü olduğunu, bu barədə kimsənin ONA ortaq olmadığını, bunlar üzərində dilədiyi kimi qənaət etdiyini ifadə edərlər. O'- nun xaricində heç kimin qənaət səlahiyyəti yoxdur. Ancaq O, dilədiyi kimsəyə icazə verər və bəzi xüsuslarda ona qənaət səlahiyyəti tanıyar; amma heç kim bu qənaətində müstəqil deyil. Çünki icazə alan/sahə adamın qənaət səlahiyyəti, yalnız icazə verilən sahələrlə məhdud qalar. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Də ki: Allahım, ey mülkün sahibi, sən dilədiyinə mülkü verərsən, dilədiyindən mülkü al/götürərsən." (Al/götürü İmran, 26) "O ki, hər şeyə yaradılışını verdi, sonra onu doğru yola çatdırdı" (Taha, 50) Bu mənada başqa ayələr də vardır. Yenə belə buyurur: "Göylərdə və yerdə olanların hamısı Onundur. ONun icazəs(n)i olmadan özünün qatında kim şəfaət edə bilər?" (Bəqərə, 255) "Sonra ərşə ekvator etdi; işi tədbir edər. ONun icazəs(n)i olmadan heç kim şəfaət edə bilməz." (Yunus, 3) Buna görə, səbəblərin, səbəbliyə sahib olmaları uca Allahın ken idilərinə bu səlahiyyəti vermiş olmasına bağlıdır. Heç bir səbəb, se- 144 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 bepliğinde müstəqil deyil. İşdə uca Allah, bu mənas(n)ı şəfaət və icazələ ifadə edir. Bilindiyi kimi icazə faktı, ancaq qənaətə maneə meydana gətirən bir şeyin varlığı vəziyyətində söz mövzusu ola bilər. Maneə faktı da, maneə törədiləni təsirsiz buraxan, qənaətdə ol/tapılmasını önləyən bir ünsürün varlığı vəziyyətində etibarlıdır. Beləcə aydın olur ki, hər səbəbdə nəticəs(n)i tələb edən bir fəaliyyət xüsusiyyəti vardır ki, hər hansı bir mane olmadığı təqdirdə bu fəaliyyət özünü göstərər. Bununla birlikdə işlər tamamilə uca Allahın əlindədir. 4- Quran, Möcüzələrdə Peyğəmbərlərə Təsirli Rol İsbat edər Uca Allah belə buyurur: "Heç bir elçi, Allahın icazəs(n)i olmadan bir möcüzə gətirə bilməz. Allahın əmri gəldiyi zaman haqq yerinə yetirilər və işdə o zaman Allahın ayələrini boşa çıxarmağa məşğul olanlar, hüsrana uğrayarlar." (Mömin, 78) Burada, hər hansı bir peyğəmbərin hər hansı bir möcüzə göstərməsi, uca Allahın icazəsinə bağlanır, peyğəmbərlərin göstərdikləri möcüzələr üzərində peyğəmbərlərin içində olan bir faktorun rol oynadığı, ancaq bu faktorun dövrəyə girə bilməsi üçün, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, Allahın icazəsinin şərt olduğu ifadə edilir. Bu xüsusla əlaqədar olaraq uca Allah belə buyurur: "Süleyman- 'ın hökmranlığı haqqında onlar, şeytanların uydurduqları sözlərə peyklər. Halbuki Süleyman küfrə getməmişdi. Lakin o şeytanlar, küfrə getdilər; insanlara cadu öyrədirdilər və yenə onlar Babildə Harut və Marut adlı mələklərə endirilənə peyklər. Halbuki o ikisi (Harut və Ma-rut), 'Biz bir fitnəyik; əsla/çəkin küfrə getmə!' demədikcə, kimsəyə bir şey öyrətmirdilər. Onlar, o ikisindən, kişilə arvadının arasını açacaq şeylər öyrənirdilər. Ancaq, Allahın icazəs(n)i olmadan o cadu ilə heç kimə zərər verə bilməzlər." (Bəqərə, 102) Ayəs(n)i kərimə ümumiyyətlə sehrin həqiqətini dilə gətirməklə birlikdə, eynilə möcüzədə olduğu kimi sehrdə də, sehr edən kimsədə var olan bir gücün təsirli olduğunu, ancaq ilahi icazə olmadan bu gücün heç bir işə yaramayacağını ortaya qoyur. Qısacası, istər möcüzə, istər sehr və istəsə övliyanın kəraməti və ya riyazətlər və məşəqqətli mücahedelerle təmin edilən xüsusiyyətlər kimi bütün fövqəladə faktlar, ayəs(n)i kərimələrdə vurğulandığı kimi insanın içində mövcud olan bəzi faktorlara və iradə gücünə söykən/dözər. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 145 Bunun yanında ayəs(n)i kərimələrdə, peyğəmbərlərin içində mövcud olan bu faktorun, hər vəziyyətdə bütün səbəblərə suveren olduğu dilə gətirilməkdədir: "Göndərilən peyğəmbər qullarımıza bu sözümüz keçmiş idi: Mütləq özlərinə yardım ediləcək və qalib gələcək olanlar, mütləq bizim ordumuzdur." (Saffat, 171-173) "Allah, 'Əlbəttə mən və elçilərim qalib gələcəyik' deyə yazmışdır." (Mübarizə, 21) "Əlbəttə biz, elçilərimizə və inananlara həm dünya həyatında, həm də şahidlərin dayanacaqları gündə kömək edəcəyik." (Mömin, 51) Bu ayələr, heç bir qeydlə mukayyet olmayan ümumi xüsusiyyətli mənalar ehtiva etməkdədirlər. Buradan hərəkətlə deyə bilərik ki, mövcud olan və üstünlüyü mübahisə et/müzakirə edilməz şəkildə diqqətə çarpan olan bu iç faktor, doğaötesi və maddə üstü bir faktdır. Çünki maddi faktlar ölçülü, nisbətli və məhduddurlar. Sürtüşme və vuruşma vəziyyətində özlərindən daha güclü olan bir fakt qarşısında məğlub olarlar. Mücərrəd faktlar da, elə olmaqla birlikdə, bir şəkildə maddayla elin idili olmadıqca, aralarında sürtüşme və maneələşmə söz mövzusu olmaz. Allahın icazəsiylə hər vaxt üstün olan bu mücərrəd iç faktor, maddi bir maneə törət qarşılaşdığı zaman, Allah ona elə bir güc verər ki, heç bir maddi maneə onun qarşısında yapışa bilməz. 5- Quran, Möcüzələri Peyğəmbərlərdəki Ruhani Gücə Söykədiyi Kimi Allahın Əmrinə Də Söykəyər Bir əvvəlki hissədə iştirak edən ayənin bu son cümləsi, yəni "Allahın əmri gəldiyi zaman haqq yerinə yetirilər..." ifadəsi göstərir ki, peyğəmbərlərdəki o iç faktorun fəaliyyəti, Allahın icazəsinə bağlı olduğu kimi, o icazələ birlikdə uca Allahdan gələn bir əmrə də bağlıdır. Demək ki, digər bütün səbəblərdə olduğu kimi peyğəmbərlərdəki möcüzələri meydənə gətirici iç faktorlar da, ancaq Allahın əmrinə eyni düşdüyü və ya onunla qaynaşdığı təqdirdə təsirli ola bilər. Əmrin nə demək olduğu bu ayəs(n)i kərimədə açıqlanmışdır: "O'- nun işi (əmri), bir şeyi istədimi ona, yalnız 'Ol' deməkdir, dərhal olar." (Yasin, 82) Uca Allahın işləri, var etməyə bağlı sözlə və "Ol" sözüylə reallaşdırma tapar. "Bu bir öyüddür; diləyən Rəbbinə çatan bir yol məbləğ. Ancaq, Allah diləmədikcə siz bir şey diləyə- 146 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 mezsiniz." (İnsan, 29-30) "O, bütün aləmlərə öyüddür; aranızdan doğru hərəkət etmək diləyənlər üçün. Ancaq, aləmlərin Rəbbi Allah diləmədikcə siz bir şey diləyə bilməzsiniz." (Təkvir, 27-29) Bu ayələr göstərir ki, insanın diləməsinə və seçiminə bağlı olan bir iş, uca Allah diləmədikcə reallaşmaz. Allah, insanın o işi istəməsini istər, o işi iradə etməsini iradə edər, sonra o iş reallaşar. Bu ayəs(n)i kərimələr, bunu izah etmək istəyir: İnsanın işləri öz əliylə və öz iradəsiylə reallaşmasına baxmayaraq, iradəsi və istəməsi öz əlində deyil. Bu, tamamilə uca Allahın iradəsinə bağlı bir şeydir. Yoxsa bu ayələr, insanın hər dilədiyini Allah da diləmişdir, demir. Belə düşünmək, hədsiz bir səhv olar və insanın bir hərəkətə istiqamətli iradəsinin reallaşmaması vəziyyətində, Allahın iradəsinin reallaşmamasını tələb edir. Halbuki uca Allah belə bir xarakterizə etmədən münəzzəhdir, uzaqdır. Ayrıca, belə bir düşüncə bir çox ayənin açıq mənasına da tərs düşməkdədir. Bu ayələr kimi: "Diləsəydik, hər kəsə hidayətini verərdik." (Səcdə, 13) "Rəbbin istəsəydi, yer üzündəkilərin hamısı mütləq inanardı." (Yunus, 99) Bu mənada başqa ayələr də vardır. Buna görə, iradəmiz və diləyimiz bizdə reallaşdığında, bu, Allahın bunu iradə etməsi və diləməsiylə reallaşmış olar. Eyni şəkildə, hərəkətlərimiz də, bizim iradəmiz və diləyimiz vasitəsilə Allahın iradəsi nəticəs(n)i reallaşar. Bu ikisi, yəni iradə və hərəkət də, birlikdə uca Allahın əmrinə və "Ol" sözünə bağlıdır. Bu səbəbdən faktlar, istər adi, istər fövqəladə olsunlar, fövqəladə faktlar da istər möcüzə və kəramət kimi xeyr və xoşbəxtlik istiqamətində olsunlar, istər sehr və kəhanət kimi pislik istiqamətində olsunlar, reallaşma nöqtəsində təbii səbəblərə söykən/dözərlər. Bununla birlikdə uca Allahın iradəsinə bağlıdırlar, Allahın əmri olmadıqca reallaşa bilməzlər. Bunu üçün də səbəb, ya Allahın əmriylə eyni istiqamətdə olmalı ya da onunla birləşmiş olmalıdır. Hərçənd bütün şeylər, varlıqlarının ilahi əmrə söykənən olması baxımından bərabərdirlər -belə ki, Allahın o şeylərin yaranmasına bağlı icazəs(n)i və əmri reallaşsa, o şeylər də səbəbləri vasitəsilə reallaşarlar, icazəs(n)i və əmri reallaşmazsa da, səbəblərin səbəbliyi tamamlanmadığı üçün, reallaşmazlar- ancaq bu şeylərin bir qisimi - peyğəmbərlərin göstərdikləri möcüzələr və qulun dua vasitəsilə Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 147 Rəbbinə yönəltdiyi diləklər kimi- heç bir şəkildə Allahın tələb edici iradəsindən və qəti əmrindən ayrı düşünülə bilməzlər. Bu ayəs(n)i kərimələr bunu açıq şəkildə ortaya qoyurlar: "Allah, 'Əlbəttə mən və elçilərim qalib gələcəyik' deyə yazmışdır." (Mübarizə, 21) "Mənə dua edincə dua edənin duasına cavab verərəm." (Bəqərə, 186) Əvvəlki hissədə yer verdiyimiz bir çox ayələ birlikdə bu ayələr, üzərində dayandığımız gerçəyi bütün çılpaqlığıyla ortaya qoymaqdadırlar. 6- Quran, Möcüzələri Alt Edilməz Bir Səbəbə Söykəyər Bundan əvvəlki hissələrdən aydın olduğu qədəriylə möcüzənin, eynilə o biri fövqəladə faktlar kimi, təbii bir səbəbə ehtiyac duymaq baxımından adi faktlardan fərqli bir tərəfi yoxdur və hər ikisində də müşahidə edilməyən bəzi gerçək səbəblər söz mövzusudur. Aralarındakı tək fərq budur: Adi inkişaflar ətrafda bəzi zahiri səbəblərə söykən/dözərlər, ancaq bu zahiri səbəblərin ardında ümumiyyətlə və ya əksəriyyətlə bəzi gerçək səbəblər vardır ki, uca Allahın iradəsi və əmri də bunlara yoldaşlıq edər. Ancaq sehr və kəhanət kimi pislik istiqamətindəki və ya duaların qəbul olunması və bənzəri kimi yaxşılıq istiqamətindəki fövqəladə hadisələr, Allahın icazəs(n)i və iradəsiylə, alışılmış səbəblər növündən olmayan gerçək təbii səbəblərə söykən/dözərlər. Möcüzə də eynilə bunlar kimi, Allahın icazəs(n)i və əmriylə gerçək bir təbii səbəbə söykən/dözər. Tək, möcüzədə bunlardan ayrı olaraq peyğəmbərliyin, elçiliyin və Allaha istiqamətli dəvətin doğruluğunu isbat üçün; "Bu iş insan gücünü aşan ilahi bir işdir; inanmırsınızsa, siz də belə bir iş edin də görək." deyə bir iddia, bir meydan oxuma söz mövzusudur. Ayrıca, digərlərinin əksinə son iki qisimin (duaların qəbul olunması nəticəs(n)i meydana gələn fövqəladə inkişaflar ilə möcüzə) səbəbləri qətiliklə alt edilə bilməzlər. Deyilə bilər ki: Buna baxılsa, əgər möcüzənin təbii səbəbinə çatıla bilsə, peyğəmbər olmayanların da möcüzə göstərmələri mümkün olar və möcüzə ilə digər təbii inkişaflar arasında bir fərq qalmaz, möcüzənin nisbi bir anlayış olduğunu qəbul etməmiz lazımdır. Bu halda bəzi insanlara görə möcüzə olan bir fakt, onun 148 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 gerçək təbii səbəbini bilən digər insanlara görə möcüzə olmağa bilər. Bir çağda möcüzə sayılan bir şey, elm çağı olan digər bir çağda möcüzə sayılmağa bilər. Onun üçün əgər elmi inkişaflar, ən üst səviyyədə gerçək təbii səbəbləri ortaya çıxarsa, möcüzə deyə bir şey qalmaz və onunla hər hansı bir iddia isbat edilə bilməz. Bu fərziyyələrin doğru olması halında bu nəticə ortaya çıxar: Möcüzə özü etibarilə dəlil deyil, səbəbini bilməyən cahil kəslər tərəfindən dəlil hesab edilməkdədir. Buna veriləcək cavab budur: Qətiliklə xeyr. Möcüzənin möcüzəliyi, bilinməyən bir təbii səbəbə söykən/dözür olmasından qaynaqlanmır ki, naməlumluq ortadan qalxınca möcüzəlik də ortadan qalxsın, dəlilliyi etibarsız olsun. Sırf fövqəladə bir səbəbə söykən/dözdüyündən ötəri də bu xüsusiyyəti qazanmış deyil. Möcüzəni möcüzə edən; qeyri-adi, eyni zamanda əsla alt edilə bilməyən, daim üst olan bir səbəbə, bir səbəbə söykən/dözür olmasıdır. Duanın qəbulu nəticəs(n)i xəstənin şəfa tapmasının kəramət sayılması da səbəbinin alt edilə bilməz olmasından ötəridir. Yoxsa, belə bir hadisə, başqa cür də reallaşa bilər. Dərmanla müalicə kimi. Lakin bu vəziyyətdə hadisə adilik xüsusiyyətini qazanar və söykən/dözdüyü səbəb daha güclü bir səbəb tərəfindən alt edilə bilər. 7- Quran, Möcüzəni Peyğəmbərliyin Doğruluğuna Dair Avamca Bir Dəlil Deyil, Qəti Bir Dəlil Sayar Bu nöqtədə belə bir sual ağla gəlir: Ağıl, peyğəmbərin Allaha qulluq təqdim etməyə bağlı çağırışının doğruluğu ilə peyğəmbərin fövqəladə bir fakt meydana gətirməsi arasında zəruri bir əlaqə nəzərdə tut-mediği halda, möcüzə ilə peyğəmbərlik iddiasının doğruluğu arasında nə kimi bir əlaqə ola bilər? Qurani Kərimin izah etdiyi, Hud, Saleh, Musa, İsa və Məhəmməd (s. a. a) kimi peyğəmbərlərin hekayələrindən də, bu ikisi arasında belə bir əlaqənin olmadığı aydın olmaqdadır. Qur-anın izah etdiyinə görə, bu peyğəmbərlər iddialarını yayarlarkən, iddialarının həqiqətini ortaya qoyan bir möcüzə göstərmələri təklifi ilə qarşılaşmışlar. Onlar da təklifi müsbət qarşılayıb bəzi möcüzələr göstərmişlər. Bəzi vəziyyətlərdə də xalqları belə bir istəkdə ol/tapılmadan, onlar dəvət müddətinin başlanğıcında möcüzə göstərmişlər. Necə ki Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 149 uca Allah, Musa və Harun (salam üzərlərinə olsun) haqqında belə buyurur: "Sən və qardaşın, ayələrimi aparın və məni xatırlamaqda zəiflik etməyin." (Taha, 42) İsa (ə.s) ilə əlaqədar olaraq da belə buyurur: "Onu İsrailoğullarına elçi edəcək (və o, onlara belə deyəcək): 'Gerçək bu, mən sizə Rəbbinizdən bir möcüzə gətirdim. Mən siz palçıqdan quş şəklində bir şey yaradar, ona üfləyərəm, Allahın icazəsiylə quş olar. Və Allahın icazəsiylə doğuşdan kor olanı və alaca xəstəliyinə tutulanı yaxşılaşdırar və ölüləri dirildərəm. Yediklərinizi və evlərinizdə yığdıqlarınızı sizə xəbər verərəm. Şübhəsiz, əgər inanmışsınızsa, bunda sizin üçün qəti bir ayə vardır." (Al/götürü İmran, 49) Qurani Kərimin bir möcüzə olaraq Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) endirilmiş olması da elə. Qısacası; sağlam fikir, peyğəmbərlərin izah etdikləri tövhid və qiyamət məlumatlarının hakkaniyeti ilə onların bəzi fövqəladə möcüzələr göstərmələri arasında zəruri bir əlaqə görməz. Bunun yanında peyğəmbərlərin gətirdikləri məlumatlar və təlimlər açıq və möhkəm dəlillərə söykən/dözərlər. Ki bu dəlillərin varlığıyla, məlumat və bəsirət sahibi kəslərin ayrıca möcüzə axtarışlarına gərək qalmaz. Buna görə, möcüzələr ümumi xalq kütlələrinin razı salınmaları məqsədinə istiqamətlidir, deyə bilərik. Çünki onların ağılı tutumları ağılı gerçəkləri kav-rama barəsində qeyri-kafi qalar. Amma məlumatda müəyyən bir səviyyənin üstündə olan seçmə kəslər, ağılı gerçəklərə inanmaq üçün möcüzə göstərilməsinə ehtiyac duymazlar. Yuxarıdakı suala belə bir cavab vermək mümkündür: Peyğəmbərlər (salam üzərlərinə olsun) Allahın birliyi və ölümdən sonra diriliş kimi ağılın qəbul edə bildiyi yaranmanın başlanğıcı və nəticəsinə bağlı məlumatları sübut etmək üçün möcüzə göstərmiş deyildirlər. Tam tərsinə, sözünü etdiyimiz məsələlərdə ağılı dəlillər/sübut edər təqdim etməklə və qarşılıqlı dialoqla kifayətlənmişlər. Məsələn; uca Allah belə buyurur: "Peyğəmbərləri, 'Göyləri və yeri yaradan Allah haqqında şübhəmi var?!' dedilər." (İbrahim, 10) Bu ifadə, Allahın birliyinə dəlil göstərmə məqsədinə istiqamətlidir. "Göyü, yeri və ikisi arasındakıları boş yerə yaratmadıq. Bu, kafirlərin zənnidir. Buna görə, o kafirlərə atəşdən həlak vardır. Yoxsa biz, inanıb yaxşı işlər edənləri, yer üzündə təxribatçılıq edənlər kimimi tutacağıq? Yoxsa muttaki- 150 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 leri, yoldan çıxanlar kimimi tutacağıq?" (Sad, 27-28) Bu ayə də ölümdən sonra dirilişin reallaşacağını sübut etmə məqsədinə istiqamətlidir. Bu səbəbdən, peyğəmbərlərdən bu cür məlumatları sübut etmək üçün deyil, yalnız peyğəmbərlik iddialarında doğru olduqlarının ortaya çıxması üçün möcüzə istənmiş, onlar da bu məqsədə istiqamətli olaraq möcüzə göstərmişlər. Çünki peyğəmbərlər (salam üzərlərinə olsun) Allahdan vəhy al/götürdüklərini, uca Allahla danışdıqlarını və özlərinə mələk gəldiyini iddia edirdilər. Bu isə, insanların ümumisinin tanışı, özlərində tapdıqları zahiri və qərbi idraklar növündən olmayan fövqəladə bir idrakdır. Belə bir idrak, ancaq doğaötesi tərəfindən peyğəmbərlərin nəfslərinə istiqamətli bir qənaətlə reallaşa bilər. Halbuki peyğəmbərlər də hər kəs kimi bir insandırlar. Buna görə də bu iddialarında insanların şiddətli inkarı və amansız müqavimətiylə qarşılaşmışlar. Bu inkarları və müqavimətləri iki şəkildə özünü göstərmişdir: Kimi vəziyyətlərdə, peyğəmbərlik iddiasını dəlil irəli sürərək çürüt- mek istəmişlər. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Dedilər ki: Siz, ancaq bizim kimi bir insanıq. Bizi, atalarımızın tapındığından çevirmək istəyirsiniz." (İbrahim, 10) Burada, peyğəmbərlərin insan oluşlarını irəli sürərək peyğəmbərlik iddialarını yalanlama məqsədindədirlər. Çünki insanlar, aralarındakı yaradılış bənzərliyinə baxmayaraq özlərində belə bir fövqəladəlik görmürdülər. Əgər həqiqətən belə bir şey varsa, o zaman hər kəs belə olmalı, ola bilməlidir. Buna görə peyğəmbərlər də, uca Allahın bizə bildirdiyi şəkliylə özlərini bu şəkildə müdafiə etmişlər: "Peyğəmbərləri onlara dedilər ki: "Biz də ancaq sizin kimi bir insanıq; lakin Allah, qullarından dilədiyinə nemətini lütf edər." (İbrahim, 11) Görüldüyü kimi, peyğəmbərlər cavab verərlərkən aradakı bənzərliyi qəbul edirlər amma peyğəmbərlik missiyasının Allahın xüsusi lütflərindən biri olduğunu da vurğulayırlar. Bəzi xüsusi lütflərə xas qılınmaq isə ümumi bənzərliyə tərs düşməz. Çünki hər insanın xas qılındığı bəzi xüsusi lütflər vardır. Uca Allah, onlardan dilədiyi birinə lütf etmək istəsəydi, edərdi və buna kimsə də maneə ola bilməzdi. Bu səbəbdən peyğəmbərlik hər kəs üçün mümkün bir şey olmaqla birlikdə, bəzi kəslərə xas qılınmış bir missiyadır. Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 151 Buna bənzər bir dəlil irəli sürmələrinə də, Peyğəmbər əfəndimizlə (s. a. a) əlaqədar olaraq söylədikləri bu sözlərində rast gəlməkdəyik: "O zikr (Quran) aramızdan onamı endirildi?!" (Sad, 8) "Bu Quran, iki şəhərdən, böyük bir adama endirilməli deyil idimi?!" (Zuxruf, 31) Eyni tərzdə bir dəlil göstərmələrini də, uca Allahın onlardan ax-tardığı bu sözlərdə görməkdəyik: "Dedilər ki: Bu peyğəmbərə nə olur ki yemək yeyir, bazarlarda gəzir?! Ona özüylə birlikdə xəbərdarlıqçı olaraq bir mələk endirilməli deyil idimi?! Yaxud özünə göydən bir xəzinə atılmalı, yaxud özünün bir bağçası olmalı da ondan yeməli deyilmi?!" (Furqan, 8) Burada irəli sürdükləri dəlillərinin özü budur: Peyğəmbərlik iddiasında olan kimsə, bizə bənzəməməlidir. Çünki onun sahib ol/tapıldığı Allahla danışmaq, fövqəltəbii bir kanaldan vəhy al/götürmək kimi xüsusiyyətlər bizdə yoxdur. O halda, nə üçün yemək yeyir, nə deyə dolanışığını təmin etmək üçün bazarlarda gəzir?! Əgər bu iddiasında doğru olsaydı, xəbərdarlıqçılıq vəzifəsini yerinə yetirmədə ona köməkçi olacaq bir mələk də onunla birlikdə vəzifələndirilməli idi. Ona göydən bir xəzinə endirilməli idi ki, dolanışığını təmin etmək üçün bazarlarda gəzmək məcburiyyətində qalmasın. Ya da xüsusi bir bağçası olmalı idi, o bağçanın meyvələrini yeməli idi, bizim yediklərimizdən deyil. Uca Allah onlara belə cavab verir: "Bax, sənin üçün necə misallar vediler də sapdılar. Artıq bir daha yolu tapa bilməzlər." (Furqan, 9) "Səndən əvvəl göndərdiyimiz bütün peyğəmbərlər də yemək yeyərlər, bazarlarda gəzərdilər. Biz sizi bir-biriniz üçün bir sınama vasitəs(n)i etdik, 'Səbr edirsinizmi?' deyə. Rəbbin hər şeyi görər." (Furqan, 20) Uca Allah, müşriklərin peyğəmbərlə birlikdə bir mələyin də xəbərdarlıq vəzifəsinə qatılması şəklindəki təkliflərini bir başqa ayədə belə cavablandırır: "Əgər onu mələk etsəydik, yenə bir adam edərdik və onları yenə düşdükləri şübhəyə salardıq." (Ən'am, 9) Eyni istiqamətdə bənzər bir dəlil göstərmələrini də bu ayədə görməkdəyik: "Bizimlə qarşılaşmağı ümid etməyənlər, 'Bizə mələklər endirilməli, yaxud Rəbbimizi görməli deyil dikmi?' dedilər. And olsun ki, onlar öz işlərində böyüklük göstərdilər və böyük bir azğınlıqla həddi aşdılar." (Furqan, 21) Onlar, peyğəmbərlərə bənzər xüsusiyyətlərə sahib olmalarından ötəri, mələk indirilişi və ya uca Rəbbi görmək kimi təkliflərdə ol/tapılmaqla, peyğəmbərlik iddia- 152 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 sını və vəhy faktını etibarsız etdiklərini sanırdılar. Uca Allah onların bu qurun idilərini belə cavablandırır: "Mələkləri gördükləri gün, işdə o gün günahkarlara sevinc xəbəri yoxdur və '(Sizə sevinmək) qadağandır, qadağan!' deyərlər." (Furqan, 22) Burada uca Allah, onların ancaq ölüm anında mələkləri görə biləcəklərini vurğulayır. Bir başqa ayədə də mövzuya bağlı olaraq belə buyurur: "Dedilər ki: 'Ey özünə Quran endirilmiş olan, sən mütləq havalanmısan. Əgər doğrulardansansa, bizə mələkləri gətirsənsəyə!' Biz mələkləri ancaq haqq ilə endirərik, o zaman da özlərinə möhlət verilməz." (Hicr, 6-8) Son olaraq təqdim etdiyimiz bu ayələr, onların inkarlarını səbəbləndirmədə bir əlavə etmədə ol/tapıldıqlarını köçürür. Yəni, bu dəfə onun peyğəmbərlik iddiasında yalançı olmadığını qəbul etməklə birlikdə, bunun dəlilikdən qaynaqlanan, reallıqla uyğun gəlməyən bir iddia olduğunu irəli sürürlər. Necə ki başqa bir yerdə də bu iddiaları gündəmə gətirilir: "Və 'dəlidir.' dedilər və o çətinlik çək/məcbur edildi." (Qəmər, 9) Yekunlaşdıracaq olsaq; bu və bənzəri ayələrdə, inkarçıların aradakı bəşəri bənzərliyi irəli sürərək, peyğəmbərlik iddiasını çürütmə arxasında olduqları dilə gətirilir. Kimi zamanlar da, yadırğayıcı bir tutum içinə girərək, iddianın doğruluğuna bağlı dəlillər/sübut edər, sənədlər istəmişlər. Çünki bu iddia insanın qəbul edə bilmədiyi, ağılların vərdiş etmədiyi bir fakta əlaqən idi. (Mübahisə/müzakirə sənətindəki sənəd istəyərək iddianı maneə törətmə üsuluna müraciət edirdilər.) İşdə onların sözünü etdikləri sənəd, möcüzə idi. Onların bu yadırğayıcı rəftarlarını bu şəkildə izah edə bilərik: Quranın izah etdiyi şəkliylə nəbi və rəsulların ortaya atdıqları peyğəmbərlik və risalət iddiaları vəhy al/götürmə, doğrudan və ya mələk vasitəsilə Allahla danışma şəklindəki fövqəladə faktlara söykən/dözürdü. Bu isə, konkret məlumatların dəstəkləmədiyi və təcrübənin sübut etmədiyi bir vəziyyətdir. Onların şübhələri iki nöqtədə sıxlaşırdı: Birincisi; ortada bu iddianı təsdiqləyəcək dəlil yoxdur. İkincisi; iddianın doğru olmadığına dair əldə dəlil vardır. Çünki insanlar öz nəfslərində vəhy al/götürmək, uca Allahla danışmaq, peyğəmbərin gətirdiyi növdən dini qanunuma və təhsil kimi şeylərə rast gəlmirlər. Səbəb və nəticələrlə əlaqədar ümumi-keçər qayda da belə bir şeyi rədd edir. Bu Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 153 halda bu, fövqəladə bir faktdır və ümumi səbəbdənlik qanunu bunu normal qarşılamaz. Bu səbəbdən, əgər peyğəmbər bu iddiasında doğrudursa, həqiqətən peyğəmbərlik missiyasına sahibsə və həqiqətən vəhy al/götürürsə, fövqəltəbii aləmlə ünsiyyət halında olduğunu, fövqəladəlikləri yaradan ilahi güclə dəstəklənildiyini və fövqəladə bir şəkildə peyğəmbərlik missiyasını al/götürməsini, vəhyi qəbul etməsini uca Allahın iradə etdiyini sübut etməlidir. Əgər bu iddia doğrudursa, o zaman bir fövqəladəliklə digər bir fövqəladəlik arasında fərq olmamalıdır. Bir peyğəmbər, hər hansı bir maneə törət qarşılaşmadan bir başqa fövqəladəliyi də sərgiləyə bilməlidir. Uca Allah, heç bir maneə tanımadan peyğəmbərlik missiyasını və vəhy faktını təsdiqləyən yeni bir fövqəladəlik reallaşdırmalıdır. Çünki bir-birlərinə bənzəyən şeylər eyni hökmə təbii/tabedirlər. Əgər uca Allah, insanların doğru yola girmələrini fövqəladə bir üsulla, yəni peyğəmbərlik missiyas(n)ı və vəhy faktı vasitəsilə diləmişsə, bu fövqəladəliyi, digər bir fövqəladəliklə, yəni möcüzəylə gücləndirə bilməlidir. Aralarından biri çıxıb da peyğəmbərliklə vəzifələndirildiyini irəli sürüncə, bu iddiaya həmsöhbət olan bütün cəmiyyətlər, öz yaradılışlarından qaynaqlanan təbii bir impulsla, möcüzə göstərilməsini istəmişlər. Bu səbəbdən möcüzə istəyi, peyğəmbərlik missiyasının sübut edilməsi və təsdiqlənməsi məqsədinə istiqamətlidir; peyğəmbərlərin gətirdikləri tövhid və axirət inancı kimi haqq dayaqlı məlumatların təsdiqlənməsi istiqamətində bir istək deyil bu. Çünki bu məlumatlar dəlillərlə isbat edilə biləcək şeylərdir. Bu eynilə buna bənzər: Deyək ki bir adam, bir birliyə, özlərinin üzərində suverenlik səlahiyyətinə sahib liderlərindən, onun əmr və qadağanlarını ehtiva edən bir mesaj gətirir. Bu elçi, söz mövzusu hökmləri açıqlayır və bunların özlərinin faydasına olduğunu sübut edir. Onlar da liderlərinin özlərinin faydasını düşündüyünü bilirlər. Bu dəlillər/sübut edər, gələn hökmlərin faydalı, gerçək və tətbiqə əlverişli olduğunu isbat etmə baxımından kifayətdir, ancaq bu dəlillər/sübut edər o adamın elçi olduğunu, liderlərinin onu özlərinə bu əmr və qadağanları çatdırmaqla vəzifələndirdiyini sübut etməyə çatmaz. Tərsinə; liderin əl yazısı, möhürü və ya ona aid olduğunu bildikləri bir i- 154 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 şareti göstərərək elçilik iddiasını sübut etməsini istəyərlər. Necə ki müşriklər də Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) belə demişlər idi: "Sən, bizə, oxuyacağımız bir kitab endirmədikcə..." (İsra, 93) Bu şərhlərimizlə iki xüsus açıqlıq qazanmış oldu: a) Peyğəmbərlik iddiasının həqiqəti ilə möcüzə arasında zəruri bir əlaqə söz mövzusudur. Möcüzə peyğəmbərlik iddiasının dəlilidir və bu mövzuda xalqın ümumisi ilə xüsusi bir seqmenti arasında heç bir fərq yoxdur. b) Nəbi və elçinin qəbul edib qavradığı vəhy, bizim duyul/eşidilərəmik və ağılı qabiliyyətimiz vasitəçiliyi ilə qəbul etdiyimiz şeylərdən fərqlidir. Çünki vəhy, məqsədəuyğun düşüncədən, mahiyyət olaraq ayrıdır. Bu mənanı verən ifadələr, Allahın kitabında o qədər çoxdur ki, ən kiçik bir anlayışa və insaf duyğusuna sahib olan biri də, bundan şübhə etməz. Müasir araşdırmaçılardan bəziləri bu gerçəyin xaricinə çıxaraq ilahi məlumatları və dini gerçəkləri təbii elmlərin irəli sürdüyü "çevrilmə və təkamül halındakı maddənin təməl olması" şəklindəki qaydaya söykənən olaraq qiymətləndirmək istəmişlər. Bu adamlar, insanın

sahib ol/tapıldığı bütün qəbul qabiliyyətlərinin insan beynindən ifraz olunan maddə mənşəli xüsusiyyətlər olduğuna; bütün yaranma məqsədlərinin, bütün gerçək kamalların və fərdi ya da ictimai təkamüllərin maddi xüsusiyyətli olduğuna inandıqları üçün belə bir düşüncə inkişaf etdirmişlər. Bu adamlara görə, peyğəmbərlik faktı bir fikri dərinlik və zehni aydınlıqdır. Peyğəmbər deyə xarakterizə edilən insan, bununla toplumunun irəliləməsini, təkamül etməsini təmin edər. Xalqını vəhşilik və bar-barlıq səviyyəsindən qurtarıb mədəniləşdirmək istər. Keçmişdən qalan inanc və fikirləri bir araya gətirib, çağının şərtlərinə uydurar. Beləcə xalqı üçün ictimai qanunlar və davranış formalarını təyin edər. Bunlar sayəsində onların praktik həyatlarını islah etməyə çalışar. Bunu ibadət qəsdi daşıyan hökm və davranışlarla tamamlayar. Bununla da onların mənəvi həssaslıqlarını diri tutmağı məqsədlər. Çünki yaxşı bir cəmiyyət və fəzilətli bir mədəniyyət, bu cür mənəvi dayaqlara da möhtacdır.