And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

"Əgər qulumuza endirdiyimizdən şübhədəsənsənik, o zaman siz də onun kimi bir surə ge- 118 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 tirin." Yəni, Peyğəmbər (s. a. a) kimi birindən onun gətirdiyinə bənzər bir surə gətirin. Burada, Peyğəmbər kimi təhsil almamış, oxuma-yazması olmayan bir şəxsdən onun gətirdiyinə bənzər bir surənin gətirilməsi nöqtəsində meydan oxunularaq, əsl Quranın möcüzə olduğu sübut edilməkdədir, birbaşa və bilavasitə olaraq Peyğəmbərimizin peyğəmbərliyi sübut edilməməkdədir. Bunun dəlili, ayənin başındakı bu ifadədir: "Əgər qulumuza endirdiyimizdən şübhədəsənsənik." Diqqət yetirilsə, "Əgər qulumuzun peyğəmbərliyindən şübhədəsənsənik." deyilmir. Bu səbəbdən, Qurani Kərimdə iştirak edən bütün meydan oxumalar, Quranın Allah qatından gələn fövqəladə bir möcüzə olduğunu sübut etmə məqsədinə istiqamətlidir. Meydan oxumağa bağlı mesajlar ehtiva edən ayələrin bir qisimi ümumi və bir qisimi də xüsusi xüsusiyyətlidir. Ən ümumi xüsusiyyətli meydan oxuma da bu ayəs(n)i kərimədə ifadəsini tapmaqdadır: "Də ki: And olsun, əgər insanlar və cinlər bu Quranın bir bənzərini gətirmək üzrə toplansalar, yenə onun bənzərini gətirə bilməzlər. Bir-birlərinə arxa olsalar da." (İsra, 88) Bu ayə, Məkkə enişlidir və ehtiva etdiyi meydan okuyuşun ümumi xüsusiyyətli olduğundan heç kim ən kiçik bir şübhə etməz. Əgər meydan oxuma, sırf Quranın ifadəsinin bəlağəti, üslubunun gözəlliyi ilə əlaqədar olsaydı, yalnız müəyyən qövmə qarşı, yəni cahiliyyə dövrünün öz Ərəbləri ilə Ərəb dilinin (başqa dillərlə) qarışıb pozulmasından əvvəlki İslamiyyət dövrünün Ərəblərinə qarşı meydan oxunuyardı. Halbuki bu ayədə bütün insanların və cinlərin qulağı çınlatılmıştır. Eyni şəkildə, ifadənin bəlağəti və fesahati xaricində həqiqi məlumatlar, üstün əxlaqa bağlı təlimlər, qanunlar, hökmlər, qeyb aləminə bağlı xəbərlər və Quranın endiyi sıralar insanlığın hələ üzərindəki pərdəni aralaya bilmədiyi nə qədər məlumatlar kimi Qurani Kərimin əhatə etdiyi xüsusiyyətlərdən hər hansı biriylə xüsusilə meydan oxunulmamışdır. Bu səbəbdən, hər iki birliyə də mütləq bir şəkildə meydan oxunulması, niteliksel baxımdan üstünlük təmin edilə biləcək bütün xüsuslarla əlaqədardır. Bu halda, Quran bəlağət və fesahat baxımından bəliğ və təsirli söz söyləyə bilən insanlar üçün, hikmət baxımından həkimlər üçün, elm Bəqərə Surəsi / 21-25 ..................................................... 119 baxımından alimlər üçün, sosioloji baxımından sosioloqlar üçün, qanunlar baxımından yasamacılar üçün, siyasət baxımından siyasətçilər üçün, rəhbərlik baxımından idarəçilər üçün bir ayə, bir möcüzə olduğu kimi, bütün aləmlər üçün də birlikdə çata bilmədikləri, birlikdə həll edə bilmədikləri mövzular baxımından -qeyb aləmi ilə əlaqədar məlumatlar, mühakimədə, məlumatda və ifadədə görüş ayrılıqlarının həlli kimi- fövqəladə, çatılmaz bir möcüzədir. Buradan aydın olur ki, Quran, bütün istiqamətlərdən möcüzəlik xüsusiyyətinə sahib olduğunu elan edir. O, insan və cin növünün bütün fərdləri, ümumisi və xüsusis(n)i, məlumatı və cahili, kişis(n)i və qadını, üstün qabiliyyətli və ya daha alt səviyyədəki bütün söz anlayan ağıl sahibləri baxımından bir möcüzədir. Çünki insan, öz yaradılışı etibarilə yaxşılığın, üstünlüyün şüurundadır; bu xüsusiyyətlərin az və ya çox oluşunu fərq edər. Bu halda hər insan, özünün və ya ailə efradının sahib ol/tapıldıq- ları yaxşı və üstün xüsusiyyətlər üzərində müşahidəçi bir yanaşmala düşünsün, sonra da qəbul etdiklərini Quranın ehtiva etdiyi yaxşı və üstün xüsusiyyətlərlə müqayisə etsin, o zaman haqq və ədalətlə hökm etsin. Görəsən insan gücü, həqiqət nöqtəsində Quranın ehtiva etdiyi məlumatlara bərabər, sübut edilmiş ilahi məlumatlar ortaya qoya bilərmi? Quranın ortaya qoyduğu əxlaqi sistemin safına və üstünlüyünə bərabər, gerçəklərə söykənən bir əxlaq sistemi ortaya qoya bilərmi? Qurani Kərimin gətirdiyinə bənzər insanların bütün əməllərini əhatə edən əskiksiz fiqhi hökmlər qoya bilərmi? Həm də bütün genişliyinə baxmayaraq bu hökmlər ziddiyyətə səbəb olacaq hər hansı bir ixtilafın ol/tapılmaması şərtiylə?! Bunun yanında, hər hökmündə və əldə etdiyi hər nəticədə tövhid ruhunu və təqva faktını qoruya bilərmi? Qoyduğu hər hökmün təməlinə və detalına təmizliyi, arılığı suveren edə bilərmi? Bu fövqəladə diqqət və bu ağıllara durğunluq verən vasvasılıq, insanı heyran buraxan həssaslıq, oxuma-yazması olmayan bir insandan qaynaqlana bilərmi? Üstəlik, bu insanın içində yaşadığı cəmiyyətin tək imtiyazı haqsız hücum, talan etmə, çal/oğurlayıb çırpma, insanların mallarını zorla/məcbur et qəsb etmə, qız uşaqları diri diri torpağa basdırma, yoxsulluq qorxusuyla uşaqları öldürmə, atalarla öyünmə, analarla evlənmə, günahları normal sayma, məlumatı tənqid etmə, cəhalətlə diqqətə çarpanlaşma olsa?! Və sözdə gayretkeşlik xarakterinə sahib olmalarına baxmayaraq bütün zorbaların qarşısında qürursuz- 120 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 ca əzilən, bir gün Yeməyinlilərin, bir gün Həbəşlilərin, bir gün Romalıların və bir gün İranlıların suverenliyi altında yaşamış olan bir birlik olsa, bu cəmiyyət?! Ki, Hicaz bölgəsindəki cahiliyyə Ərəblərinin vəziyyəti bundan ibarət idi. Bir insan, bütün aləmlər üçün yol göstəricilik iddiasıyla bir kitab ortaya qoymağa cürət etsin, sonra bu kitabda qeybə bağlı məlumatlara, keçmiş və gələcəyə dair xəbərlərə, keçib gedən və ya irəlidə ortaya çıxacaq cəmiyyətlərin həyatına yer versin; bu kitabda bir deyil, iki deyil, bir çox hekayəyə, hadisələrə, gələcəyə bağlı qeybi məlumatlara toxunsun və amma doğrudan heç sapmasın; bu mümkün müdir?! Davamlı bir çevrilmə və təkamül içində olan maddi təbiət aləminin bir parçası olan insan, mümkün müdir ki, insanlıq aləminin hər işinə əl atsın; dünyaya kiçik-böyük, incə-kobud hər mövzuda məlumatlar, elmlər, qanunlar, hikmətlər, nəsihət edər, nümunələr və hekayələr təqdim etsin və lakin ömürünün sonuna qədər bütün bunların heç birində ən kiçik bir dəyişiklik gətirməyə belə ehtiyac duymasın?! Halbuki üsuluyla, füruuyla bütün bunlar, mərhələli bir müddətdən keçməyə, dəyişik mərhələlərdə dəyişik qiymətləndirmələrə təbii/tabe tutulmağa, müxtəlif təcrübələrdən keçirilməyə məhkum olan şeylərdir. Buna, bir də heç bir insanın düşüncə və hərəkət nokdasında kamal və əskiklik baxımından eyni yerdə ola bilməyəcəyi gerçəyini əlavə etsək, Peyğəmbərin (s. a. a) və gətirdiyi əbədi mesajın ucalığı çox daha yaxşı aydın olacaq. Bu mənalar üzərində düşünə biləcək ağılı başında bir insan, Qura-ni Kərimin əhatə etdiyi bu ümumi və ya başqa xüsusiyyətli üstünlüklərin, bəşər gücünün üstündə və təbii vasitələrin kənarında olduqlarından şübhə etməyəcək. Əgər bunların üzərində düşünülə biləcək tutumda olumasa belə, insana yaraşar xəttdən sapmayacaq, öz yaradılışından qaynaqlanan həssaslığı uyğun olaraq, mütəxəssislik sahəsinə girməyən, haqqında məlumat sahibi olmadığı xüsusları mütəxəssislərinə həvalə etməkdən qaçınmayacaq. Deyilə bilər ki: Meydan oxumağı xüsusi əhatəlilikdən çıxarıb ümumiyə yönəltmənin nə faydas(n)ı var? Çünki kütlələr, bir çağırış qarşısında tez həyəcanlanarlar, ortaya qoyulan hər şeyə qaça biləcək xarakterdədirlər. Necə ki Bab, Baha, Kadiyani və Müseyleme kimi ya- Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 121 lancıların gətirdiklərini, dəli axmaqlarını və sayıqlamas(n)ı xatırladan dəlillərini təsdiqləyib mənimsəyənlər çoxdur. Buna verəcəyə(i)m cavab budur: Bütün insanlar və bütün zamanlar üçün möcüzə ola bilmənin tək yolu, elm və məlumat növündən olmasıdır. Burada, insanların anlayış tutumlarının zəruri olaraq fərqlilik ifadə etməsi, qabiliyyətlərinin eyni səviyyədə olmaması səbəbiylə hər kəsin bu möcüzəni qavraya bilməyəcəyi problemi isə, üstün anlayışa və məqsədəuyğun dünyagörüşünə sahib kəslərin onu yaxşıca qavraması, ondan daha alt səviyyədə olan kəslərin də onlara müraciət etməsiylə təhlil ediyər. Bu mövzuda insanın fitrət və instinkti hakim mövqesindədir. Bunu bir az daha açaq: İnsanın anlayışa gücüylə qəbul etdiyi və anlayışının çatdığı hər şey, hər vaxt və məkandakı hər fərd üçün ayı əhatəliliyi və ümumiliyi ifadə edə bilməz. Ancaq sözünü etdiyimiz şey, elm və məlumat növündən bir şey olsa o zaman vəziyyət dəyişər. Çünki elm və məlumatın xaricində fövqəladə bir möcüzə olaraq qiymətləndirilən hər şey, təbii bir varlıqdır ya da konkret bir faktdır və maddə aləminin qanunlarına boyun əyməyə məhkum olub zaman və məkanla məhduddur. Bu halda, ancaq bəzi insanlar tərəfindən müşahidə edilə bilər. Ehtimalı ol/tapılmayan bir fərziyyələ belə bir möcüzənin bütün fərdlər üçün ümumilik ifadə etdiyi fərz edilsə da/də/dahi, ancaq bütün məkanlar içində, bir tək məkan üçün söz mövzusu ola bilər. Bütün məkanları əhatə etdiyi də fərz edilsə, bütün zamanları əhatə etməsi mümkün deyil. Ancaq Quran elə bir şey gətirmiş ki, onunla bütün zamanlar və bütün məkanlardakı fərdlərə meydan oxuya bilməkdədir. Quranın Məlumatla Meydan oxuması Qurani Kərim, xüsusilə məlumatla meydan oxuyar: "Sənə bu kitabı, hər şeyi açıqlayan olaraq endirdik." (Nəhl, 89) "Yaş və quru heç bir şey yoxdur ki, açıq-aşkar bir kitabda olmasın." (Ən'am, 59) Bu və bənzəri ayələr, Qurani Kərimin ehtiva etdiyi məlumatlarla meydan okuyuşunun nümunələrini meydana gətirərlər. Çünki, Quranın ehtiva etdiyi küllü gerçəkləri və "Peyğəmbər sizə nə verdisə onu alın, sizə nəyi qadağan etdisə ondan çəkinin." (Həşr, 7), "...Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyə..." (Nisa, 105) əmrləri uyğun olaraq bun- 122 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 ların Peyğəmbərin şərhlərinə buraxılan cüzi detallarını araşdıran biri, İslamın, ən üstün və ən incə ilahi-fəlsəfi məlumatlar, üstün əxlaq, ibadətlər, insanlar arası əlaqələr; siyasət, sosioloji kimi insanı maraqlandıran hər məsələdə detallı məlumatlar təqdim etdiyini və bunların hamısını fitrət təməlinə və tövhid qanununa söykədiyini görəcək. Belə ki, detallı hökmlər analiz nəticəs(n)i tövhid qanununa, tövhid qanunu isə bileşim nəticəs(n)i detal xüsusiyyətindəki hökmlərə çevrilər. Uca Allah, Qurani Kərimin, zamanın keçməsinə və şərtlərin dəyişməsinə baxmayaraq hər vaxt kalıcığını və insanların mənfəətlərinə uyğunluğunu qoruduğunu ifadə edir: "O, üstün bir kitabdır. Nə qarşısından, nə də ardından ona batil gəlməz. O, hökm və hikmət sahibi, çox təriflənən Allah tərəfindən endirilmişdir." (Fussilət, 41- 42) "O zikri biz endirdik və onun qoruyucusu da əlbəttə bizik." (Hicr, 9) Bu halda Quran, nəshin (qüvvədən qalxmanın) özünə yol tapmadığı, çevrilmə və təkamül qanununun haqqında işləmədiyi qalıcı bir kitabdır. Əgər deyilirsə ki: İctimai araşdırmaçılar və qanun mütəxəssisləri indiki vaxtda, cəmiyyətlərin dəyişməsiylə birlikdə qüvvədəki qanunların da də-ğişmesinin, zamanın dəyişməsi və sivilizasiyanın inkişafıyla birlikdə qanunların da dəyişib inkişafının zəruriliyini ortaya qoymuşlar. Buna qarşılıq olaraq deyərəm ki: İrəlidə bu mövzuya toxunacağıq. "İnsanlar tək bir ümmət idi..." (Bəqərə, 213) ayəsini araşdırarkən bu xüsusdakı şübhələri aradan qaldıracağıq. Yekunlaşdıracaq olsaq; Qurani Kərim, yasamanın təməli olaraq insan fitrətindən qaynaqlanan tövhid qanununu və insan mizacının imtina edilməz gördüyü üstün əxlaqı nəzərdə tutar. Qanunuma, universal bütünlük və varlıq aləmi ilə uyğunlaşma içində inkişaf göstərməlidir deyə elan edər. Sözünü etdiyimiz araşdırmaçılar isə, fikirlərini cəmiyyətin dəyişməsi əsasına söykəyərkən tövhidi məlumatlar və üstün əxlaq kimi mənəvi dəyərləri göz ardı edərlər. Bu səbəbdən onların sözləri, mənəvi dəyərlərdən məhrum maddi cəmiyyətlər üçün etibarlıdır. "Allah- 'ın sözü isə ən ucadır." Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 123 Özünə Quran Enən Adamın Şəxsində Meydan oxuması Özünə ifadə və məna olaraq möcüzəlik xüsusiyyətinə sahib Quran endirilən oxuma-yazmasız Peyğəmbərin şəxsiyyəti də bir meydan oxuma ünsürü olaraq ön plana çıxarılmışdır. Bir müəllimdən dərs almamış olması, bir pedaqoq tərəfindən yetişdirilməmiş olması Quranın möcüzəliyinə bir dəlil olaraq irəli sürülür. "Də ki: Əgər Allah diləsəydi, onu sizə oxumazdım və onu sizə heç bildirməzdim. Mən ondan əvvəl aranızda bir ömür boyu qalmışdım, düşünmürsünüzmü?" (Yunus, 16) Peyğəmbər əfəndimiz (s. a. a) onlardan biri olaraq aralarında yaşayırdı, bir imtiyazı olmadığı kimi mütəxəssisləşdiyi bir elm sahəsi də yox idi. Belə ki, qırx yaşına qədər nə şeir və nə də nəsr (düz yazı) şəklində bir əsər ortaya qoymamışdı. Qırx yaş isə, onun ömürünün üçdə ikisini meydana gətirir. O günə qədər, bu istiqamətdə bir səy içinə girmədiyi kimi, bu cür bir ideala sahib olduğu da görülməmişdir. Sonra nə olursa, birdən birə olur və gətirdiyi mesaj qarşısında dahilər kiçik dillərini udur, ədəbiyyat ustaları tut yemiş bülbülə dönür. Ardından bu mesajı yer üzünün dörd bir tərəfinə yayır və bir tək məlumatın, bir tək ərdəmli adam və bir tək üstün zəkalı kimsə, qarşısında söyləyəcək bir şey tapa bilmir. Haqqında bütün söyləyə bildikləri bundan ibarətdir: Ticarət məqsədiylə Şama getmiş və Quranda iştirak edən hekayələri oradakı keşişlərdən öyrənmişdir.(!) Halbuki Şama etdiyi səfərlərdə əmisi Əbu Taliblə birlikdə olmuş və o zaman hələ yetkinlik çağına çatmamışdır. Hz. Xədicənin köləsi Meysere ilə birlikdə etdiyi səfərdə isə, iyirmi beş yaşında idi və səfər əsnasında nə gecə və nə də gündüz yoldaşlarından ayrılmamışdı. Ayrıldığı fərz edilsə belə, bu sırada hansı məlumatları öyrəndi? Bu hikmətli məlumatları və gerçəkləri haradan əldə etdi? Fesahat ustalarının, qarşısında kiçik dillərini udduğu və dost-düşmən hər kəsin ovsunlayıcılığını təsdiqlədiyi bu fövqəladə ifadə tərzini kimdən öyrəndi? Bir iddia da budur: Hz. Peyğəmbər Məkkədə yaşayan bir Bizanslı dəmirçinin yanına gedər, onunla söhbət edərdi. Bu adam qılınc edər və bunları sataraq dolanışığını təmin edərdi. Uca Allah bu iddiayla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Biz onların, 'Ona bir insan övərə- 124 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 tiyor.' dediklərini bilirik. Haqqdan saparaq özünə yönəldikləri adamın dili xarici, bu isə açıq-aşkar Ərəbcə bir dildir." (Nəhl, 103) Bir iddia da, onun bəzi məlumatları İranlı bir məlumatın olan və dinlər və məzhəblər haqqında geniş məlumatlara sahib olan Selmanı Farasısıdan öyrəndiyi şəklindədir. Halbuki Hz. Selman Mədinə dövründə ona inanmışdır. Quranın böyük əksəriyyəti isə Məkkədə enmişdir. Quranın Məkkədə enən qisimi, Mədinədə enən qisimindən daha çox hekayə və küllü məlumatlar ehtiva etməkdədir. Bu halda Selman və digər səhabələrin inan-ması, ona nə növ qatqılar təmin etmişdir? Qaldı ki, Köhnə Əhd ilə Yeni Əhd (Tövrat ilə İncil) və onların ehtiva etdiklərin hadisələri araşdıran biri, ardından Quranın izah etdiyi peyğəmbərlər hekayələrini və keçmiş cəmiyyətlərin tarixini araşdıracaq olsa, görəcək ki, bu tarix o tarixdən və bu hekayə o hekayədən fərqlidir. Əhdlərdə böyük səhvlər, təhrif etmələr vardır. Bunlar, Allahın peyğəmbərlərinə istiqamətli qorxunc iddialar ehtiva etməkdədir. Bu iddialar qarşısında fitrət diksinmə duy/eşidər, bu cür xüsusiyyətləri insanların ən yaxşılarına və ən ağıllılarına yaraşdırmaqdan həya edər. Bəri tərəfdə isə Quran, peyğəmbərlərin pak və günahsızlıqlarını ortaya qoyur. Köhnə və Yeni Əhddə gerçəyə bağlı bir məlumat verməyən, ərdəmə və əxlaqa bağlı qanunlar, nəsihət edər ehtiva etməyən gərəksiz hissələr vardır. Quran isə, hekayələrin yalnız insanlara elmi və əxlaqi olaraq fayda təmin edən hissələrinə yer vermiş, geri qalan böyük qisiminə heç toxunmamışdır. Quranın Qeybə Bağlı Xəbərləriylə Meydan oxuması Qurani Kərimin qeyb aləminə bağlı xəbərlər vermək surətiylə əleyhdarlarına meydan oxuduğuna nümunə meydana gətirən bir çox ayə vardır. Bu ayələrin bir qisimi, keçmiş peyğəmbərlərin və onların göndərildikləri cəmiyyətlərin yaşadıqları macəralarla əlaqədardır: "Bunlar sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Nə sən, nə də qövmün, daha əvvəl bunları bilmirdiniz." (Hud, 49) Uca Allah Yusuf Peyğəmbərin hekayəsini izah etdikdən sonra da belə buyurur: "Bu, sənə vəhy etdiyimiz qeyb xəbərlərindəndir. Onlar qərarlarını verib hiylə edərlərkən sən yanlarında deyil idin." (Yusuf, 102) Məryəm hekayəsi ilə əlaqədar olaraq da belə buyurur: "Bunlar qeyb xəbərlərindəndir; bunları sənə vahyediyoruz. Onlardan xan- Bəqərə Surəsi / 21-25 .......................................................... 125 gisi Məryəmin baxımını boynuna götürəcək deyə qələmləriylə qura təyin edərlərkən sən yanlarında deyil idin; çəkişərlərkən də yanlarında deyil idin." (Al/götürü İm-ran, 44) "İşdə Məryəm oğulu İsa! Şübhə edib ayrılığa düşdükləri, gerçək söz budur." (Məryəm, 34) Bunlar kimi daha bir çox ayə vardır. Gələcəkdə yaşanacaq hadisələrə bağlı xəbərlər də iştirak edər, Qurani Kərimdə. Bu ayədə olduğu kimi: "Rumlar məğlub oldu. Ən yaxın bir yerdə. Onlar, bu uduzmalarından sonra məğlub et/yeyiləcəklər. Bir neçə il içində." (Rum, 2-4) Bu ayələrdə də Peyğəmbərimizin Mədinəyə hicrətindən sonra, Məkkəyə təkrar dönəcəyi əvvəldən xəbər verilmişdir: "Quranı sənə fərz edən Allah, əlbəttə səni dönüləcək yerə çevirəcək." (Qəsəs, 85) "Allah diləsə güvən içində, başlarınızı təraş edərək və qısaldaraq, qorxmadan Məscidi Harama girəcəksiniz." (Fəth, 27) "O geri buraxılanlar, qənimətləri al/götürmək üçün getdiyiniz zaman, 'Bizi buraxın, sizinlə birlikdə gələk.' deyəcəklər." (Fəth, 15) Bu ayələri də eyni kateqoriyada qiymətləndirməliyik: "Allah səni insanlardan qoruyar." (Maidə, 67) "O zikri biz endirdik və onun qoruyucusu da əlbəttə bizik." (Hicr, 9) Və bunlar kimi möminlərə istiqamətli irəliyə dönük vədlər və Məkkəli kafir və müşriklərə istiqamətli təhdidlər ehtiva edən bir çox ayə vardır ki, eynilə təsdiqlənmişlər. Bunun yanında Qurani Kərimin bəzi ayələri, kimi cəmiyyətlərin və kimi inkişafların işarələrini, təyin edici xüsusiyyətlərini ehtiva etməkdədir: