And olsun Allaha onu ilk gerçekleyen adamam

"Muttakiler üçün yol göstəricidir. Onlar qeybə inanarlar..." Muttakilerden məqsəd möminlərdir. Təqva möminlərin hər hansı bir sinifinin xüsusi xüsusiyyəti deyil. Bunu deyərkən, iman dərəcələrindən birini nəzərdə tuturam. Yəni təqva lütfkarlıq, ixlas və huşu kimi bir iman mövqes(n)i deyil. Əksinə, təqva imanın bütün mövqelərini əhatə edən ümumi bir xüsusiyyətdir. İman reallaşma mərhələsinə girər girməz, təqva xüsusiyyəti diqqətə çarpanlaşmağa başlar. Bunun dəlili də, uca Allah- 'ın dəyişik sinifləri və dərəcələri olan mömin qruplardan birini xüsusilə təqva ilə xarakterizə etmir olmasıdır. Uca Allah, Bəqərə surəsinin giriş qisimindəki on doqquz ayədə, möminlərin, kafirlərin və münafiqlərin vəziyyətini təsvir edərkən təqvaya xas beş xüsusiyyət sıralayır. Bunlar; qeybə inanmaq, namaz qılmaq, uca Allahın ruzi olaraq verdiyi şeyləri xeyr məqsədli olmaq üzrə xərcləmək, Allahın peyğəmbərlərinə endirdiyi kitablara inanmaq və axirətə ən kiçik bir şübhə etməyəcək şəkildə qətiliklə iman etməkdir. Sonra uca Allah, onları Rəbləri tərəfindən bir hidayət üzrə olmaqla xarakterizə edir. Bu da göstərir ki, onların bu qürur verici xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilmələrinin səbəbi, uca Allah tərəfindən bir hidayətə mövzu olmalarıdır. Ancaq uca Allah, daha əvvəl də bu kitabın söz mövzusu muttakiler üçün bir hidayət, bir yol göstərici olduğunu bildirmişdir. Bununla anlayırıq ki, bu hidayət əvvəlkindən ayrıdır və muttakiler, iki hidayətə həmsöhbətdirlər. Birinci hidayət sayəsində muttaki xüsusiyyətini qazanmışlar. İkincisini də uca Allah təqvadan sonra onlara bəxş etmişdir və bu sayədə muttakilerin kafirlər və münafiqlərlə müqayisə edilmələri mümkün ola bilmişdir. Eyni şəkildə uca Allah, kafirləri və münafiqləri iki pozğunluq və iki qarışıqlıq içində olmaqla xarakterizə edir. Birinci pozğunluq, küfr və nifaq kimi pis xüsusiyyətlərinə səbəb olur. İkincisi ilə də birinci pozğunluqları gücləndirilir. Onlar bu ikinci pozğunluq xüsusiyyətini küfr və 96 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 pıklıkları gücləndirilir. Onlar bu ikinci pozğunluq xüsusiyyətini küfr və nifaq xüsusiyyətlərin həqiqət qazanmasından sonra al/götürürlər. Necə ki uca Al/götür-lah kafirlər haqqında belə buyurur: "Allah, onların ürəklərini və ku-laklarını möhürləmişdir, gözlərində də pərdə vardır." (Bəqərə, 7) Burada uca Allah möhürləməyi özünə, pərdəni isə onlara mal edir. Münafiqlər haqqında da belə buyurur: "Onların ürəklərində xəstəlik vardır. Allah da xəstəliklərini artırmışdır." (Bəqərə, 10) Birinci xəstəliyi onlara izafə edir, ikinci xəstəliyi isə özünün meydana gətirdiyini vurğulayır. Bu xüsus bir ölçüdə uca Allahın bu sözündə də diqqətə çarpanlıq qazanır: "Onunla bir çoxunu sapdırar və yenə onunla bir çoxunu yola gətirər. Onunla yalnız fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26) Bu ayəs(n)i kərimə də bu xüsusa istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir: "Onlar əyrilincə, Allah da ürəklərini əyriltdi." (Səff, 5) Qısacası, kafirlər və münafiqlər iki sapma ilə qarşı-qarşıya olduqları kimi, muttakiler də iki hidayətlə qarşı-qarşıyadırlar. Kənar yandan, ikinci hidayət Quran vasitəsilə reallaşarkən, birinci hidayət Qurandan əvvəl və degenerasiya olmamış fitrət sayəsində reallaşar. Fitrət, pozulmadığı təqdirdə, şəxsi etibarilə xaricindəki bir faktora möhtac olduğunu görər. Eyni şəkildə onun kimi hiss, qorxu və ya ağıl ilə qəbul edilə biləcək şeylərin də, ehtiyac zəncirinin sona çatdığı nöqtədə, xariclərindəki bir varlığa möhtac olduqlarını təslim edər. Bu səbəbdən fitrət, duyğuları tərəfindən qəbul edilməyən görünməz bir varlığa inanar. Hər şeyin bu varlıqdan gəldiyini və onda nöqtələniləcəyini qəbul edər. Bu varlıq, varlıqlarının ehtiyac duyduqları heç bir şeyi laqeyd yanaşmadığı kimi, insanları həlak edici əməllər və xasiyyətlərdən qurtaracaq şeyə hidayət etməyi də laqeyd yanaşmadığını qavrayar. İşdə bu, dinin təməlini meydana gətirən tövhid, peyğəmbərlik və mead (axirət) inancıdır. Bu inanc da, uca Allahın Rəbliyi qarşısında huzu və huşu təqdim etməyi; mal, mövqe, elm və fəziləti də bu xüsusun canlandırılıb yayılması üçün istifadə etməni tələb edir. Bu iki xüsus isə, namaz və infak şəklində konkretləşməkdədir. Beləcə öyrənmiş ol/tapılırıq ki, burada uca Allahın onlar üçün sıraladığı xüsusiyyətlər, pozulmamış fitrətdən qaynaqlanan xüsusiyyətlərdir. Ayrıca uca Allah, onlara əlavə bir vəddə var və bunu da Bəqərə Surəsi / 1-5 ........................................... 97 hidayət olaraq xarakterizə edir. Bu halda, onların sərgilədikləri bu müsbət əməllər, iki hidayət arasında reallaşmaqdadır. Biri keçmiş, biri də bunu izləyən hidayət. Bu iki hidayət arasında da doğru inanc və saleh əməl reallaşar. Uca Allahın bəxş etdiyi ikinci hidayətin möhkəm və pozulmamış fitrətdən qaynaqlanan birinci hidayətin bir nəticəs(n)i olduğuna dəlil meydana gətirəcək bir çox ayə vardır: "Allah, iman edənləri, dünya həyatında və axirətdə sapsağlam sözlə sabitləşdirər." (İbrahim, 27) "Ey inananlar, Allahdan qorxun, ONun Rəsuluna inanın ki, sizə rəhmətindən iki pay versin, sizin üçün işığında gedəcəyiniz bir nur yaratsın." (Hədid, 28) "Siz Allaha kömək etsəniz, O da sizə kömək edər, ayaqlarınızı möhkəm məbləğ." (Məhəmməd, 7) "Allah, zalımlar birliyini doğru yola çatdırmaz." (Səff, 7) "Allah, fasiqləri doğru yola çatdırmaz." (Səff, 5) İrəlidə toxunacağımız kimi, kafirlər və münafiqlərin pozğunluğu məsələsi (iki mərhələli olması) da eynilə muttakilerin hidayət vəziyyəti kimidir. Bu ayələrdə, bu dünya həyatının altında gizli olan bir başqa həyata işarə edilir. İnsanoğlu bu həyatı bu dünyada, ölümdən sonra və diriliş anında yaşar. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Ölü ikən özünü diriltdiyimiz və özünə insanlar arasında gedə biləcəyi bir işıq verdiyimiz kimsə, qaranlıqlar içində qalıb/qəlib ondan heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı?" (Ən'am, 122) İnşaallah yeri gəlincə bu ayə üzərində lazımlı şərhlərdə ol/tapılacağıq. "...iman edərlər" İman, inancın ürəyə yerləşməsi deməkdir. Bu söz, güvən mənasını verən "emn" kökündən törəmişdir. Sanki mömin, inandığı şeyi şübhə və qurun idiyə qarşı qorumağa al/götürməkdə, etibarda etməkdədir. Bilindiyi kimi şübhə və qurun idi, inancın fəlakətidir. Daha əvvəl də toxunduğumuz kimi imanın dərəcələri vardır. Çünki iman, bəzən yalnız bir şeyin özünə istiqamətli olar, onun gərəklərinə nüfuz etməz. Bəzən bir az daha güclü olub onun kimi gərəklərini də əhatəsinə al/götürər. Bəzən də elə güclü olar ki, onun bütün gərəklərini təsirlər/təsir edər. Buradan da bu nəticə çıxar: İmanın sinifləri nisbətində möminlərin də sinifləri vardır. "Qeybə..." Qeyb, görünməyən deməkdir və görünənin əleyhdarıdır. Bu səbəbdən duyğularla qəbul edilməyən hər şey, qeybin əhatəsinə girər. O da, uca Allah və ONun duyul/eşidilərəmik tərəfindən qəbul edilə bilmə- 98 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 yan böyük ayələridir. Vəhy də duyğular tərəfindən qəbul edilib qavranmayan böyük ayələrdən biridir. Necə ki, "Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənlərə iman edərlər." ifadəsində də vəhy gerçəyinə işarə edilmişdir. Bu halda, vəhyə iman etmə və axirətə qəti inanma qarşısında "qeybə iman etmə" ifadəsiylə uca Allaha iman nəzərdə tutulur. Beləcə dinin üç təməl qanunu tamamlanmış olur. Qurani Kərim burada sırf konkret hisslərlə kifayətlənilməməsini, sağlam fikirə və qatqısız ağıla da uyğun gəlilməsini təşviq edir. "Axirətə də qəti inanarlar." Axirətə inanmaqdan danışılarkən, iman yerinə, yəqin (qəti inanma) hərəkəti istifadə edilir. Sanki təqva sifətinin, ancaq axirətə heç bir zaman unudulmayacaq şəkildə qəti məlumatla inanmaqla reallaşa biləcəyinə işarə edilir. Çünki insan bəzən bir şeyə inandığı halda, onun bəzi gərəklərindən qəflət edərək inancına tərs davranışlar içinə girə bilər. Ancaq insan, əhəmiyyətli-əhəmiyyətsiz bütün əməllərindən ötəri bir gün hesaba çəkiləcəyini davamlı xatirində məbləğsə, yoldakı maneələrə ilişib tökezlemez və əlbəttə Allahın haramlarını işləməyə cürət etməz. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Nəfsin istəyinə uyğun gəlmə; sonra səni Allahın yolundan sapdırar. Allahın yolundan sapanlar, hesab gününü unutduqlarından ötəri onlara çətin əzab vardır." (Sad, 26) Burada uca Allah, Allahın yolundan sapmanın, hesab gününü unutmaqdan qaynaqlandığını vurğulayır. Bu halda hesab gününü davamlı ağılda tutmaq, təqva gerçəyinin doğulub inkişafına gətirib çıxarar. "Onlar, Rəblərindən bir hidayət üzrədirlər." Hidayət tamamilə Allahdandır və qətiliklə ONdan başqasına isnad edilə bilməz. Ancaq məcazi olaraq hidayət hərəkəti bir başqasına izafə edilə bilər. İnşaallah irəlidə bu mövzuya daha geniş şəkildə toxunacağıq. Uca Allah, muttakileri hidayət üzrə olmaqla xarakterizə etmiş, bir başqa yerdə də bunun xüsusiyyətini izah etmişdir: "Allah kimi hidayət etmək istəsə, onun sinəsini açar." (Ən'am, 125) Sinəsi açmaq; sinəsi genişlətmək, tutumunu artırmaq deməkdir. Bu genişlik, ondan hər cür darlığı, dar fikirliliyi uzaqlaşdırar. Bunun nəticəs(n)i olaraq da qurtuluşa çatar. Necə ki uca Al/götür- Bəqərə Surəsi / 1-5 ........................................... 99 lah bir ayədə belə buyurur: "Kim nəfsinin xəsisliyindən qorunsa, işdə onlar qurtuluşa çatanlardır." (Həşr, 9) Uca Allah bu surədə də, "Onlar, Rəbləri tərəfindən bir hidayət üzrədirlər." ifadəsinin ardından belə buyurur: "və qurtuluşa çatanlar, işdə onlardır." AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ əl-Meani adlı əsərdə İmam Cəfər Sadiğin (ə.s), "Onlar, qeybə iman edərlər." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Burada Hz. Mehdinin ortaya çıxışının haqq olduğuna inanan kəslər nəzərdə tutulur." Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı gücləndirən başqa rəvayətlər də vardır və bunlar, tətbiq (cery) növündəndirlər. Tefsir'ul-Ayyaşi'de İmam Cəfər Sadiğin (ə.s), "Özlərinə verdiyimiz ruzidən infak edərlər." ifadəsiylə əlaqədar olaraq, "Onlara öyrətdiyimiz məlumatları dağıt/paylayarlar." dediyi rəvayət edilər. [c. 1, s. 25, h: 1] əl-Meani adlı əsərdə yenə o Həzrətin belə dediyi rəvayət edilər: "Onlara öyrətdiyimiz məlumatları dağıt/paylayarlar, Qurandan onlara öyrətdiklərimizi insanlara oxucular/oxuyarlar." [s. 23, h: 2] Mən deyərəm ki: Hər iki rəvayətdə də, toxunduğumuz kimi, "infak" anlayışı mal dağıt/paylamaqdan daha geniş tutulmuşdur. FƏLSƏFİ BİR ARAŞDIRMA Görəsən duyğu orqanlarının konkret hisslərinin xaricində ağılı və mücərrəd hisslərə söykən/dözmək doğru olarmı? Bu məsələ, son qurşaq Qərbli mütəfəkkirlər arasında görüş ayrılıqlarına mövzu olan məsələlərdən biridir. Köhnə qurşaqlara mənsub Qərbli mütəfəkkirlər ilə İslam alimləri, həm duyğu orqanlarının hisslərinə, həm də ağla söykən/dözülə biləcəyi düşüncəsindədirlər. Hətta elmi dəlilin, konkret olanı konkret olmaması baxımından əhatə etmədiyini söyləmişlər. Buna qarşılıq, Qərbli filosoflar bu mövzuda fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Bunların böyük əksəriyyəti, xüsusilə təbiət alimləri konkret olmayana söykən/dözülməyəcəyi düşüncəsindədirlər. Bunu irəli sürərkən də səbəbləri budur: 100 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Tam ağılı hisslərin yanılma, səhvə düşmə ehtimalı çox yüksəkdir. Çünki mücərrəd hisslərin düzgünlük və səhvini təyin edəcək bir ölçü yoxdur. Çünki ölçü, duyğu və sınaqdır və bunlar ancaq cüzi faktlara çata bilərlər. Söz gelimi biz, duyğu orqanlarımızdan biri vasitəsilə bir şey qəbul etdiyimiz zaman, nümunələrini təkrarlayaraq sınağa təbii/tabe məbləğik. Bu əməliyyatı, əldə edilməsi arzulanan xüsusiyyəti dəqiqləşdirənə qədər davam etdirərik. Bundan sonra onun həqiqəti haqqında hər hansı bir şübhə qalmaz." Qərbli filosofların bu dəlilləri həm səhv və həm də ziddiyyətlidir. Çünki: 1- Bu dəlildəki bütün mülahizələr, duyusal təcrübəyə söykənən olmayan ağılı mülahizələrdir. Bu halda bu dəlil, ehtiva etdiyi ağılı mülahizələrlə, ağılı mülahizələrə söykən/dözmənin səhvinin dəlilidir. Bu səbəbdən bu dəlilin doğruluğu, səhvini tələb etməkdədir. 2- Konkret məlumatlardakı yanılmalar, ədədi olaraq ağılı məlumatlardakı yanılmalardan, səhvlərdən daha az deyil. Necə ki onların göz və ya digər duyğu orqanlarının yanılmaları ilə əlaqədar araşdırmaları bunu gücləndirər xüsusiyyətdədir. Əgər, hər hansı bir üsulda yanılma söz mövzusu olduğunda bu, o üsulu bir dəfədə silməyi, bir daha ona söykən/dözməməyi tələb edirsə, konkret məlumatlara söykən/dözməmə, güvənməmə çox daha lazımlı və çox daha zəruri olardı. 3- Doğru ilə səhvi bir-birindən ayırma əməliyyatı bütün qəbul edər/hisslər üçün qaçınılmazdır. Lakin, konkret məlumatın təkrarlanılmasından ibarət olan sınaq, əyri ilə doğrunu ayırt etməyə yarayan bir vasitə deyil. Əksinə təcrübi mülahizə, yalnız alınmaq istənən nəticəs(n)i sübut edən müqayisənin iki mülahizəsindən birini meydana gətirər. Məsələn biz, duyğu orqanlarımız vasitəçiliyi ilə hər hansı bir faktın bir xüsusiyyətini qəbul etdiyimiz və bunun nümunələrini təkrarlayaraq sınaqdan keçirdiyimiz zaman gerçəkdə belə bir müqayisə əldə etmiş olarıq: "Bu xüsusiyyət, ələ almaqda olduğumuz fakt baxımından varlığı davamlıdır ya da daha çox bu xüsusiyyətin varlığı ön plandadır. Əgər bu xüsusiyyət, bu faktdan başqasına xas bir xüsusiyyət olsaydı, bu şəkildə davamlı ya da ön planda olmazdı. Amma görürük ki bu xüsusiyyət, bu fakt üçün davamlı ya da ön planda olma xüsusiyyətini qoruyur." Görülür ki, bu müqayisədə konkret və təcrübi olmayan ağılı irəliyə çıxardar vardır. Bəqərə Surəsi / 1-5 .................................................. 101 4- Fərz edək ki bütün konkret elmlər, praktikada təcrübə dəstəklidirlər. Ancaq, təcrübənin özünün bir başqa təcrübələ gücləndirilmədiyi, doğruluğu qəti şəkildə təsdiqlənmədiyi ortadadır. Yoxsa, hər təcrübənin bir başqa təcrübə tərəfindən təsdiqlənməsi əməliyyatı sonsuza qədər sürüb xərc idi. Bu halda, təcrübənin doğru olub olmadığı, konkret məlumatların xaricindəki bir üsulla bilinər. Bu səbəbdən konkret məlumatlara və təcrübəyə söykən/dözmək, zəruri olaraq ağılı məlumata söykən/dözmək deməkdir. 5- Duyğu orqanları ilə qəbul edilən məlumatlar, ancaq cüzi və dəyişən şeyləri əhatə edərlər. Elmlər isə, yalnız küllü mülahizələri istifadə edərlər və ümumi mülahizələr şəklindəki nəticələndirərə çatarlar. Bunlarsa, konkret və təcrübi deyildirlər. Söz gelimi; anatomiya, insanlardan az və ya çox saylı kəslərə çata bilər. Bu elm vasitəsilə konkret olaraq, məsələn bu və ya bu insanın bir ürəyi və bir ciyəri olduğu müşahidə edilər. Bunun təkrarıyla az ya da çox bəzi müşahidələr/müşahidə edər əldə edilər. Lakin bu məlumat, "Hər insanın bir ürəyi ya da bir ciyəri vardır." şəklindəki bütünsel mühakiməmizdən fərqlidir. Buna görə özümüzü sırf konkret və təcrübi məlumatlarla məhdudlaşdırsaq, yalnız bunlara söykən/dözərək hərəkət etsək, tam bunlardan faydalansaq və başdan etibarən ağılı məlumatlara söykən/dözməkdən qaçınsaq, ümumi bir qavrayış, nəzəri bir düşüncə və elmi bir araşdırma əldə etmiş olamayıq. Bu halda, maddəyə xas sahələrdə konkret məlumatlara söykən/dözüb güvənmək necə bir zərurətsə, ağılı bacarığa xas sahələrdə də ağılı məlumatlara söykən/dözüb güvənmək bir zərurətdir. Ağıl deyərkən, küllü mülahizələr və ümumi mühakimə edərin qaynağı və qavrayıcısını nəzərdə tuturuq. İnsanın bu cür bir qabiliyyətə sahib olduğunda şübhə yoxdur. Bu halda, kökündən yanılmağa məhkum olan və ya əlaqədar sahəsində da/də/dahi yanıla biləcək olan bir şeyin, yaradılış tərəfindən meydana gətirilməsi düşünülə bilərmi? Çünki yaradılış, ancaq aralarında bir xarici əlaqəni qəti təsbit etdikdən sonra varlıqlardan hər hansı birini müəyyən bir funksiya vəzifələndirər. Bu halda, gerçəkdə var olmayan, yəni səhv və yanılma olaraq qiymətləndirilən şeylə, mövcud olan bir şey arasında bir bağ qurula bilərmi? Elmlər və duyğu orqanlarının hisslərindəki səhv və yanılmalara gəlincə; işin gerçəyi yerində açıqlanmışdır, oraya müraciət etmək lazımdır. Heç şübhəsiz, doğrunu göstərən uca Allahdır. 102 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 BİR BAŞQA FƏLSƏFİ ARAŞDIRMA Həyata hələ addım atan sadə bir insan, faktları xarici əks olunmaları etibarilə qəbul etdiyini zənn edərək faktlarla öz algılayışı arasında məlumat xüsusiyyətinin vasitəçilik etdiyinin fərqində olmaz. Bəzi rəftarlarında şübhə və ya zənnə qapılana qədər bu vəziyyət davam edər. Bu sırada bu gerçəyin fərqinə varar: İnsan bir canlı orqanizm olaraq hərəkətlərində və dünyadakı həyatında qaçınılmaz olaraq məlumat xüsusiyyətini istifadə edər və bu xüsusiyyət bəzən əyri ilə doğrunu bir-birindən ayırmada yanılar. Yoxsa, faktların xarici əks olunmalarında yanılma və səhvə düşmə söz mövzusu ola bilməz. Bu nöqtədə insan "məlumat" xüsusiyyətinin varlığına qəti olaraq inanar. (Nəzərdə tutduğumuz mülahizənin mənfisinə maneə meydana gətirən "anlayışa" qabiliyyətidir.) Ayrıca, ətraflı bir araşdırma da bizi bu nəticəyə çatdırar. Çünki bizim təsdiqləməli qavrayışlarımız, təhlil nəticəs(n)i bu primitiv (bədihi) mülahizəyə söykən/dözərlər: "Müsbətlik və mənfilik xüsusiyyətləri bir faktda eyni anda ol/tapıla bilməzlər və ikisi birlikdə də yox ola bilməzlər." Bu halda, primitiv və ya nəzəri hər mülahizə, tamamilə təsdiqlənməsi üçün, primitiv mülahizələrin başında gələn bu mülahizəyə möhtacdır. Bu mülahizə, o qədər primitiv və açıqdır ki, bununla əlaqədar fərz edilən şübhə da/də/dahi, öz mənfisiylə bir araya gələ bilməməkdədir. Bu mülahizə bütün açıqlığıyla qətilik qazanınca, buna duyulan ehtiyac nisbətində elmi təsdiqləmələr sahəsində bol məlumatlar əldə edilmiş olar. İşdə insan, dünyagörüşü və əməlləri baxımından, bu məlumatlara söykən/dözər. Bu halda, elmi bir rəftar və ya praktik bir fakt söz mövzusu olunca, qətiliklə insanın dayağı məlumatdır. O qədər ki, adamın şübhəsi də, onun şübhə olduğuna bağlı məlumatı ilə diqqətə çarpanlaşar. Zənni, vəhmi və məlumatsızlığı baxımından da vəziyyət bundan ibarətdir. Andıq Yunanda özlərini sofist olaraq adlandıran bir qrup filosof, məlumatın varlığını inkar etmişlər idi. Özləri və şübhələri də daxil, hər şeydən şübhə edirdilər. Bunları septizm adı altında digər bir qrup izlədi ki, anlayışları aşağı yuxarı eyni idi. Bunlar özlərinin və düşüncələrinin (qavrayışlarının) xaricində məlumatın varlığını qəbul etmirdilər. Hətta bu fikirlərini isbat edə bilmək üçün bəzi dəlillər/sübut edər də çıxarmışlar idi. Dəlillərindən biri belədir: Ən güclü məlumatlar və qavrayışlarımız da/də/dahi (duyğu orqanlarımız vasitəsilə qəbul etdiklərimiz nəzərdə tutulmaq- Bəqərə Surəsi / 1-5 ....................................................... 103 te) səhv və səhvlərlə doludur. Başqa məlumatlarımızda vəziyyət necə olar görəsən?! Bu halda, özümüzün xaricindəkilərlə əlaqədar məlumat və hökmlərimizə necə güvənə bilər, söykən/dözə bilərik?! Bir başqa dəlilləri də budur: Xaricimizdəki faktlardan birini qəbul etməyə yönəldiyimiz zaman, onun yerinə ona bağlı məlumatı hisslərik. Bu halda hər hansı bir faktı qəbul etmək mümkün deyil. Və daha bunun kimi bəzi dəlillər/sübut edər... Birinci dəlillərinə verəcəyimiz cavab budur: Bu dəlil əvvəlcə öz özünü etibarsız edir. Əgər hər hansı bir hökmə söykən/dözmək doğru deyilsə, bu dəlili meydana gətirən mülahizələrə də söykən/dözmək doğru olmaz. Ayrıca məlumatlarda çox sayda səhv və səhvin varlığını qəbul etmək, səhvlərə bərabər və ya onlardan daha çox doğruların da varlığını qəbul etmək mənasını verər. Qaldı ki, məlumatın varlığını qəbul edən bir kimsə, onun bütün təsdiqləyərinin mübahisə/müzakirəsiz doğrular olduğunu iddia etməz. Tam tərsinə, bəzilərinin belə olduğunu müdafiə edər. Digər bir ifadəylə; bu barədə küllü mənfiliyə qarşı cüzi müsbətliyi iddia edər. Söz mövzusu dəlil isə, cüzi müsbətliyi də rədd etməyə kafi gəl-mektedir. İkinci dəlillərinə verəcəyimiz cavab da budur: Mübahisə/müzakirə mövzusu olan məlumatın həqiqəti kənarını kəşf etməsi, göstərməsidir. Xarici faktlardan birinə yönəldiyimiz zaman ona bağlı məlumat əldə etdiyimizi fərz etməklə, o şeyi kəşf etdiyimizi qəbul etmiş olarıq. Ancaq biz, bu kəşfin hər vaxt üçün söz mövzusu olmadığını da qəbul edirik. Məlumatın varlığını qəbul edən heç bir kimsə də, "Biz faktın özünü tapırıq, özünə çatırıq, kəşfinə deyil." demir. Belələri, vicdanlarının həyatdakı istəyə bağlı davranışlar və başqa xüsuslar ilə əlaqədar zəruri olaraq etiraf etdiyi gerçəyi görmürlər kimidir. Çünki onlar, aclıq və susuzluq hiss etdikləri zaman yeməyə və suya, başqa bir şeyə ehtiyac duyduqları zaman da ona yönələrlər, sırf o şeyi düşünməklə ona yönəlməzlər. Eyni şəkildə, ancaq təhlükəli və qaçınılması lazım olan şeylərin varlığı söz mövzusu olduğunda qaçarlar, sırf onu düşünməklə belə bir hərəkətə keçməzlər. Qısacası; təbiətlərinin ehtiyacı olan hər şeyə ehtiyac duyduqlarında, o ehtiyacın aradan qaldırılması üçün xaricə istiqamətli bir hərəkət başladarlar. Lakin təbiətləri ehtiyac duymadan sırf o şeyi düşünməklə onu 104 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 ortadan qaldırma istiqamətində bir səy içinə girməzlər. Heç şübhəsiz, bu iki vəziyyətdə söz mövzusu olan məlumat arasında fərq vardır. Belə ki: Bu iki məlumatdan birini insan öz istəyiylə öz meydana gətirər. Digər məlumat isə, insanın xaricində və insan üzərində təsirli olan bir faktorun təsiriylə meydana gəlir. O xarici faktor da məlumatın kəşf etdiyi şeydir. Bu halda məlumat vardır və bizim axtardığımız da budur. Bil ki: Məlumatın varlığıyla əlaqədar bir başqa baxımdan da güclü bir şübhə söz mövzusudur. Bu şübhə, günümüz müsbət elmlərin təməlini meydana gətirən hər şeyin dəyişən olduğu qanunu istiqamətində, məlumatın da dəyişən olduğu şübhəsizdir. [Halbuki hər məlumat dəyişməzdir.] Bunun şərhi belədir: Elmi araşdırmalar, təbiətdə bir çevrilmə və təkamül (yetkinləşmə) sisteminin varlığını sübut etmişdir. Buna görə təbiətdə iştirak edən hər parça, hərəkət halındadır və təkamülə istiqamətlidir. Hər şeyin ikinci anındakı yaranması, birinci anındakı yaranmasından fərqlidir. Düşünmə və anlayışa qabiliyyətinin də, beyinə xas xüsusiyyətlərdən olduğunda şübhə yoxdur. Bu halda düşünmə və qavrayış, maddi bir faktın maddi bir xüsusiyyətidir və çevrilmə və təkamül qanununa boyun əyməsi də qaçınılmazdır. Bu səbəbdən bu qavrayışlar, (aralarında məlumat deyilən qavrayış da olmaq üzrə) davamlı bir dəyişmə və çevrilmə halındadırlar. Demək ki, məlumatın dəyişməzliyi və qalıcılığı söz mövzusu deyil. Hər şeydə olduğu kimi məlumatın da dəyişməzliyi və qalıcılığı nisbidir. Yəni bəzi məlumatlar, digər bəzisinə görə daha uzun davamlıdırlar, daha çox yaşayarlar ya da daha az çelişiktirler. Bunu beləcə cavablandırmaq mümkündür: Bu dəlil, məlumatın yaranması nöqtəsində maddi olub mücərrəd olmaması əsasına söykənən bir dəlildir. Nə var ki, məlumatın maddi olduğuna dair hər hansı bir dəlil əldə olmadığı kimi, maddi olmadığına dair dəlilər mövcuddur. Çünki maddi faktların bəzi xüsusiyyətləri vardır ki, bunlar məlumat haqqında söz mövzusu deyil. Məsələn: 1) Maddi faktlar, bölünməyi qəbul etmə nöqtəsində ortaqdırlar. Məlumat isə, məlumat olması etibarilə bölünməyi qəbul etməz. 2) Maddi faktlar, məkana və zamana bağlıdırlar. Məlumat isə, məlumat olması etibarilə məkan və zaman qəbul etməz. Buna bağlı dəlil isə, müəyyən bir məkanda və müəyyən bir zamanda meydana gələn bir ola- Bəqərə Surəsi / 1-5 ....................................................... 105 yın, xüsusiyyətini və müəyyənliyini qorumaq şərtiylə hər məkan və hər zamanda düşünülə bilər olmasıdır. 3) Bütün maddi faktlar, ümumi nəhənginim qanununun suverenliyi altındadırlar. Bu halda dəyişmə, maddi faktların ümumi bir xüsusiyyətidir. Halbuki məlumat, məlumat olması etibarilə dəyişmə qəbul etməz. Çünki məlumat, şəxsi etibarilə, dəyişməyə və başqalaşmaya tərs düşər. 4) Əgər məlumat, eynilə maddi faktlar kimi şəxsən dəyişən olsaydı, bir şeyin və bir hadisənin iki fərqli zamanda düşünülməsi mümkün olmazdı. Keçmişdə qalan bir şey və ya bir hadisə bir sonrakı zamanda xatırlana bilməzdi. Çünki dəyişən bir şey, ikinci anında, birinci anından fərqlidir. İşdə bu səbəblər və bənzəri yanaşmalar nəticəs(n)i məlumatın, məlumat olması etibarilə, maddi olmadığı ortaya çıxır. Düşünmə əsnasında beyin dediyimiz həssas orqanda meydana gələn təbii hərəkətə gəlincə, bunun mövzumuzla bir maraq/əlaqəsi olmadığı kimi məlumat olduğuna dair qəti bir dəlil də mövcud deyil. Sırf bir şeyin meydana gəlişi əsnasında bir hərəkətin reallaşır olması, o ikisinin eyni şey olduğu mənasını verməz. Daha çox məlumat əldə etmək istəyənlər, başqa bir qaynağa müraciət etmək vəziyyətindədirlər. 106 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 1 Bəqərə Surəsi / 6-7 ....................................................... 6- Heç şübhəsiz, bu kafirləri xəbərdar etsənsə də, xəbərdar etməsənsə də, onlar üçün birdir; onlar inanmazlar. 7- Allah, onların ürəklərini və qulaqlarını möhürləmişdir, gözlərində də pərdə vardır və onlar üçün böyük bir əzab vardır. AYƏLƏRİN ŞƏRHİ "Heç şübhəsiz, bu kafirləri..." Bunlar, inkarlarını davam etdirən və gerçəyi qəbul etməmə duyğusu xarakteristika bir xüsusiyyət olaraq ürəklərinə yerləşmiş olan kəslərdir. Xəbərdar etməklə xəbərdar etməmənin, onlar baxımından fərq etmədiyi şəklindəki nitelendirilişleri bunu göstərir. Bu ifadəylə Qureyş qəbiləsinin irəli gələnlərinin və Məkkə şəhərinin koda-manlarının nəzərdə tutulmuş olması uzaq bir ehtimal deyil. Çünki bunlar, inadçılıqlarını davam etdirmiş və dinin mesajı qarşısındakı bərk/qatı tutumlarından imtina etməmişlər idi. Bədir Döyüşündə və başqa yerlərdə Allah onları həlak edənə qədər də inanmamağa davam etmişlər idi.