Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

IXTIYORSIZ dikkat maksadsiz, rejasiz yuz beradi. Bunday xollarda faoliyat marokliligi, kizikarliligi yoki kutilmaganda sodir bulishligi bilan uziga jalb kiladi. Odam uziga ta’sir kilayotgan narsalarga, xodisalarga, bajarayotgan faoliyatiga beixtiyor berilib ketadi. Ixtiyoriy dikkat deb ongimizni anik maksad asosida va idoraviy kuch yordamida kerakli ob’ektga yunaltirishga aytiladi. Agar ixtiyorsiz dikkatda ish bizni uziga shunchaki jalb kilib olsa, ijtiyoriy dikkatda biz dikkatimizni karatish uchun uz oldimizga ongli suratda maksad kuyamiz, kiyinchiliklarni yengib, dikkatni tuplash uchun kurashib va xar kanday boshka narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini sarflab dikkatimizni ongli ravishda narsaga karatamiz. Ixtiyoriy dikkatning xarakterli xususiyati xuddi mana shu maksad kuzlashda, irodaviy zur berishda namoyon buladi.Ixtiyoriy dikkat irodamizning namoyon bulishidir. Kandaydir biror faoliyat bilan shugullanishga karor kilar ekanmiz, dikkatimizni xatto ayni chogda biz uchun kizikarli bulmagan, lekin biz shugullanishni lozim topgan narsalarga ongli suratda karatamiz. Demak, ixtiyoriy dikkat ixtiyorsiz dikkatdan sifat jixatdan fark kiladi.Ixtiyoriy dikkat ixtiyorsiz dikkatdan kelib chikkan. Odamda ixtiyoriy dikkat mexnat jarayonida yuzaga keladi. Chunki mexnat maksdga muvofik fasliyatdir. Maksad kuzlash esa uz tarkibiga dikkatni yunaltirishni xam oladi. Ijtimoiy xayot extiyojlari odamda uz dikkatini mexnat faoliyati uchun muxim axamiyatga ega bulmagan narsalarga karatmaslik va mexnat jarayoni bilan boglik narsa ustida tuplash ruxida tarbiyalaydi.Ixtiyoriy dikkat ixtiyorsiz dikkat kabi odamning kizikishlari bilan mustaxkam boglikdir. Lekin, agar ixtiyorsiz dikkatda kizikishlar bevosita bulsalar, ixtiyoriy dikkatda bavosita xarakterga ega buladi. Faoliyatning uzi bizni kiziktirmasligi mumkin, ammo faoliyatni bajarishda yuklangan vazifani xal kilish uchun zarur bulgani tufayli ana shu maksad nuktai nazaridan faoliyat biz uchun kizikarli bulib koladi.

Ixtiyoriy dikkatdan tashkari, dikkatning ana bir turini kayd kilib utish lozim, bu dikkat, ixtiyoriy dikkat kabi maksadga kartilgan bulib, lekin doimiy irodaviy zur berishni talab kilmaydi. Masalan, ukuvchi uy topshirigini bajarishga kirishganda dastlab bu ishga uzini majbur kiladi, ataylab dikkatni ish ustiga tuplaydi, irodaviy zur beradi. Lekin ishga kirishib olgach, endi irodaviy zur berish pasayadi, dikkat uz-uzidan ish ustiga tuplanadi, ukuvchi esa ishni berilib bajara boshlaydi. Ana shu paytda ukuvchining dikkati ixtiyoriy dikkatdan muvofiklashgan dikkatga aylanadi.