Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Mavzu:8 Temperament. Xarakter

Reja

1. Temperament xakida tushuncha

2. Temperamentning rivojlanish tarixi, temperament tipi

3. Xarakter xakida tushuncha.

Mavzuning tayanch tushunchalari: temperament, nerv tipi, kuzgolish, tormozlanish, muvozanatlilik, xolerik, sangvinik, melanxolik, flegmatik.
Oliy nerv faoliyati tipi va temperament. Temperament xususiyatlari. Temperament tiplari. Faoliyatning individual uslubi va temperament, temperamentni tarbiyalash.

Ma’lumki, odamlar xulk-atvori va faoliyat motivlari nisbatan teng bulganda, tashki ta’sirlar bir xil bulganda, ta’sirchanligi va kursatayotgan energiyasiga kura bir-birlaridan, sezilarli darajada fark kiladilar. Jumladan, bir xil kishi sekinlikni, boshkasi shoshilishni yoktiradi. Bir xil odamlarga xissiyotlarning tez kuzgalishi xos bulsa, boshkasiga esa sovukkonlik xosdir, boshka birovni keskin imo-ishoralar, ma’noli mimika, boshkasini xarakatlarda ogir-bosiklik, yuzning juda xam kam xarakat kilishi ajratib turadi. Suz yuritilayotgan individual farklar uzlarining tugma asosiga ega bulishi shubxasizdir. Bu shu narsa bilan tasdiklanadiki, bu farklar bolaligidayok ma’lum bula boshlaydi, xulk-atvorning va faoliyatning turli soxalarida kurinadi va aloxida barkarorligi bilan ajralib turadi.

Psixikaning individual jixatdan uziga xos, tabiiy jixatdan shartlashgan dinamik kurinishlar majmui kishining temperamenti deb ataladi.

Temperament xakidagi dastlabki nazariya antik dunyoga borib takaladi. Masalan: eramizdan oldingi 6-asrda yashagan yunon meditsinasining yirik vakili Gippokrat birinchi bulib odamlarning xar xil xususiyatga ega ekanligiga e’tibor bergan va bu xar xillikning sababini aniklashga xarakat kilgan. U kishilar temperamentining organizimdagi suyukliklarga (kon, shilimshik parda, ut)ga karab uch turga buladi.

Keyinchalik xam temperament va uning asosi xakida olimlar tomonidan xilma-xil nazariyalar yaratildi. Masalan, 18-asr oxirida yashagan Immanuel Kant konning invidual xususiyatlari temperamentning tabiiy asosi xisoblanadi, degan edi. P.F.Lesgaftning goyasi xam shu nuktai-nazarga yakin edi. Bu olim temperamentning asosida kon aylanishi (jumladan, kon tomirlari kengligi va tarangligi, ularning bush joyi diametri, yurakning shakli va xokazolar) xususiyati yotadi deb yozgan edi. Nemis psixiatri E.Krechmer individning psixik tuzilishi tana tuzilishiga,tananing umumiy konstruksiyasiga tugri keladi,degan edi. Sezgilarli psixik aktivlikka ega bulgan,atrofda bulayotgan vokealarga tez munosabat bildiruvchi,tassurotlarini xa deb uzgartirishga intiluvchi, muvoffakiyatsizliklar va kungilsizliklarni nisbatan yengil utkazib yuboruvchi,jonli,xarakatchan,ifodali mimikasi va xarakatlari bulgan kishi sangvinik deb ataladi.Yuragi keng,barkaror intilishlarga va kayfiyatlarga,doimiy va chukur xis-tuygularga,xarakatlari va nutki bir xil maromda bulgan,ruxiy xolati tashki tomonda ifoda etiladigan kishi xolerik deb ataladi.Ta’sirchan,chukur kechinmali,gap kutara olmaydigan,ammo atrofdagi vokealarga unchalik e’tibor bermaydigan,uzini tuxtata oladigan xarakatlar kiladigan va sekin ovoz chikaradigan kishilar melanxolik deb ataladi. Aslida odamlarni turtta tip buyicha taksimlash mumkin emasligi tushunarli.Temperamentning turli-tumanligi tugrisidagi masala fanda xali batafsil xal kilingan emas. Temperamentning nerv-fiziologik mexanizimini ilmiy asosda tushuntirib bergan kishi I.P.Pavlov buldi.U uz umrining kup kismini oliy nerv sistemasi faoliyatini urganishga bagishladi. Uning tadkikotlari natijasida odamdagi individual farklar asosida kuzgolish va tormozlanish urtasidagi vazminlik yotishi aniklandi.

Nerv sistemasi kuchi tipning eng muxim kursatkichdir.

Nerv faoliyatining tipi-organizimning tabiiy xususiyatidir.U nasliydir,lekin butunlay uzgarmas xisoblanmaydi,u rivojlanishda va ma’lum darajada atrofdagi sharoit,muxit ta’siri tufayli uzgaradi.

Temperament tiplarining kelib chikishida,yukorida aytganimizdek,irsiyat asosiy rol uynaydi.Agar irsiy fiziologik xususiyatlari bir xil bulgan bitta tuxumdan paydo bulgan (gomozigot) egizaklarning temperament xususiyatlarini irsiy fiziologik xususiyatlari unchalik bir xil bulmagan, ikkita tuxumdan paydo bulgan (geterozigot) egizaklarning temperament xususiyatlari bilan solishtirsak,bu narsa juda yakkol kurinadi.Geterozigot egizaklarga karaganda gomozigot egizaklar temperamentlari xususiyatlarining uxshashlik darajasi shunchalik ortikki,temperamentning irsiyat yuli bilan berilishi imkoniyati 85% ga tengdir.

Garchi temperament tiplari, umuman olganda, irsiyatga boglik bulsada,temperamentning ayrim xususiyatlari xayot sharoitlari va tarbiyaga boglik xolda ma’lum darajada uzgaradi.

Temperamentning ayrim xususiyatlarining xayot sharoitlari va tarbiyaga boglik xolda uzgarishini temperament tiplarining voyaga yetishidan farklash lozim. Temperament tipi unga xos bulgan barcha xarakterli xususiyatlari bilan birga, tugilish chogidan boshlab yoki ma’lum yoshda birdan paydo bulib kolmaydi. Nerv sistemasining voyaga yetishidagi umumiy konuniyatlari temperament tipining voyaga yetishiga xam ta’sir kilib, izini koldiradi.

Ma’lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga xammasi nomoyon bulmaydi, balki yoshga karab sekin-asta nerv sistemasining voyaga yetishi bilan boglik xolda nomoyon buladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga yetishi deb ataymiz. Yoshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari xisobga olinishi lozim. Masalan, xozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi samolyotda uchuvchi bulish nixoyatda kiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo buladigan avariya xavfi uz vaktida reaksiya kilishi lozim bulgan murakkab energosistemalarda ishlash ogirlik kiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yul bilan tanlashni kasbga yunaltirish deb ataladi. Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin kadar ukuvchilar tarbiyasi jarayonida xam xisobga olish zarur. Masalan, melanxolik ukuvchini xarakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi. Uziga ishonmvsligini yana orttirib yuboradi va uz kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi.Yukoridagi usullarni sangvinikka nisbatan ishlatib bulmaydi.Chunki u boshidan kechirgan kungilsiz vokealarni tez esdan chikarib yuborishi va uz kuchi, kobilyatlariga ortikcha baxo berishga moyildir, Salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik unga ijobiy tasir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini xisobga olgan xolda xuddi shunday individual munosabatda bulish mexnatni tashkil kilishda, sportchilarning mashklarida va faoliyatnng boshka turlarida xam bulishi mumkin va zarur. Nixoyat, faoliyat talablariga temperamentni moslashtirishning asosiy eng unversal yuli individual ish uslubining tarkib topishidir. Mexnat faoliyatidagi ayni bir vazifa va talablar xar turli usullar va yullar bilan bir xil samarali amalga oshirilishi mumkin. Faoliyatning indvidual uslubi deganda biz mazkur odam uchun xarakterli bulgan va samarali ishlashi uchun maksadga muvofik bulgan xarakatlar va yullarning individual sistemasini tushunamiz. Faoliyatning indvidual uslubi odamda uz-uzidan, stixiyali ravishda paydo bulmaydi. U ta’lim va tarbiya jarayonida tarkib topadi. Individual uslub tarkib topishining birinchi kurtaklari bogcha yoshidagi katta bolalarda uyin xarakteridagi amaliy masalalarni yechishdayok kurina boshlaydi. Faoliyatning indvidual uslubini tarbiyalash ishlari asoslanadigan kator aloxida psixologik va pedagogik prinsiplar mavjuddir. Ta’lim va tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri shundan iboratki, indvidual uslubni tarkib toptirish yuli bilan odamning temperamentini faoliyatning ob’ektiv talablariga yaxshilab moslashtirishdan iboratdir.

Temperament tiplarini psixik xususiyatlar o‘rtasidagi qonuniy munosabatlar tarzida tushunish Gippokrat tomonidan talqin qilingan temperament tug‘risidagi tushuncha ma’nosiga mos tushadi. Lekin u ushbu tushunchani yunoncha krasis so‘zi bilan belgilagan va u lotincha temperament atamasiga mos bo‘lib, nisbatan, munosabat degan ma’noni anglatadi. Nerv tizimining umumiy tiplari bilan fiziologik jihatdan temperament tiplari I. P. Pavlovdan keyin gippokratcha tiplari, ya’ni sangvinik, xolerik, flegmatik, melanxolik deb atala boshlangan. Lekin bu tushunchalar hozirgi zamon psixologik ma’lumotlar munosabati bilan yangicha mazmun va mohiyat kasb etgan. Shu boisdan nerv tizimining to‘rtta tipi temperamentning to‘rtta tipiga bog‘liq deb e’tirof etishimizga haqqimiz yo‘q, chunki ular gippokratcha tiplarning ayrimlari, xolos. Shuning uchun yangi omillar mazkur tiplarning psixologik tavsifini qayta tahlil qilishni taqozo etadi.