Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Xarakterning nerv-fiziologik asoslari. Xarakter tipologiyasi. Xarakter aksentuatsiyasi. Xarakter tarkibi. Xarakterning shakllanishi, xarakter tuzilishi va xususiyatlari.

Mavzuning tayanch tushunchalari: xarakter, xarakter xislati, xarakter strukturasi, atsentuatsiya, interversiya, ekstroversiya, frenologiya.

Xarakter yunoncha suz bulib «zarb kilish», «belgi kuyish» degan ma’noni bildiradi. Xakikatdan xam xarakter kishining jamiyatda yashab egallaydigan aloxida belgilaridir. Shaxsning individualligi temperament singari xarakterda xam namoyon buladi. Xarakter – bu shaxsning faoliyat va mulokoti jarayonida tarkib topadigan va namoyon buladigan individual xususiyatlari bulib, individ uchun u tipik xulk-atvor xislatlari bulib xisoblanadi.Kishining shaxsi u nima kilayotgani bilan emas, balki uni kanday bajarayotgani bilan xarakterlanadi.Xarakter kishi shaxsining yunalishini belgilaydigan ijtimoiy munosabatlarga boglik buladi. Masalan, kishining jamiyatdagi yukori mavkei, amali unda takaburlik, kekkayganlik, riyokorlik, ta’magirlik, munofiklik kabi salbiy xislatlarni shakllanishiga olib kelishi mumkin. Aksincha, oddiy mexnatkash kishida jamiyatdagi mavkeiga karab fidokorlik, maksadga intilganlik, jasurlik, kamtarlik, mexnatsevarlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanishiga olib keladi.

Xarakterning tuzilishi

Inson shaxsining xarakteri xamisha kupkirralidir. Unda aloxida xususiyatlar yoki tomonlar ajratilib kursatilishi mumkin, lekin ular bir-birlaridan ajratilgan, aloxida xolda bulmaydi, balki ma’lum darajada xarakterning barkaror tuzilishini tashkil etgan xolda uzaro boglik buladi.

Xarakterning strukturasi uning ayrim xususiyatlari urtasidagi konuniy bogliklikda namoyon buladi. Agar kishi kurkok bulsa, u tashabbuskorlik, kat’iylik va mustakillik, fidokorlik va oliyximmatlilik fazilatlariga ega bulmaydi, deb aytish uchun asoslar bor. Shu bilan birga xarakteri buyicha kurkok kishidan itoatkorlik va xushomadguylikni, kuchli kishiga nisbatan konformlilikni, kizgonchilikni, sotkinlikni, ishonchsizlik va extiyotkorlikni kutish mumkin.

Xarakterning xususiyatlari orasida ayrimlari asosiy, yetakchi bulib, uning namoyon bulishining butun kompleksini rivojlantirishning umumiy yunalishini belgilab beradi. Ular bilan bir katorda ikkinchi darajali xususiyatlar xam borki, ayrim xollarda ular asosiy deb belgilanishi, boshkalarida esa ular bilan uygunlashmasligi xam mumkin.

Xarakter sub’ektning birgalikdagi faoliyatga kay tarzda faol jalb kilinishiga karab xatti-xarakatlarda va ishlarda namoyon bular ekan, xam faoliyat mazmuniga, xam kiyinchilikning muvaffakiyatli yoki muvaffakiyatsiz bartaraf etilishiga, xam asosiy xayotiy maksadlarga erishishda uzok va yakin istikbollarga boglik bulib koladi.

Shunday kilib xarakterning tarkib topishida kishining tevarak-atrofidagi muxitga va uz-uziga, boshka kishiga kanday munosabatda bulishi muxim xisoblanadi. Shu bilan birga bu munosabatlar xarakterning eng muxim xususiyatlarini tasniflash uchun asos buladi.