Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Parishonxotirlik – bu dikkatning kerak bulganida boshka ob’ektga tez kuchmasligidir. Parishonxotirlik dikkatning salbiy xususiyati bulib xisoblanadi. Uni ikki xil ma’noda tushinish mumkin: biri kerak bulganida dikkatning kuchmasligi bulsa, ikkinchisi, aksincha, uning bir faoliyat ustida tuxtab turmasdan chalgib ketaverishidir.

Birinchi xil parishonlik kuprok yozuvchilarda, olimlarda uchraydi. Masalan, yozuvchi fikrga astoydil berilganligi sababli atrofidagi narsalarni, xatto yonidagi odam murojaat kilayotganini xam sezmaydi.

Ikkinchi xil parishonxotirlikda odam biror narsa ustida dikkatini uzok tuplay olmaydi, bir narsadan ikkinchi narsaga, bir xodisadan ikkinchi xodisaga tez utib turadi. Bu xolat yosh bolalarda tez uchrab turadi, ya’ni ular aytilgan gapni tez unutib kuyadi. Dikkatning salbiy xususiyatlaridan yana biri uning chalgishidir. Dikkatning chalgishi deganda uning asosiy faoliyatdan ikkinchi darajali narsalarga utib ketaverishi tushuniladi. Masalan, sinfda utirgan ukuvchi dikkatini kuldan tushib ketgan kalam tovushi xam, deraza orkasida eshitilayotgan odam tovushi xam chalgitishi mumkin.

Dikkatning xususityalariga uning kulamini xam kushish mumkin. Dikkat kulami jixatdan tor va keng bulishi mumkin. Buni biz taxistoskop degan asbobda ulchab bilishimiz mumkin.

Dikkat bolaning birinchi yoshidanok tarakkiy eta boshlaydi. Dastlab ixtiyorsiz dikkat namoyon buladi. Chunki bola rangdor narsalarga, shakildok ovoziga dikkat kiladi. Ixtiyorsiz dikkatning usishi extiyoj va kizikishlar bilan boglikdir. Lekin inson faoliyatining asosiy kismi ixtiyoriy dikkat asosida amalga oshiriladi. Ixtiyoriy dikkat esa bolada ikki yoshlardan boshlab kurina boshlaydi. Uning shakllanishida kattalarning roli bekiyosdir. Masalan, ular bolaga «buyokka kara», «gapimni eshit», «musikaga kulok sol» deb gapiradilar. Kattalar tomonidan dikkat mana shunday yullar bilan usib boradi. 3-5 yoshlardan boshlab esa dikkat bolaning uz tashabbusi bilan usa boshlaydi.

Bogcha yoshidagi bolalarda ixtiyoriy dikkatning usishida uyin katta axamiyatga egadir. Chunki uyin koidalarini va etaplarini bilib olish uchun bola unga ixtiyoriy dikkat bilan razm solib turishi lozim. Bundan tashkari, uydagi ba’zi bir ishlarga katnashtirish, uz-uziga xizmat kilish kabilar xam ixtiyoriy dikkatni usishiga yordam beradi.

Maktab yoshidan boshlab esa ixtiyoriy dikkat juda tez usa boshlaydi. Ukish ishida – darsni eshitish, kitob ukish, masalalarni yechishda ixtiyoriy dikkat talab kilinadi. Bundan tashkari, ukish ixtiyoriy dikkatni ustirib kolmasdan, balki uning kuchi, barkarorligini usishiga xam yordam beradi.

Iroda dikkatning barkarorligi va kuchini saklab turuvchi asosiy faktordir. Shuning uchun dikkatga doir bu sifatlarning keyingi tarakkiyoti xam iroda tarakkiyoti bilan boglikdir.