Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

Psixologik nazariya. Bu nazariya tarixiy jihatdan eng eski nazariya bo‘lib, u fanda ko‘p va turli – tuman nazariyalarning olg‘a surilganligi bilan mashhurdir. Bu nazariyalarni xotira jarayonlarining shakllanganida insonning faolligi qanday rol o‘ynashligi va bunda faollikning mohiyatiga kanday yondoshuv zarurligi bilan baholash mumkin. Nazariyaning birinchi guruhi assotsiativ nazariya deb yuritiladi. Bu nazariyaga ko‘ra, muayyan psixik hosilalar ongda bir vaqtning o‘zida yoki bevosita birin-ketin paydo bo‘lsa, u holda hosilalar o‘rtasida assotsiativ boglanishlar tarkib topadi va bu boglanishlarni biron bir kismi takroran paydo bo‘lishi ongda uning barcha elementlari muqarrar ravishda gavdalanishiga olib keladi. Assotsiatsiyalar uch turli bo‘ladi: o‘xshashlik, yondoshlik va qarama – qarshilik assotsiatsiyalari. Neyrofiziologik nazariyalar. Bu nazariyalar xotiraning mexanizmlari haqidagi fiziologik nazariyalar bilan bog‘liqdir. Bu nazariyaning asosini I.P.Pavlovning «Oliy nerv faoliyati qonuniyatlari haqida» gi ta’limotining eng muhim qoidalari tashkil etadi. Bu ta’limotga ko‘ra xotiraning nerv – fiziologik mexanizmini bosh miyada hosil bo‘ladigan muvaqqat bog‘lanishlar tashkil etadi. Ana shu bog‘lanishlar qanchalik mustahkam bo‘lsa, esda olib qolish ham shunchalik yaxshi bo‘ladi. Ana shu muvaqqat bog‘lanishlarning qaytadan jonlanishi esga tushirishga, so‘nib, yo‘q bo‘lib ketishi esa unutishga sabab bo‘ladi. Bioximik nazariya. Xozirgi kunda xotiraning mexanizmlarini urganishning neyrofiziologik usuli bioximik tadkikotlar darajasiga tobora yakinlashib va kushilib ketmokda. Bu usul ushbu fanlarning uzaro tutashgan joyida olib borilayotgan kuplab tadkikotlarda uz tasdigini topdi.Bioximik nazariyaning moxiyati kuyidagidan iborat. Birinchi boskichda (kuzgovchining bevosita ta’siridan sung) miya xujayralarida asl xoliga kaytuvchi fiziologik uzgarishlarni keltirib chikaradigan kiska muddatli elektroximik reaksiya yuz beradi. Ikkinchi boskich birinchi boskich negizida yuzaga kelib, aslida u yangi oksil moddalarning xosil bulishi bilan boglik bulgan bioximik reaksiyadan iboratdir. Birinchi boskich sekundlar yoki minutlar maboynida davom etadi va uni kiska muddatli esda olib kolishning fiziologik mexanizmi deb xisoblaydilar. Xujayralarda kaytarilmaydigan uzgarishlarga olib keladigan ikkinchi boskich uzok muddatli xotiraning mexanizmi xosoblanadi. Bu nazariya tarafdorlari tashki kuzgovchilar ta’siri ostida nerv xujayralarida ruy beradigan uziga xos ximiyaviy uzgarishlarning izlarini mustaxkamlash, esda saklab kolish va yana kayta esga tushurish jarayonlari mexanizmlarining asosini tashkil etadi.

XOTIRA TURLARI.

Xotiraning esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari sodir bo‘ladigan faoliyatining xususiyatlariga bog‘liqligi xotiraning har hil turlarini ajratish uchun umumiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Bunda xotira uchta mezonga muvofiq bo‘linadi:

1. 
   Psixik faollik xususiyatiga kura xarakat, emotsional obrazli va so‘z-mantiqli turlariga bo‘linadi.
   
2. 
   Faoliyat maksadiga kura ixtiyorli va ixtiyorsiz turlarga bo‘linadi.
   
3. 
   Materiallarni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga kura,kiska muddatli, uzoq muddatli va operativ xotira turlariga bo‘linadi.